www.igoandpractice.nl

P r o g r a m m a 17 e congres infertiliteit, gynaecologie en obstetrie Rotterdam, de Doelen 4, 5 en 6 maart 2009 elf verschillende dagprogramma s inschrijving per dagprogramma ACCREDITATIE NVOG, VVOG, KNOV, BEN, NVTG EN NVVS www.igoandpractice.nl

Is er een pil zonder de gebruikelijke ups and downs? YAZ 24+4 oraal anticonceptivum met nieuw innameschema 1,2 YAZ 24+4: langere onderdrukking ovariële activiteit 1 YAZ 24+4: kortere pilpauze, minder hormoonschommelingen 1,3,4 YAZ 24+4: reduceert PMS klachten 5,6 YAZ 24+4: effectief tegen acne 2,7,8,9 De pil waar je mee doorgaat Referenties: 1. Klipping C, Duijkers I, Trummer D, et al. Suppression of ovarian activity with a drospirenone-containing oral contraceptive in a 24/4 regimen. Contraception 2008;78:16-25 2. Koltun W, Lucky AW, Thiboutot D, et al. Efficacy and safety of 3 mg drospirenone /20 mcg ethinylestradiol oral contraceptive administered in 24/4 regimen in the treatment of acne vulgaris: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Contraception 2008;249-256 3. Bachmann G, Sulak PJ. Sampson-Landers C, Benda N, Marr J. Efficacy and safety of a low-dose 24-day oral contraceptive containing 20μg ethinylestradiol and 3 mg drospirenone. Contraception 2004;191-198 4. Sulak PJ, Scow RD, Preece C, et al. Hormone withdrawal symptoms in oral contraceptive users. Obstet Gynecol 2000;95(2):261 6. 5. Yonkers KA, Brown C, Pearlstein TB, et al. Efficacy of a new low-dose oral contraceptive with drospirenone in premenstrual dysphoric disorder. Obstet Gynecol 2005;106(3):492 501 6. Pearlstein TB, Bachmann GA, Zacur HA, et al. Treatment of premenstrual dysphoric disorder with a new drospirenone-containing oral contraceptive formulation. Contraception 2005;72(6):414 21 7. Maloney,J.M.,Kunz, M.,Lee-Rugh, S.,Sampson-Landers, C. and Korner P. Drospirenone 3mg/ethinylestradiol 20 mcg combined oral contraceptive in the threatment of acne vulgaris: lesion count,isga I. Poster presented at ACOG, 2007 8. Lucky A, Koltun W, Sampson-Landers C, et al. A randomized controlled trial of a low-dose COC containing ethinylestradiol 20mcg + drospirenone 3 mg in the treatment of acne vulgaris: ii) lesion counts, hormone levels and patient satisfaction. XVIII World Congress of Gynaecology & Obstetrics (FIGO) Kuala Lumpur, Malaysia, 5 10 November 2006. 9. SPC YAZ 24+4, 2008. Samenstelling Elke lichtroze filmomhulde tablet bevat 0,020 mg ethinylestradiol (als betadexclatraat) en 3 mg drospirenon. De witte tabletten bevatten geen werkzame stoffen. De lichtroze tablet bevat 46 mg lactose, de witte tablet 50 mg lactose. Indicatie Orale anticonceptie. Contra-indicaties Manifeste of eerder doorgemaakte veneuze trombose (diepe veneuze trombose, longembolie). Manifeste of eerder doorgemaakte arteriële trombose (zoals myocardinfarct) of prodromale aandoeningen (zoals angina pectoris en transient ischaemic attack ). Manifest of eerder doorgemaakt cerebrovasculair accident. Aanwezigheid van (een) ernstige of meervoudige risicofactor(en) voor het ontstaan van arteriële trombose: diabetes mellitus met vasculaire symptomen; ernstige hypertensie; ernstige dyslipoproteïnemie. Erfelijke of verworven predispositie voor veneuze of arteriële trombose, zoals APC-resistentie, antitrombine-iii-deficiëntie, proteïne-c-deficiëntie, proteïne- S-deficiëntie, hyperhomocysteïnemie en antifosfolipide-antilichamen (anticardiolipine-antilichamen, lupus-anticoagulans). Pancreatitis of een voorgeschiedenis daarvan, indien geassocieerd met ernstige hypertriglyceridemie. Manifeste of eerder doorgemaakte ernstige leveraandoeningen, zolang de leverfunctiewaarden niet genormaliseerd zijn. Ernstige nierinsufficiëntie of acuut nierfalen. Manifeste of eerder doorgemaakte levertumoren (benigne of maligne). Aanwezigheid van geslachtshormoonafhankelijke maligne aandoeningen (bijvoorbeeld van de geslachtsorganen of de mammae), of het vermoeden daarvan. Vaginale bloedingen waarvan de diagnose niet is gesteld. Geschiedenis van migraine met focale neurologische symptomen. Overgevoeligheid voor de werkzame bestanddelen of voor één van de hulpstoffen van de filmomhulde YAZ 24+4 -tabletten. Speciale waarschuwingen en voorzorgen bij gebruik De aanwezigheid van één ernstige risicofactor of van meer risicofactoren voor respectievelijk veneuze of arteriële aandoeningen kan ook een contra-indicatie vormen. De mogelijkheid van een therapie met anticoagulantia zou ook in overweging moeten worden genomen. Gebruiksters van gecombineerde OAC s moeten er speciaal op gewezen worden om hun arts te raadplegen in geval van mogelijke symptomen van trombose. In geval van vermoede of bevestigde trombose moet het gebruik van het gecombineerde OAC worden gestaakt. Bijwerkingen De volgende ongewenste geneesmiddelenreacties werden tijdens het gebruik (vaak >1% en 10%) van YAZ 24+4 gerapporteerd: emotionele labiliteit, hoofdpijn, misselijkheid, pijn in de borsten, metrorragie, amenorroe. Zie verder de SPC-tekst. Handelsvorm Verpakkingen met 3 strips. 1 strip bevat 24 lichtroze werkzame filmomhulde tabletten en 4 witte filmomhulde placebotabletten. Registratienummer RVG 33842. Naam en adres van de registratiehouder Bayer B.V., Energieweg 1, 3641 RT Mijdrecht, tel. 0297 280666. Datum van goedkeuring/ herziening van de SPC Juni 2008. Afleveringsstatus UR. Verstrekkingsstatus YAZ 24+4 wordt niet volledig vergoed. Stand van informatie September 2008. Uitgebreide informatie (SPC) is op aanvraag verkrijgbaar. U-1572-NL 07.2008

programma 17 e congres infertiliteit, gynaecologie en obstetrie Rotterdam, de Doelen 4, 5 en 6 maart 2009

Van een farmaceutisch bedrijf verwacht je geneesmiddelen die werken, middelen die er toe doen. Schering-Plough zoekt en vindt deze medicijnen nu samen met Organon. Er is bijvoorbeeld een middel dat levens kan redden van vrouwen met borstkanker, een middel dat paren met vruchtbaarheidsproblemen kan helpen om kinderen te krijgen en een middel dat kan voorkomen dat je in een rolstoel komt door reuma. Wij blijven zoeken naar nieuwe geneesmiddelen voor aandoeningen die nu nog onvoldoende behandeld kunnen worden. Er zijn veelbelovende nieuwe behandelmogelijkheden in onderzoek voor kanker, hart- en vaatziekten, schizofrenie, infectieziekten, onvruchtbaarheid, anesthesie en AIDS. Sinds 2000 hebben we middelen in Nederland geïntroduceerd waarmee een groot verschil is bereikt in het leven van patiënten met borstkanker, eierstokkanker, hersentumoren, hypercholesterolemie, ziekte van Crohnen colitis ulcerosa, onvruchtbaarheid, dodelijke infecties bij immuun deficiënte patiënten (AIDS, leukemie),depressie, anticonceptiewens, reumatoïde artritis, artritis psoriatica, ziekte van Bechterew en psoriasis. www.schering-plough.com

