April 2002 ECN-RX--02-013 KANSEN VOOR DUURZAME ENERGIE BIJ HERSTRUCTURERING VAN NAOORLOGSE WIJKEN Nieuw Den Helder Centrum als praktijkvoorbeeld J.C.P. Kester E. Sjoerdsma H. van der Veen (Woningstichting Den Helder)
ECN-RX--02-013 2
Kansen voor duurzame energie bij herstructurering van naoorlogse wijken Nieuw Den Helder Centrum als praktijkvoorbeeld Ir. Josco Kester 1, Evert Sjoerdsma 1, Henk van der Veen 2 1 Energieonderzoek Centrum Nederland, Afdeling Duurzame Energie in de Gebouwde Omgeving (DEGO), Postbus 1, 1755 ZG PETTEN, Nederland, E-mail: kester@ecn.nl 2 Woningstichting Den Helder, Postbus 90, 1780 AB DEN HELDER, E-mail: ws.denhelder@inter.nl.net Het aandeel van de gebouwde omgeving in het landelijke energiegebruik bedraagt ca. 30%. Herstructurering van naoorlogse wijken biedt gemeenten, projectontwikkelaars en woningcorporaties goede kansen voor invoering van duurzame energie en energiebesparingsmaatregelen. Niet alleen bij nieuwbouw, maar ook bij renovatie zijn veel meer maatregelen mogelijk dan nu gebruikelijk zijn, zoals blijkt uit een studie van ECN in het kader van de herstructurering van Nieuw Den Helder Centrum. Met een combinatie van maatregelen bij renovatie, bij nieuwbouw en op wijkniveau kan het aandeel duurzame energie verhoogd worden tot meer dan 30% en kan de CO 2 -uitstoot met 50% teruggedrongen worden. Het is aan gemeenten, projectontwikkelaars en woningcorporaties, samen met bewoners en andere betrokkenen, om deze kansen voor duurzame energie en energiebesparing te benutten. 1. INLEIDING De komende jaren vinden in veel steden herstructureringen plaats van naoorlogse wijken. Belangrijke doelstellingen zijn het verbeteren van de leefbaarheid van de wijk, het verbeteren van de woningkwaliteit en een betere afstemming van het aanbod van woningen op de vraag. Deze herstructureringen bieden gemeenten, projectontwikkelaars en woningcorporaties ook goede kansen voor invoering van duurzame energie en energiebesparingsmaatregelen. ECN heeft in diverse studies deze mogelijkheden in kaart gebracht, onder meer voor de herstructurering van Nieuw Den Helder Centrum, in opdracht van Woningstichting Den Helder en NOVEM [1, 2]. Vaak bestaat de herstructurering uit een combinatie van gedeeltelijke sloop, renovatie en nieuwbouw. Dikwijls gaat op energiegebied de meeste aandacht naar de nieuwbouw. Echter, ook bij renovatie is een grote energiewinst te behalen en kan een impuls aan duurzame energie gegeven worden. Zowel bij nieuwbouw als bij renovatie zijn meer maatregelen praktisch toepasbaar dan nu gebruikelijk zijn. In dit artikel geven wij een overzicht van mogelijkheden in de bestaande bouw, in de nieuwbouw en op wijkniveau met voorbeelden uit het project Nieuw Den Helder Centrum. Het project omvat de nieuwbouw van ca. 240 woningen en gedeeltelijke renovatie van ca. 1000 eengezinswoningen en flatwoningen. ECN-RX--02-013 3
Figuur 1: Een schets van nieuwbouwwoningen in het Duinparkplan, onderdeel van de herstructurering van de wijk Nieuw Den Helder (tekening: Architectenbureau BBHD). 2. BESTAANDE BOUW Gebruikelijke maatregelen bij renovatie zijn het isoleren van de gevel en dak, het plaatsen van dubbel glas en het plaatsen van HR-ketels. Andere mogelijkheden die minder worden toegepast zijn het plaatsen van een warmteterugwineenheid in het ventilatiesysteem, een zonneboiler of een warmtepomp. Verder is het, ook indien woningen reeds eenmaal nageïsoleerd zijn, mogelijk de isolatie te verbeteren, bijvoorbeeld door aanvullende gevelisolatie toe te passen. De inpasbaarheid in de woning beperkt vaak de mogelijkheden voor extra maatregelen. Belemmerende factoren zijn bijvoorbeeld de bestaande loop van leidingen en ventilatiekanalen en de beschikbare ruimte in de woning. Het is daarom in bestaande woningen, meer nog dan in nieuwbouwwoningen, noodzakelijk om de mogelijkheden per type woning apart te beoordelen. Uit berekeningen voor Woningstichting Den Helder blijkt dat het mogelijk is om in de eengezinswoningen in de wijk Nieuw Den Helder het energiegebruik per woning met 24% terug te dringen met een pakket van maatregelen bestaande uit extra isolatie van dak en vloer, het plaatsen van een zonneboiler