inhoudsopgave Accreditatie 6 Proceedings 6 Hoofdsponsor Plus 6 Hoofdsponsors 6 Voorwoord 7 Commissies Wetenschappelijk Programma 8 Sprekers, moderatoren en voorzitters 8 WOENSDAG 4 MAART 2009 DAGPROGRAMMA 1 REPRODUCTIEVE GENEESKUNDE ANNO 2009 14 DAGPROGRAMMA 2 BENIGNE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 16 DAGPROGRAMMA 3 FOETALE ECHOSCOPIE ANNO 2009 17 DONDERDAG 5 MAART 2009 DAGPROGRAMMA 4 DEEL 1 OBSTETRIE PRECONCEPTIONEEL ANNO 2009 21 DAGPROGRAMMA 4 DEEL 2 OBSTETRIE ANTENATAAL ANNO 2009 21 DAGPROGRAMMA 5 ONCOLOGISCHE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 23 DAGPROGRAMMA 6 SCOPIEËN IN DE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 25 WOENSDAG 4 MAART DONDERDAG 5 MAART DAGPROGRAMMA 7 SEKSUELE DISFUNCTIES; INZICHTEN ANNO 2009 27 VRIJDAG 6 MAART 2009 DAGPROGRAMMA 8 OBSTETRIE PERINATAAL ANNO 2009 31 DAGPROGRAMMA 9 UROGYNAECOLOGIE ANNO 2009 33 DAGPROGRAMMA 10 VERLOSKUNDE EN GYNAECOLOGIE IN DE TROPEN ANNO 2009 34 DAGPROGRAMMA 11 LIFELONG LEARNING EN MANAGEMENT ANNO 2009 36 VRIJDAG 6 MAART Inschrijving, kosten en betaling dagprogramma s 37 Onsite inschrijving is niet mogelijk 37 Congresbalie, congreszalen 38 Hotelaccommodatie, reservering en betaling 38 Aanvullende informatie 40 Notities bij de plattegrond; adres de Doelen; trein of auto? 40 Plattegrond Rotterdam Centrum 41

accreditatie De NVOG heeft het gehele congres (drie dagen) met 19 punten geaccrediteerd. Elk programma apart: 6 punten, behalve dagprogramma 3 -woensdag 4 maart 2009-, Foetale echoscopie anno 2009 - waarvoor 7 punten zijn toegekend. VVOG Bij het Paritair Comité is accreditatie aangevraagd. De verwachting is gerechtvaardigd dat het maximum aantal punten zal worden toegekend -evenals bij de voorgaande congressen in deze reeks-. Zodra de accreditatienummers bekend zijn zullen deze op de website van het congres worden geplaatst. KNOV Accreditatie is toegekend aan de dagprogramma s Foetale echoscopie anno 2009-4 maart 2009-, Obstetrie preconceptioneel en antenataal anno 2009-5 maart 2009- en Obstetrie perinataal anno 2009-6 maart 2009-. A 09-005, 04-03-09, score 6 uur A 09-006, 05-03-09, score 6 uur A 09-007, 06-03-09, score 6 uur BEN Aan het dagprogramma Foetale echoscopie anno 2009-4 maart 2009- zijn 6 punten toegekend. NVTG Het dagprogramma Verloskunde en gynaecologie in de tropen -6 maart 2009- is geaccrediteerd met 2 studiepunten. NVVS Het dagprogramma Seksuele disfuncties; inzichten anno 2009-5 maart 2009- is geaccrediteerd voor 6 punten. proceedings Evenals in 2007 zullen de proceedings door DCHG worden uitgegeven. Alleen door deelname aan het congres zal men over de proceedings kunnen beschikken. hoofdsponsor plus Bayer Schering Pharma hoofdsponsors Ferring Organon Schering-Plough

voorwoord De Doelencongresreeks infertiliteit, gynaecologie en obstetrie voor de niet-universitaire Nederlandse en Vlaamse gynaecoloog (IGO Doelencongressen) is in 1990 gestart vanwege de in de jaren tachtig van de vorige eeuw opgetreden subspecialisatie in de universitaire klinieken. De opzet was en is nog steeds het specialisme in drie dagen tijd in de volle omvang op een gestructureerde wijze aanbieden middels bondige voordrachten met duidelijke conclusie en volledige, uitgebreide proceedings. Voor elk sub/superspecialisme afzonderlijk samengestelde Commissies Wetenschappelijk Programma (CWP) stellen het programma samen. Voorzitters, moderatoren en sprekers zijn onder meer afkomstig van alle 12 Nederlandse en Vlaamse universiteitsklinieken. Daarnaast zijn vanwege specifieke kennis ook veel sprekers uit nietuniversitaire ziekenhuizen en instituten afkomstig. Verder wordt een aantal op de voorgrond tredende buitenlandse sprekers uitgenodigd. De proceedings zijn bij aanvang van het congres voor elke deelnemer beschikbaar. Deze uitgangspunten hebben zich bewezen en zijn dan ook gehandhaafd. Voor de niet-universitaire gynaecoloog is er geen enkel ander congres dat in drie dagen tijd zoveel specifiek op hem/haar gerichte informatie aanreikt. En dat maakt deze congresserie uniek. Ook voor de aios: het specialisme waarvoor zij gekozen hebben, biedt zich in volle omvang aan: genieten dus. Met de toename van sub- en superspecialismen is het programma-aanbod per congres door de jaren heen ook toegenomen; dit 17 e IGO Doelencongres omvat elf dagprogramma s. Van de elf dagprogramma s 2009 zijn er twee nieuw: - Seksuele disfuncties; inzichten anno 2009. Dit programma beoogt ter verbetering van de patiëntenzorg een begin van einde te maken aan de vrij strikt gescheiden kennisdomeinen van de gynaecoloog en seksuoloog. - Verloskunde en gynaecologie in de tropen anno 2009. Hoe verschillend van de westerse wereld wordt het specialisme in de tropen uitgeoefend? Gynaecologen met nadrukkelijke tropenervaring zullen u daarover informeren. Het programma is behalve voor de tropenopleider (de opleiding tot tropenarts is voorbehouden aan de niet-universitaire praktijk), de aanstaande tropenarts, alsook voor elke geïnteresseerde bedoeld. Steun van de tropenopleider aan de aanstaande tropenarts om aan dit specifieke dagprogramma deel te nemen, wordt verondersteld. is geïnteresseerd biedt dit programma toch die informatie waar men in de dagelijkse praktijk veel profijt van zal hebben. De afgelopen twee decennia hebben echoscopisten, 2 e lijnsverloskundigen en fertiliteitsartsen hun entree in de niet-universitaire praktijk gemaakt. Elk voor zich helpen zij de kwaliteit van zorg te vergroten. De afzonderlijk te onderscheiden programma s zijn dan ook mede voor hen bedoeld. Maar ook voor de 1 e lijnsverloskundige. Accreditatie van voor verschillende beroepsgroepen van belang zijnde dagprogramma s, is toegekend. De kwaliteitslat van nascholing is bij dit congres door de CWP opnieuw hoog gelegd. Dankzij de inspanning van velen is het mogelijk u die nascholing aan te bieden. Een inspanning die zich slechts door uw deelname aan het congres laat rechtvaardigen. U alleen kunt door uw deelname dit congres tot een succes maken en de basis leggen voor een eventueel 18 e editie van deze congresreeks. Een reeks die financieel de steun van sponsors nodig heeft en gelukkig ook krijgt. Dankzij die sponsoring kunt u voor een relatief lage inschrijfprijs een zeer goed congres volgen en in het bezit komen van een uniek en kostbaar boek. Tenslotte aanwijzingen voor het gebruik van dit programmaboekje: - Bij de inhoudsopgave zijn de dagkleuren weergegeven. - De dagprogramma s zijn genummerd. - Kleur en nummering vindt u op de rand van de rechter pagina s terug. - De voorzitters en vice-voorzitters van de CWP hebben een notitie als inleiding op het desbetreffende programma geschreven. Deze notities vindt u als eerste bij elke congresdag geclusterd afgedrukt. Dr. E. Slager Het dagprogramma Lifelong learning is een voortzetting van het overeenkomstige dagprogramma in 2007; daar is management nu aan toegevoegd. Voor degene die niet alleen in vakinhoudelijke aspecten

COMMISSIES WETENSCHAPPELIJK PROGRAMMA Het programma werd door een twaalftal commissies opgesteld. Voorzitters: Prof. dr. B.C.J.M. Fauser, Prof. dr. M.P.M. Burger, Dr. C.M. Bilardo, Prof. dr. E.A.P. Steegers, Prof. dr. G.H.A. Visser, Prof. dr. G.G. Kenter, Prof. dr. H.A.M. Brölmann, Dr. H.W. van Lunsen, Prof. dr. H.P. van Geijn, Dr. H.A.M. Vervest, Prof. dr. J.J.M. van Roosmalen en Dr. M.F. Schutte. Vice-voorzitters: Prof. dr. P. Devroey, Dr. S. Weyers, Dr. Ph. Loquet, Dr. C.M. Bilardo, Prof. dr. Y. Jacquemyn, Prof. dr. F. Amant, Dr. M.H. Emanuel, A.L. Thurkow, Dr. F.W. Jansen, Prof. dr. A. Vansteenwegen, Prof. dr. P. Defoort, Dr. P. Hinoul, Prof. dr. M. Temmerman, Prof. dr. F. Scheele. Leden: Dr. D. De Neubourg, Prof. dr. Th. D Hooghe, Dr. P.A. van Dop, Dr. H. Fatemi, Prof. dr. J.A.M. Kremer, Dr. C.B. Lambalk, Dr. J.S.E. Laven, Prof. dr. N.S. Macklon, Dr. W. Ombelet, Dr. E.J.P. van Santbrink, Dr. W.M. Ankum, Dr. M.Y. Bongers, Dr. J. Bosteels, Prof. dr. M. Dhont, Dr. G.C.M. Graziosi, Dr. P. Puttemans, Dr. J.M.A. Pijnenborg, Dr. H.W.P. Quartero, Dr. J.W. van der Slikke, Dr. A.L. Thurkow, I.M. Aalhuizen MSc, Prof. dr. W.J.J. Assendelft, Dr. T. Brand, Prof. dr. M. Cornel, Dr. H.I.J. Wildschut, Dr. A.C. Bolte, Prof. dr. G.G.M. Essed, Dr. J. van Eyck, Dr. A. Franx, Prof. dr. J.M.M. van Lith, Prof. dr. F. Lotgering, Prof. dr. S.G. Oei, Dr. P. Ramaekers, Dr. E. Sleurs, Prof. dr. E.A.P. Steegers, Dr. F.P.H.A. Vandenbussche, Dr. T. Vanderheyden, Prof. dr. C.W. Burger, Prof. dr. Ph. De Sutter, Dr. M.J. Kagie, Dr. R.F.P.M. Kruitwagen, Prof. dr. L.F.A.G. Massuger, Dr. H.W. Nijman, Prof. dr. W. Tjalma, Prof. dr. R. Van den Broecke, Dr. J. van der Velden, Prof. dr. R.H.M. Verheijen, Prof. dr. A.G.J. van der Zee, Dr. F.P.H.L.J. Dijkhuizen, Dr. P.M.A.J. Geomini, Dr. C.D. de Kroon, C. Van Holsbeke, Dr. M.Y. Bongers, Dr. R. Campo, Dr. M.E. Emanuel, J.H. de Kruif, Dr. B.C. Schoot, S. Veersema, Prof. dr. J. Deprest, Prof. dr. Ph. Koninckx, M.J.G.H. Smeets, Dr. E.T.M. Laan, Prof. dr. J. van Lankveld, M. Luyens, Ph.Th.M. Weijenborg, Prof. dr. W.C.M. Weijmar Schultz, Prof. dr. P.P. van den Berg, Prof. dr. H.W. Bruinse, Dr. J.J. Duvekot, Prof. dr. M. Hanssens, Dr. P. Hummel, Prof. dr. Y. Jacquemyn, Prof. dr. H.H.H. Kanhai, Dr. J. Lips, Prof. dr. J.G. Nijhuis, Prof. dr. J.A.M. van der Post, Dr. F.J.M.E. Roumen, Dr. F. Claerhout, K.B. Kluivers, A.L. Milani, Dr. J.W.P.R. Roovers, Dr. S.E. Schraffordt Koops, Dr. S. Smajda, Dr. C.H. van der Vaart, Dr. P.L. Venema, Prof. dr. M.E. Vierhout, M.I.J. Withagen, I. van der Wijk, Dr. M. Lagro, Dr. J.H. Schagen van Leeuwen, Dr. L. van Lonkhuijzen, Dr. K. Roelens, Y. Rijken, Dr. D.A.A. Verkuyl, M.G.K. Dijksterhuis, Dr. A. Hoek, Prof. dr. A.A.W. Peters, Dr. M.A.H.M. Wiegerinck. Lid en coördinator: Dr. E. Slager SPREKERS, MODERATOREN EN VOORZITTERS BUITENLANDSE SPREKERS Dr. A. Bhide, (London, UK) Dr. T.J. Clark MD (hons), MRCOG, (Birmingham, UK) Dr. A. Cobo, (Valencia, Spain) Dr. S. Ghaem-Maghami, (London, UK) Dr. P. Hilton, (Newcastle upon Tyne, UK) Prof. dr. B. Jacquetin, (Clermont Ferrand, France) T. Meguid, (Lilongwe, Malawi) Prof. dr. K. Nicolaides, (London, UK) Prof. dr. A. Sunde, (Trondheim, Norway) Prof. dr. V. Vernaeve, (Barcelona, Spain) UNIVERSITAIR NEDERLAND Academisch Medisch Centrum, Amsterdam J.J. Bakker, MSc., verloskundige Dr. C.M. Bilardo, gynaecoloog Prof. dr. M.P.M. Burger, gynaecoloog Dr. M. Goddijn, gynaecoloog Dr. P.J. Hajenius, gynaecoloog Dr. M. Kok, aios gynaecologie Dr. E.T.M. Laan, psycholoog-seksuoloog NVVS Dr. M. van Leeuwen, onderzoeker Prof. dr. M.M. Levi, haematoloog Dr. M.J.M.H. Lombarts, sociaal geneeskundige Dr. H.W. van Lunsen, arts-seksuoloog NVVS Dr. M.C. Michel, pharmacoloog Dr. E. Pajkrt, gynaecoloog Prof. dr. J.A.M. van der Post, gynaecoloog Dr. J.P.W.R. Roovers, gynaecoloog H.J.M.M. Termeer, psycholoog-seksuoloog i.o. Dr. J. van der Velden, gynaecoloog Dr. A.M. Westermann, medisch oncoloog Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam Dr. P.C.A.M. Bakker, gynaecoloog Dr. A.C. Bolte, gynaecoloog Prof. dr. H.A.M. Brölmann, gynaecoloog Prof. dr. M.C. Cornel, klinisch geneticus Prof. dr. H.P. van Geijn, gynaecoloog Dr. J.A.F. Huirne, gynaecoloog Dr. W.J.H.J. Meijerink, chirurg Dr. P. de Ronde, internist-endrocrinoloog Prof. dr. F. Scheele, gynaecoloog Prof. dr. J.I.P. de Vries, gynaecoloog

SPREKERS, MODERATOREN EN VOORZITTERS VERVOLG Universitair Medisch Centrum Groningen Prof. dr. P.P. van den Berg, gynaecoloog Dr. J.J.H.M. Erwich, gynaecoloog Dr. H. Knegtering, psychiater Dr. A. Mantingh, gynaecoloog G.T. van der Meer, aios urologie Prof. dr. M.J.E. Mourits, gynaecoloog Dr. P.G. Pieper, cardioloog Prof. dr. W.C.M. Weijmar Schultz, gynaecoloogseksuoloog NVVS Prof. dr. A.G.J. van der Zee, gynaecoloog Dr. G.G. Zeeman, gynaecoloog Leids Universitair Medisch Centrum J. van Dillen, aios gynaecologie H.E. de Groot, psycholoog-seksuoloog NVVS Dr. F.W. Jansen, gynaecoloog Prof. dr. H.H.H. Kanhai, gynaecoloog Prof. dr. G.G. Kenter, gynaecoloog Dr. C.D. de Kroon, aios gynaecologie Dr. M.M. ter Kuile, psycholoog-seksuoloog NVVS Prof. dr. J.M.M. van Lith, gynaecoloog Prof. dr. A.A.W. Peters, gynaecoloog Dr. Q.D. Pieterse, gynaecoloog Prof. dr. J. van Roosmalen, gynaecoloog Prof. dr. J.B.M.Z. Trimbos, gynaecoloog Dr. F.P.H.A. Vandenbussche, gynaecoloog Ph.Th.M. Weijenborg, gynaecoloog Universitair Medisch Centrum Nijmegen Dr. R.L.M. Bekkers, gynaecoloog M.A.P.C. van Ham, gynaecoloog Dr. J. Heesakkers, uroloog Prof. dr. J.A.M. Kremer, gynaecoloog Prof. dr. L.F.A.G. Massuger, gynaecoloog Th.E. Nieboer, aios gynaecologie Dr. P.B. Ottevanger, medisch oncoloog Dr. R. Stienstra, anaesthesist Prof. dr. M.E. Vierhout, gynaecoloog Academisch Ziekenhuis Maastricht Dr. G.A.J. Dunselman, gynaecoloog Prof. dr. G.G.M. Essed, gynaecoloog Dr. G. van Koeveringe, uroloog Prof. dr. R. Kruitwagen, gynaecoloog Prof. dr. J.J.D.M. van Lankveld, psycholoog-seksuoloog NVVS Prof. dr. J.G. Nijhuis, gynaecoloog Dr. L.L.H. Peeters, gynaecoloog Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam H.J. van Beekhuizen, gynaecoloog Dr. M.P. van den Berg, psychiater D. Berks, aios gynaecologie Prof. dr. C.W. Burger, gynaecoloog Dr. J.J. Duvekot, gynaecoloog Dr. N. Exalto, gynaecoloog Prof. dr. J.S.E. Laven, gynaecoloog Dr. W.I. van der Meijden, dermatoloog-veneroloog Dr. E. Slager, gynaecoloog Prof. dr. E.A.P. Steegers, gynaecoloog Dr. R.P.M. Steegers-Theunissen, arts-epidemioloog A. Steensma, gynaecoloog Dr. H.I.J. Wildschut, gynaecoloog Universitair Medisch Centrum Utrecht Prof. dr. H.W. Bruinse, gynaecoloog A.C.C. Evers, arts-onderzoeker Prof. dr. B.C.J.M. Fauser, gynaecoloog E. Knauff, aios gynaecologie Dr. A. Kwee, gynaecoloog Dr. G.C.M.L. Page-Christiaens, gynaecoloog B.B. van Rijn, aios gynaecologie M. Rijpert, arts-onderzoeker Dr. C.H. van der Vaart, gynaecoloog Dr. H.W. de Valk, internist Prof. dr. R.H.M. Verheijen, gynaecoloog F.F.T. Ververs, apotheker Prof. dr. G.H.A. Visser, gynaecoloog E. Wortelboer, arts-onderzoeker Universiteit Utrecht, Directie Onderwijs en Opleidingen Prof. dr. G. Croiset UNIversitair vlaanderen Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Edegem Dr. B. Op de Beeck, radioloog Prof.. dr. Y. Jacquemyn, gynaecoloog Dr. P. Ramaekers, gynaecoloog Dr. E. Sleurs, gynaecoloog Prof. dr. W. Tjalma, gynaecoloog Universitair Ziekenhuis Gent Prof. dr. R. Van den Broecke, gynaecoloog Prof. dr. P. Defoort, gynaecoloog Prof. dr. M. Dhont, gynaecoloog Dr. N. Dhont, gynaecoloog Dr. K. Roelens, gynaecoloog Prof. dr. M. Temmerman, gynaecoloog Dr. P. Tummers, gynaecoloog Dr. S. Weyers, gynaecoloog Universiteit Gent, Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschap Prof. dr. G. Pennings, ethicus Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit Brussel Prof. dr. J.J. Amy, gynaecoloog (em.) Prof. dr. P. Devroey, gynaecoloog Dr. D. Stoop, gynaecoloog Prof. dr. H. Tournaye, gynaecoloog Universitair Ziekenhuis Leuven Prof. dr. F. Amant, gynaecoloog Dr. K. Van Calsteren, aios gynaecologie Prof. dr. J. Deprest, gynaecoloog Prof. dr. T. D Hooghe, gynaecoloog

SPREKERS, MODERATOREN EN VOORZITTERS VERVOLG Dr. T. Van Gorp, gynaecoloog Prof.. dr. D. De Ridder, gynaecoloog Prof. dr. A. Vansteenwegen, relatietherapeut Dr. J. Verguts, gynaecoloog niet-universitair nederland Máxima Medisch Centrum, Veldhoven Dr. M.Y. Bongers, gynaecoloog P.M.A.J. Geomini, gynaecoloog Prof. dr. S.G. Oei, gynaecoloog Dr. M.A.H.M. Wiegerinck, gynaecoloog Sint Elisabeth Ziekenhuis, Tilburg Dr. A. Franx, gynaecoloog Dr. P. Kil, uroloog Dr. H.A.M. Vervest, gynaecoloog TweeSteden Ziekenhuis, Tilburg A.P. Drogtrop, gynaecoloog Dr. J.M.A. Pijnenborg, gynaecoloog Ikazia Ziekenhuis, Rotterdam M.G.K. Dijksterhuis, gynaecoloog Spaarne Ziekenhuis, Hoofddorp I.M. Custers, aios gynaecologie Dr. M.H. Emanuel, gynaecoloog C.R. Kowalik, aios gynaecologie Atrium Medisch Centrum, Heerlen Dr. F.J.M.E. Roumen, gynaecoloog M.L.H. Wassen, aios gynaecologie Sint Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein Dr. J.H. Schagen van Leeuwen, gynaecoloog S. Veersema, gynaecoloog Medisch Spectrum Twente, Enschede Dr. E. Everhardt, gynaecoloog Dr. H.R. Franke, gynaecoloog Dr. H.W.R. Quartero, gynaecoloog Medisch Centrum Leeuwarden Dr. J. Stekelenburg, gynaecoloog Martini Ziekenhuis, Groningen L.R.C.W. van Lonkhuijzen, aios gynaecologie Diakonessenhuis, Utrecht Dr. P.C. Scholten, gynaecoloog Catharina Ziekenhuis, Eindhoven Dr. P.A. van Dop, gynaecoloog S.M.I. Kuppens, gynaecoloog Dr. B.C. Schoot, gynaecoloog Ziekenhuis Rijnstate, Arnhem Dr. F.P.H.L.J. Dijkhuizen, gynaecoloog Isala Klinieken, Zwolle J.R. Dijkstra, gynaecoloog Haga Ziekenhuis, Den Haag Dr. P.L. Venema, uroloog Gelre Ziekenhuizen, locatie Lukas, Apeldoorn Dr. K.M. Paarlberg, gynaecoloog Sint Lucas Andreas Ziekenhuis, Amsterdam Dr. M.H.B. Heres, gynaecoloog Prof. dr. F. Scheele, gynaecoloog Dr. J.Th.M. van der Schoot, voorzitter RvB Dr. A.L. Thurkow, gynaecoloog Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Prof. dr.ir. F.E. van Leeuwen, epidemioloog Zuidoost Kliniek, Amsterdam Z.O. E.A. Robertson, gynaecoloog Alant Medical, Amsterdam ir. W. Koelewijn, directeur AM Coronel Instituut, Amsterdam Dr. T. Brand, bedrijfsgeneeskundige Stichting Women on Waves, Amsterdam R. Gomperts, arts, voorzitter WoW Plexus Medical Group, Amsterdam M. Berg, partner PMG Verloskundigen Maatschap Een Goed Begin, Rotterdam S.L.J. Valk, verloskundige Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Utrecht I.M. Aalhuizen MSc, verloskundige, beleidsmedewerker KNOV Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen(VNVA), Gorinchem P. Assmann, voorzitter VNVA Freya, Wijchen H. Nusselder, voorzitter Freya Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven Dr. H.E. de Melker, projectleider Nederlandse Patiënten en Consumenten Federatie (NPCF), Utrecht A.Schipaanboord, adjunct-directeur 10

SPREKERS, MODERATOREN EN VOORZITTERS VERVOLG Pantarhei Bioscience B.V. Prof. dr. H.J.T. Coelingh Bennink, CEO and President Centraal BegeleidingsOrgaan (CBO), Utrecht Mr. J.M. Buiting, arts, jurist en senior adviseur bij het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg/CBO St. Lucas/St. Jozef Ziekenhuis, Brugge Dr. F. Claerhout, gynaecoloog Leuven Institute for Fertility and Embryology (LIFE) Dr. R. Campo, gynaecoloog Twynstra Gudde, Amersfoort Prof. dr. L. de Caluwé, senior partner en hoogleraar Vrije Universiteit Top Executive Care, s-graveland Dr. S. de Blok, partner TEC Feniks Trainingen en Coaching, Havelte Drs. L.P. Koomans, maatschappelijk en cultureel ondernemer Kamuzu Central Hospital & Bwaila Hospital, Lilongwe, Malawi T. Meguid, gynaecoloog Christian Health Association Malawi, project clinical officers training Y. Rijken, gynaecoloog Columbia University, New York City Dr. B.E. Kwast, Senior Advisor, Averting Maternal Death and Disablity (AMDD) Koninklijk Instituut voor de Tropen Dr. D.A.A. Verkuyl, gynaecoloog Overige sprekers Dr. E.A. Nijland, arts (Barchem) L.F. van der Voet, gynaecoloog (Utrecht) NIet-universitair vlaanderen Sint Augustinus Ziekenhuis, Antwerpen (Wilrijk) Dr. L. Dirix, medisch oncoloog Dr. Ph. Loquet, gynaecoloog Dr. T. Vanderheyden, gynaecoloog Dr. Joh. Van Wiemeersch, gynaecoloog Ziekenhuis Oost-Limburg Campus St. Jan, Genk Dr. P. Hinoul, gynaecoloog Dr. G. Mestdagh, gynaecoloog Dr. W. Ombelet, gynaecoloog Imelda Ziekenhuis, Bonheiden Dr. J. Bosteels, gynaecoloog Bethaniënhuis, Zoersel Dr. R. Docx, psychiater H. Hart Ziekenhuis, Tienen Dr. Th. Van den Bosch, gynaecoloog 11

woensdag 4 maart 2009 NOTITIE BIJ DAGPROGRAMMA 1 REPRODUCTIEVE GENEESKUNDE ANNO 2009 De reproductieve geneeskunde is bezig haar grenzen te verleggen. Ivoren torens verdwijnen en de behandeling van onvruchtbaarheid is nu meer geïntegreerd in de vele andere aspecten van de gynaecologische endocrinologie. Vooral de andere aspecten (zoals het metabool syndroom, de jonge zwangerschap of de vervroegde menopauze) van de ons zo bekende gebieden, worden vandaag belicht. Dit uiteraard naast de bespreking van vertrouwde onderwerpen zoals intra-uteriene inseminatie en nieuwe ontwikkeling binnen IVF. Nieuw is de aandacht voor het maatschappelijk, ethisch en patiëntenperspectief, op nationaal en internationaal niveau. Daarnaast zullen aparte sessies gewijd worden aan de bespreking van nieuwe ontwikkelingen in anticonceptie en menopauze. Prof Dr B.C.J.M. Fauser en Prof Dr P. Devroey U ziet: een breed scala aan gevarieerde onderwerpen komt aan de orde met als doel om uw blik te verbreden, maar zeker ook met bruikbare tips voor uw dagelijkse praktijk. woensdag 4 maart 2009 NOTITIE BIJ DAGPROGRAMMA 2 BENIGNE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 De gynaecoloog is soms een raadgever en begeleider, dan weer een hoogopgeleide beoefenaar van een technisch veeleisend ambacht. De benigne gynaecologie biedt iedereen mogelijkheden om talenten te gebruiken en het vak verder te ontwikkelen. Tijdens dit congres kunt u profiteren van bijzondere expertise van collegae. In het programma komt een uitgebreide waaier van onderwerpen aan de orde. Histopathologische afwijkingen van de uterus zijn niet alleen een diagnostische uitdaging, maar ook therapeutisch zijn er meer en meer opties. De problematiek van de vulva kent veel dimensies en het kan een ware uitdaging zijn om goede invalshoeken voor diagnostiek en therapie te vinden. De afwijkingen van het adnex geven in de pre-operatieve fase diagnostische dilemma s. Bij de beslissing omtrent de behandeling spelen procreatie en hormonale status een beslissende rol. Tenslotte besteden we ruim aandacht aan de organisatie van de zorg. Immers, de kwaliteit van onderzoek en behandeling wordt niet alleen gemaakt door de kwaliteit van de dokter. Prof Dr M.P.M. Burger Dr S. Weyers nieuwe mogelijkheden. Ziektekostenverzekeraars willen goede kwaliteit voor een redelijke prijs en met een goede organisatie valt veel te verdienen. In dit krachtenveld is het belangrijk dat er een grote kritische massa is die de juiste vragen stelt. Wij hopen dat u een bijdrage levert. Patiënten hebben een voorkeur voor nieuwe technologie. Industrieën spelen hierop in en willen investeringen terugverdienen en winst maken. Gynaecologen profileren zich met de toepassing van 12

woensdag 4 maart 2009 NOTITIE BIJ DAGPROGRAMMA 3 FOETALE ECHOSCOPIE ANNO 2009 Echoscopie is een onmisbaar diagnostisch instrument in de obstetrie. Het is echter de vraag of er maximaal uit gehaald wordt wat er uit te halen valt. Tijd dus voor een kritische evaluatie. Op deze dag zullen nationale en internationale experts aan de hand van eigen ervaring en evidence uit de literatuur the state of the art en de meest recente ontwikkelingen op het gebied van echoscopisch onderzoek in de kliniek bespreken. De cursus is bedoeld voor verloskundigen, echoscopisten, assistenten in opleiding, artsen en gynaecologen die een up-to-date gebruik van de techniek nastreven. Dr C.M. Bilardo en Dr Ph. Loquet WOENSDAG 4 MAART 13

woensdag 4 maart 2009 DAGPROGRAMMA 1 REPRODUCTIEVE GENEESKUNDE ANNO 2009 Voorzitter: B.C.J.M. Fauser Vice-voorzitter: P. Devroey 08.58-09.00 Inleiding en opening SESSIE I IUI J.S.E. Laven 09.00-09.12 Immobilisatie na IUI I.M. Custers 09.12-09.24 IUI, de moeite waard! H. Tournaye 09.24-09.36 Europese regelgeving inzake IUI W. Ombelet 09.36-09.50 Discussie SESSIE II NIEUWE ONTWIKKELINGEN IN DE VOORTPLANTINGSGENEESKUNDE P. Devroey 09.50-10.04 TESE V. Vernaeve 10.04-10.18 (Transport) PGD G.C.M.L. Page-Christiaens 10.18-10.30 Discussie 10.30-10.55 KEYNOTE LECTURE 1 10.30-10.35 Inleiding P. Devroey 10.35-10.55 Vitrificatie van humane embryo s D. Stoop 10.55-11.45 KOFFIEPAUZE SESSIE III PERSPECTIEF BUITENWERELD OP ONVRUCHTBAARHEID P.A. van Dop 11.45-11.57 De patiënt H. Nusselder 11.57-12.21 Wetgever, politiek en verzekeraar 11.57-12.09 voor België: G. Pennings 12.09-12.21 voor Nederland: J.A.M. Kremer 12.21-12.30 Discussie 12.30-12.55 KEYNOTE LECTURE 2 12.30-12.35 Inleiding B.C.J.M. Fauser 12.35-12.55 Implementation of EU-directives A. Sunde 12.55-13.55 LUNCHPAUZE SESSIE IV GRENZEN AAN DE VOORTPLANTINGSGENEESKUNDE W. Ombelet 13.55-14.07 Metabool syndroom J.S.E. Laven 14.07-14.19 Jonge zwangerschap M. Goddijn 14.19-14.31 Endometriose G.A.J. Dunselman 14.31-14.50 Discussie 14.50-15.15 KEYNOTE LECTURE 3 14.50-14.55 Inleiding P. Devroey 14.55-15.15 The Egg Bank A. Cobo 15.15-15.35 KEYNOTE LECTURE 4 15.35-16.20 THEEPAUZE Ethiek in de fertiliteitskliniek P. Devroey SESSIE V MANAGEMENT MENOPAUZE B.C.J.M. Fauser 16.20-16.32 Hormonale substitutie H.R. Franke 14

woensdag 4 maart 2009 VERVOLG DAGPROGRAMMA 1 REPRODUCTIEVE GENEESKUNDE ANNO 2009 16.32-16.44 Hormonen en libido W.C.M. Weijmar Schultz 16.44-16.56 Management vervroegde menopauze E. Knauff 16.56-17.08 Sekseverschillen bij veroudering P. de Ronde 17.08-17.25 Discussie SESSIE VI HORMONALE ANTICONCEPTIE B.C.J.M. Fauser 17.25-17.37 Estetrol als alternatief voor EE in OAC H.J.T. Coelingh Bennink 17.37-17.49 Tailormade anticonceptie en bloedingspatroon H.W.van Lunsen DAGPROGRAMMA 1 17.49-18.00 Discussie 18.00 Sluiting 15

woensdag 4 maart 2009 dagprogramma 2 BENIGNE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 Voorzitter: M.P.M. Burger Vice-voorzitter: S. Weyers 08.58-09.00 Inleiding en opening SESSIE I UTERIENE AFWIJKINGEN A. Thurkow 09.00-09.12 Diagnostiek myometriumafwijkingen (adenomyose, myomen) M.Y. Bongers 09.12-09.24 Behandelingsmodaliteiten myomen H.A.M. Brölmann 09.24-09.36 Adenomyose: oorzaak van pijn en subfertiliteit? T. D Hooghe 09.36-09.48 Behandelingsmodaliteiten abnormaal uterien bloedverlies J.M.A. Pijnenborg 09.48-10.00 Congenitale afwijkingen en bloedingsproblematiek J. Bosteels 10.00-10.25 Discussie 10.25-11.15 KOFFIEPAUZE SESSIE II LOWER GENITAL TRACT M.Y. Bongers 11.15-11.27 HPV test in screening en follow-up R.H.M. Verheijen 11.27-11.39 Behandeling condylomen W. van der Meijden 11.39-11.51 Vulvair vestibulitis syndroom S. Weyers 11.51-12.03 Trauma van de vulva bij het jonge meisje J.J. Amy 12.03-12.17 Het neotene genitaal M.P.M. Burger 12.17-12.45 Discussie SESSIE III AFWIJKINGEN VAN HET ADNEX J.M.A. Pijnenborg 13.45-14.05 Diagnostiek en behandeling adnexcyste in pre- en postmenopauze S. Ghaem-Maghami 14.05-14.17 Nieuws over beeldvormende technieken (nadruk op MRI) B. Op de Beeck 14.17-14.29 Tubo-ovarieel abces P. Tummers 14.29-14.41 Prepuberale adnexcyste M. Dhont 14.41-14.53 Adnexcyste in de zwangerschap P.M.A.J. Geomini 14.53-15.25 Discussie 15.25-16.15 THEEPAUZE SESSIE IV ZORGPADEN IN HET DBC TIJDPERK H.W.R. Quartero 16.15-16.29 Efficiënte ketenzorg M. Berg 16.29-16.43 De voordelen van een gynaecologische franchise kliniek W.Koelewijn 16.43-16.59 De overwegingen om een Instelling voor Medisch Specialistische Zorg te starten E.A. Robertson 16.59-17.13 Wie is je concurrent? Relatie met collegae en zorgverzekeraars in de markt H.W.R. Quartero 17.13-17.27 Patiëntenperspectief A. Schipaanboord 17.27-17.55 Discussie 17.55-18.00 Samenvatting en sluiting 12.45-13.45 LUNCHPAUZE 16

woensdag 4 maart 2009 dagprogramma 3 FOETALE ECHOSCOPIE ANNO 2009 Voorzitter: C.M. Bilardo Vice-voorzitter: Ph. Loquet 08.58-09-00 Inleiding en opening SESSIE I FETAL GROWTH Moderatoren: E.M. Bilardo en Ph. Loquet 09.00-09.20 Echoscopie in een spoedeisende hulp unit Verloskunde/Gynaecologie P. Hajenius 09.20-09.40 Echoscopie in de jonge zwangerschap: groei en bloei N. Exalto 09.40-10.00 Cervixmeting: waarom, hoe, wanneer en hoe vaak? E. Sleurs 10.00-10.15 Discussie 10.15-11.05 KOFFIEPAUZE 11.05-11.25 Fetal growth restriction: Ultrasound evaluation and Doppler monitoring C.M. Bilardo 11.25-11.50 Monitoring of fetal growth in diabetic pregnancy G.H.A. Visser 11.50-12.20 Monitoring of fetal growth and timing of delivery in dichorionic and monochorionic twin pregnancies K.E.A. Hack 12.20-12.30 Discussie 12.30-13.30 LUNCHPAUZE 13.55-14.15 Herkenning van placenta accreta/ percreta en andere bijzonderheden van de placenta en onderste uterussegment Ph. Loquet 14.15-14.25 Discussie 14.25-15.15 THEEPAUZE 15.15-15.35 Cervix measurement as predictor of successful induction A. Bhide 15.35-15.55 Setting standards in obstetric ultrasound R. Snijders 15.55-16.10 Discussie 16.10-17.40 Ultrasound pictures: guess what? E. Pajkrt 17.40-18.00 Samenvatting en sluiting C.M. Bilardo en Ph. Loquet DAGPROGRAMMA 2 + 3 SESSIE II MISCELLANEA Moderatoren: Ph. Loquet en E.M. Bilardo 13.15-13.35 Fetal arrhythmia: evaluation and clinical management S.A. Clur 13.35-13.55 Het voorspellen van een succesvolle uitwendige versie met echografische parameters M. Kok 17

donderdag 5 maart 2009 NOTITIE BIJ DAGPROGRAMMA 4 DEEL 1 OBSTETRIE PRECONCEPTIONEEL ANNO 2009 In Nederland is in 2008 de discussie over de kwaliteit van de verloskunde zorg geïntensiveerd. Een herbezinning op de inhoud en organisatie van verloskundige ketenzorg is op z n plaats omdat de perinatale sterftecijfers in vergelijking met de ons omringende landen relatief hoog zijn en recent is gebleken dat de perinatale uitkomsten in de vier grote steden en met name in achterstandssituaties extra aandacht behoeven. De huidige opzet van verloskundige zorg dateert uit het begin van de vorige eeuw. Zwangerschapscontroles worden meestal gestart na het eerste trimester van de zwangerschap, dat wil zeggen in de periode dat de kans op een spontane miskraam is geweken. In het huidige verloskundige zorgstelsel wordt hiermee de meest kwetsbare periode van de embryonale en placentaire ontwikkeling, namelijk de eerste drie maanden van de zwangerschap, genegeerd. Er bestaat toenemend inzicht dat juist deze vroege processen en eventuele schadelijke invloeden daarop van grote invloed zijn op de uitkomst van de zwangerschap en de toekomstige gezondheid van de pasgeborene. Voorts is een aanzienlijk percentage zwangere vrouwen zich tijdens de periode van organogenese niet tot nauwelijks van hun zwangerschap bewust. Daarom kunnen maatregelen om een reductie van eventuele gezondheidsschade te bewerkstelligen niet tijdig worden genomen. Preconceptiezorg kan daarin verandering brengen. De gezondheidsraad heeft in september 2007 geadviseerd algemene- en specialistische preconceptiezorg voor iedereen met Prof. dr E.A.P. Steegers zwangerschapswens beschikbaar te maken en de minister van volksgezondheid heeft middels een brief in juli 2008 aangegeven veel belang te hechten aan dit nieuwe type zorg. Tijdens dit dagprogramma wordt aandacht geschonken aan een aantal belangrijke aspecten van preconceptiezorg: toegankelijkheid voor juist de meest kwetsbare groepen in onze samenleving, belang van leefstijlinterventies en periconceptionele arbeidsomstandigheden, vragen rondom genetische screening en goede counseling van vrouwen die zelf een aangeboren hartafwijking hebben (de meest voorkomende congenitale afwijking). donderdag 5 maart 2009 notitie BIJ DAGPROGRAMMA 4 DEEL 2 obstetrie ANTENATAAL ANNO 2009 In het programa Obstetrie Antenataal staan preeclampsie, diabetes en vroeggeboorte centraal. Hierbij wordt vooral aandacht besteed aan screening, predictiemodellen en follow up. In twee van de vier sessies is professor Kypros Nicolaides, van het King s College Hospital in London, gastspreker. In de vierde sessie worden psychiatrische problemen, depressies en antidepressiva tijdens de zwangerschap besproken. Een programma boordevol nieuwe feiten en daarmee uiterst leerzaam. Prof Dr G.H.A. Visser Prof Dr Y. Jacquemyn Dr C.M. Bilardo 18

donderdag 5 maart 2009 notitie BIJ DAGPROGRAMMA 5 ONCOLOGISCHE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 Al bestaan er landelijke richtlijnen voor de meest voorkomende gynaecologische maligniteiten die te vinden zijn op www.oncoline.nl, dan nog komt het voor dat uw patiënt niet helemaal past binnen het keurslijf van zo n advies. Tevens zijn niet alle voorkomende gevallen binnen het kader van een richtlijn te vangen en een enkele keer zijn er innovatieve zaken die voor u interessant kunnen zijn voor het beantwoorden van vragen in de spreekkamer. Hollanders en Vlamingen kijken ook nog weleens verschillend tegen sommige problemen aan als gevolg van andere cultuur, regelgeving of organisatie binnen onze vakgebieden. Prof Dr G.G. Kenter Prof Dr F. Amant Wat doen wij bijvoorbeeld met het sereus papillair endometriumcarcinoom? En weten we al meer over de kans op het krijgen van een endometriumcarcinoom bij tamoxifengebruik? Zijn er al uitkomsten van de EORTC trial naar de rol van de neo-adjuvante chemotherapie bij het ovariumcarcinoom en hoe zien die eruit? En hoeveel evidence vindt u bijvoorbeeld in de laatste richtlijn ovariumcarcinoom? Moeten we vrouwen ouder dan 16 jaar een HPV vaccinatie aanbevelen? En is er al iets bekend over de resultaten van het therapeutisch HPV vaccin? Gaan we het bevolkingsonderzoek op baarmoederhalskanker wijzigen nu de preventieve HPV vaccinatie er komt? En zo ja op welke manier? En waar ziet u meer in voor de toekomst: de robotchirurgie of de toepassing van biologicals bij het ovariumcarcinoom? Op deze en vele andere spannende vragen hopen wij antwoorden te geven of meer inzicht te verschaffen aan de hand van eigen onderzoek of literatuurgegevens tijdens het dagprogramma oncologie. Wij hopen op uw aanwezigheid en actieve deelname aan de discussies. donderdag 5 maart 2009 notitie BIJ DAGPROGRAMMA 6 SCOPIEËN IN DE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 De inwendige geslachtsorganen onttrekken zich aan de directe waarneming. Slechts door scopische technieken kan er een beeld van worden verkregen. Van oudsher hebben gynaecologen een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van laparoscopie en vanzelfsprekend van de hysteroscopie. Alhoewel de allereerste laparoscopie ( coelioscopie ) bij de mens in 1901 door de chirurg Georg Kelling in Dresden werd gerapporteerd, hebben gynaecologen als Raoul Palmer en Kurt Semm een gedegen toepassingsgebied gedefinieerd en de laparoscopie tot een standaard behandeling binnen het operatietableau gemaakt. Na een stormachtige ontwikkeling van laparoscopische chirurgie in de jaren negentig van de vorige eeuw, is de tijd aangebroken de verworven implementatie aan een kritisch oordeel te onderwerpen: maken we optimaal gebruik van de laparoscoop, waar kan het meer, waar moet het minder en hoe kan het in ieder geval veilig. Moderne uitkomstmaten als de kwaliteit van leven en kosten-utiliteitsanalyse werpen een reëler licht op de winst van laparoscopische technieken. Een halve dag wordt besteed aan deze laparoscopische introspectie die nog wordt bevorderd door een rapport van de Inspectie voor Gezondheidszorg (IGZ). Bij dit rapport waarin kwaliteitskriteria zijn geformuleerd wordt ruimschoots stilgestaan: wat hebben we tot nu toe bereikt, hoe trainen we onze laparoscopisten, wie mag welke operaties doen en nog veel meer om de Prof Dr H.A.M. Brölmann Dr A.L. Thurkow Dr M.H. Emanuel Dr F.W. Jansen kans op complicaties zo klein mogelijk te maken, een blauwdruk voor de gehele chirurgie. De hysteroscopie werd volgens de geschiedschrijving het eerst verricht door Pantaleoni in 1891. Hij verrichtte DONDERDAG 5 MAART 19

donderdag 5 maart 2009 vervolg NOTITIE BIJ DAGPROGRAMMA 6 SCOPIEËN IN DE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 met een open hysteroscoop, bijgelicht door een karbietlamp een cauterisatie van een poliep met een draad zilvernitraat in het cavum uteri. Niet alleen hebben velen na hem dit huzarenstukje met het zelfde instrumentarium vruchteloos geprobeerd te evenaren, er wordt ronduit getwijfeld over de geloofwaardigheid ervan met een open endoscoop en zonder distensie. Pas na 1925 werd een betrouwbare inspectie van het cavum uteri mogelijk. Ruim 30 jaar na het proefschrift van Wamsteker en daarmee na de geboorte van de hysteroscopie als serieuze techniek in de praktijk van de Nederlandse gynaecoloog is deze inmiddels niet meer weg te denken uit het palet van diagnostische, maar vooral van therapeutische opties die wij ter beschikking hebben. België heeft een wellicht nog langere traditie met deze techniek met pioniers als Van der Pas en Van Herendael en de organisatie van het 1 e Europese congres voor hysterscopie in 1982. Veel wetenschap, richtlijnen en protocollen hebben inmiddels de waarde van de hysteroscopie tot onderwerp gehad en de meest gangbare praktische toepassingen beschreven. Het onderwerp van deze sessie houdt zich bezig met enkele al heel lang bestaande, maar minder bekende indicaties van de hysteroscopie, zoals het verwijderen van zwangerschapsresten (blinde curettage of onder zicht) en de behandeling van uterusanomalieën (is er plaats voor hysteroscopische behandeling?). Holtevorming in de uterus na sectio blijkt minder onschuldig dan we denken. Is er iets aan te doen? Moderne hysteroscopische technieken komen ook aan bod: de ambulante sterilisatie door middel van de Essure heeft in korte tijd de Nederlandse markt veroverd. Adiana is een nieuwe techniek, die eind 2008 wordt gelanceerd, waarna het Doelencongres vermoedelijk het eerste podium zal zijn waar deze techniek in Europa wordt gepresenteerd. Terwijl veel andere medisch specialisten de beoordeling van beeldvormend onderzoek en echoscopie in het bijzonder overlaten aan de radioloog, hebben de gynaecologen zelf altijd de probe bediend en het echobeeld beoordeeld. Al in 1958 beschreef Ian Donald, een Schotse gynaecoloog 100 tweedimensionale (B-mode) echobeelden van voornamelijk verloskundige patiënten. Ofschoon de verloskunde mede door zijn geschikte beelden van de foetus in het vruchtwater het belangrijkste indicatiegebied is geweest tijdens de ontwikkeling van de echoscopie, is deze nu steeds belangrijker geworden voor de gynaecologie. De beeldvorming is door de transvaginale probes verbeterd en het gebruik van contrast met fysiologische zoutoplossing (SIS) of gel (GIS) in het cavum uteri heeft de detectiekans van intrauteriene afwijkingen vergroot. Tijdens de ochtendsessie over echoscopie, komt de 3D echoscopie uitvoerig aan de orde. De 3D echoscopie lijkt een verdere impuls aan de toepassing binnen de gynaecologie te geven, waarmee deze zich begeeft op de traditionele indicatiegebieden van de endoscopie en met recht virtuele endoscopie kan worden genoemd. donderdag 5 maart 2009 notitie BIJ DAGPROGRAMMA 7 SEKSUELE DISFUNCTIES; INZICHTEN ANNO 2009 Ongeveer 10% van alle eerste bezoeken aan een gynaecoloog betreffen seksuele problemen die meestal in eerste instantie als een niet-seksuele lichamelijk klacht worden gepresenteerd. Soms is het wel een seksuele klacht, zoals bij de meerderheid van de seksuele pijnproblemen, maar ligt hieraan geen somatisch ziekte ten grondslag. Veel gynaecologische aandoeningen hebben mogelijke gevolgen voor seksualiteitsbeleving, seksuele functies en/of voor de seksuele relatie. Hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld gynaecologische operaties, farmacologische interventies en radiotherapie. Het is voor de gynaecoloog niet eenvoudig om in al deze situaties een seksueel probleem, dat voor de patiënt grote gevolgen kan hebben voor kwaliteit van leven, adequaat te signaleren, waar nodig passende adviezen te geven en/of de patiënt (en haar partner!) zo nodig de weg te wijzen naar gespecialiseerde seksuologische hulpverlening. In de moderne seksuologie wordt seksualiteit gezien als een bio-psychosociaal fenomeen en we weten anno 2009 iets meer dan voorheen hoe bij seksueel functioneren en disfunctioneren lichaam, geest en context (vaak de relatie) samenwerken of juist niet. Dr H.W. van Lunsen Prof Dr A. Vansteenwegen In dit programma zal een keur van seksuologen (medici en gedragswetenschappers) en seksuologisch geschoolde gynaecologen proberen, vooral aan de hand van casuïstiek, de perifeer werkende gynaecoloog wat meer handvatten te geven bij het integreren van een seksuologische blik in de dagelijkse praktijkvoering. Wij hopen u vooral een aantal take home messages te verschaffen, waar u in de dagelijkse praktijk wat mee kunt op het niveau van signaleren en managen van seksuele en relationele problemen in relatie tot klachten zoals u ze dagelijks op het spreekuur kunt zien. 20

donderdag 5 maart 2009 DAGPROGRAMMA 4 DEEL 1 obstetrie PRECONCEPTIONEEL ANNO 2009 Voorzitter: E.A.P. Steegers H.I.J. Wildschut 09.41-09.53 Vragen over genetica in de preconceptiezorg M. Cornel 09.00-09.05 Inleiding en opening 09.05-09.17 Effecten van leefstijl op de vruchtbaarheid en op de uitkomst van de zwangerschap R.P.M. Steegers-Theunissen 09.17-09.29 Lage sociaal economische status (SES) en preconceptiezorg I.M. Aalhuizen 09.53-10.10 Zwangerschap bij vrouwen met een congenitale hartafwijking en herhalingskansen voor het kind P. Ramaekers en P.G. Pieper 10.10-10.30 Discussie 10.30-11.20 KOFFIEPAUZE 09.29-09.41 De invloed van preen periconceptionele arbeidsomstandigheden op de latere zwangerschapsuitkomsten T. Brand donderdag 5 maart 2009 DAGPROGRAMMA 4 DEEL 2 obstetrie ANTENATAAL ANNO 2009 Voorzitter: G.H.A. Visser Vice-voorzitters: Y. Jacquemyn C.M. Bilardo SESSIE I PRE-ECLAMPSIE (deel 1) A. Franx 11.20-11.32 Predictiemodellen voor pre-eclampsie A. Franx 11.32-11.44 Biochemische screening preeclampsie in het 1 e trimester E. Wortelboer 11.44-11.56 Vasculaire adaptatie L.L.H. Peeters 11.56-12.08 FRUIT-studie J.I.P. de Vries 12.08-12.25 Discussie 12.25-12.50 KEYNOTE LECTURE 12.25-12.30 Inleiding G.H.A. Visser 12.30-12.50 Combined screening pre-eclampsia first trimester K. Nicolaides 12.50-13.50 LUNCHPAUZE SESSIE I PRE-ECLAMPSIE (deel 2) A. Franx 13.50-14.02 Follow-up na pre-eclampsie B.B. van Rijn 14.02-14.14 Leefstijlinterventie na pre-eclampsie D. Berks 14.14-14.24 Discussie SESSIE II ZWANGERSCHAPSDIABETES Y. Jacquemyn 14.24-14.36 Screening op zwangerschapsdiabetes M. van Leeuwen 14.36-14.51 Follow-up na zwangerschapsdiabetes H.W. de Valk 14.51-15.03 Follow-up van het kind M. Rijpert 15.03-15.15 Discussie DAGPROGRAMMA 4 21

donderdag 5 maart 2009 vervolg DAGPROGRAMMA 4 DEEL 2 obstetrie ANTENATAAL ANNO 2009 SESSIE IIII CERVICAL LENGHT AND PRETERM DELIVERY G.H.A. Visser 15.15-15.27 Measurement of cervical length; tips and trics E. Sleurs 15.27-15.55 Cervical length, progesteron and preterm delivery K. Nicolaides 15.55-16.10 Discussion 16.10-17.00 THEEPAUZE SESSIE IV DE PSYCHE EN ZWANGERSCHAP T. Vanderheyden 17.00-17.14 Psychiatrische problemen in de zwangerschap M.P. van den Berg 17.14-17.28 Hoe om te gaan met depressie R. Docx 17.28-17.42 Risico s van SSRI s F.F.T. Ververs 17.42-18.00 Discussie 18.00 Sluiting 22

donderdag 5 maart 2009 DAGPROGRAMMA 5 ONCOLOGISCHE GYNAECOLOGIE ANNO 2009 Voorzitter: G.G. Kenter Vice-voorzitter: F. Amant 08.58-09.00 Inleiding en opening SESSIE I ENDOMETRIUMCARCINOOM F. Amant 09.00-09.12 Wat is de rol van radiotherapie bij het endometriumcarcinoom? J. van der Velden 09.12-09.32 Wel of niet chirurgische stadiering en chemotherapie bij het papillair sereus endometriumcarcinoom a. voor: R. Kruitwagen b. tegen: A.M. Westermann 09.32-09.44 Resultaten Tamarisk studie F.E. van Leeuwen 09.44-10.00 Discussie 10.00-10.50 KOFFIEPAUZE SESSIE II OVARIUMCARCINOOM A.G.J. van der Zee 10.50-11.04 Uitkomsten EORTC trial upfront debulking stadium IIIc/IV F. Amant 11.04-11.18 Hernieuwde richtlijn ovariumcarcinoom Oncoline L.F.A.G. Massuger 11.18-11.32 IVF en gynaecologische tumoren C.W. Burger 11.32-11.46 Toegevoegde waarde van biologicals voor het ovariumcarcinoom L. Dirix 11.46-12.05 Discussie 12.05-12.30 KEYNOTE LECTURE 12.30-13.30 LUNCHPAUZE Robotchirurgie in de oncologische gynaecologie R.H.M. Verheijen SESSIE III CERVIXCARCINOOM G.G. Kenter 13.30-13.52 Wat te doen met oudere vrouwen (>16 jaar), die om vaccinatie vragen W. Tjalma Referent: M.P.M. Burger 13.52-14.04 Wat wordt verstaan onder post vaccinatie surveillance bij HPV vaccinatie? H.E. de Melker 14.04-14.16 Resultaten therapeutische HPV vaccinatie G.G. Kenter 14.16-14.38 Fertiliteitssparende behandeling van baarmoederhalskanker; Nederlandse resultaten trachelectomieën M.A.P.C. van Ham Referent: J.B.M.Z. Trimbos 14.38-15.10 Discussie 15.10-16.00 THEEPAUZE SESSIE IV SCREENING IN DE ONCOLOGISCHE GYNAECOLOGIE C.W. Burger 16.00-16.14 Consensus screening patiënten met BRCA 1/2 genmutatie R. Van den Broecke 16.14-16.28 Verandert het BVO cervixcarcinoom? R. Bekkers 16.28-16.42 Hoe nuttig is screening bij HNPCC patiënten M.J.E. Mourits 16.42-17.00 Discussie DAGPROGRAMMA 4 + 5 23