en een HR-107-installatie. De meerinvestering van deze maatregelen is in 12 jaar geheel terug te verdienen. Er ontstaan meer kansen wanneer de energiemaatregelen gecombineerd worden met maatregelen om de kwaliteit van de woning en woonomgeving te verbeteren. Plaatsing van warmteterugwinning met balansventilatie kan in woningen zonder mechanische ventilatie leiden tot minder vochtoverlast en een betere luchtkwaliteit. Gevelisolatie kan gecombineerd worden met het opfrissen van het uiterlijk van de flat. Het is zelfs mogelijk om door combinatie van PV-panelen en vacuümisolatie een klimaatgevel aan te brengen, die tevens zorgt voor energieopwekking. Wanneer met een scala aan maatregelen de kwaliteit van woningen zover kan worden verbeterd dat sloop kan worden voorkomen, ontstaan nog extra mogelijkheden ter financiering van de maatregelen. Het is dan mogelijk om het energiegebruik met bijna 50% terug te dringen ten opzichte van het huidige gebruik en tegelijkertijd het comfort en uiterlijk van de woningen te verbeteren. Woningstichting Den Helder overweegt op dit moment hiervoor een pilotproject in te richten. ECN-RX--02-013 4
3. NIEUWBOUW Ook in de nieuwbouw bestaan nog vele extra mogelijkheden boven de minimumeisen die via de EnergiePrestatieNorm worden gesteld: onder meer extra isolatie, warmteterugwinning uit ventilatielucht, zonneboilers, warmtepompen en PV. Bij de selectie van maatregelen is het van belang ook te letten op de levensduur van de maatregelen. Bij de nieuwbouw van woningen is het aan te raden om met voorrang die maatregelen te nemen die later niet meer gemakkelijk genomen kunnen worden. Voorbeelden hiervan zijn een zongericht ontwerp van de woning, isolatie van de gebouwschil en lage-temperatuur-verwarming. In de nieuwbouwwoningen in het Duinparkplan in de wijk Nieuw Den Helder wordt door Woningstichting Den Helder een pakket aan maatregelen voorzien dat leidt tot een EPC van 0,72. Dit pakket bevat onder meer extra isolatie (R c =4,0 m 2 K/W), HR++ glas, warmteterugwinning, lage temperatuurverwarming en zonneboilers. Het levert een geschatte energiebesparing op van bijna 30% ten opzichte van het energiegebruik bij een bouwkwaliteit volgens het Bouwbesluit. 4. MAATREGELEN OP WIJKNIVEAU Ten slotte zijn op wijkniveau nog aanvullende maatregelen mogelijk. Hiervoor komen onder meer in aanmerking: voorlichting aan bewoners over energiebesparing en groene elektriciteit, gecombineerde opwekking van warmte en elektriciteit in combinatie met warmtedistributie en participatie van bewoners in duurzame elektriciteitsproductie (bijvoorbeeld door adoptie van een windmolen). Het duurzamere karakter van een wijk kan geaccentueerd worden door de plaatsing van PV-lichtmasten. De besparing van bijvoorbeeld participatie in windenergie kan oplopen tot ruim 30% van het totale energiegebruik in de wijk. Gemeenten en woningcorporaties zijn in een uitstekende positie om deze maatregelen te initiëren en te bevorderen. Woningstichting Den Helder voert naar een aantal van deze maatregelen aanvullend onderzoek uit. 5. EEN DOORBRAAK VOOR DUURZAME ENERGIE? Het aandeel van de gebouwde omgeving in het landelijke energiegebruik bedraagt ca. 30%. In de gebouwde omgeving is op energiegebied nog veel winst te behalen bij de herstructureringen die de komende jaren plaatsvinden. Er kunnen extra maatregelen genomen worden bij renovatie, bij nieuwbouw en op wijkniveau. In het voorbeeld van de herstructurering van Nieuw Den Helder Centrum kan door een combinatie van maatregelen het aandeel duurzame energie verhoogd worden tot meer dan 30% en kan de CO 2 -uitstoot met 50% teruggedrongen worden. Uit dit voorbeeld blijkt welke grote kansen er ook bij herstructurering zijn voor duurzame energie, energiebesparing en milieu. Het is aan gemeenten, projectontwikkelaars en woningcorporaties, samen met bewoners en andere betrokkenen, om deze kansen te benutten. ECN-RX--02-013 5
6. LITERATUUR [1] J.C.P. Kester en E. Sjoerdsma, Energievisie Nieuw Den Helder Centrum, kansen voor energiebesparing en duurzame energie bij herstructurering, Energieonderzoek Centrum Nederland, Petten (2001). [2] L.P. Verkerk en H.F. Kaan, Renovatieconcepten voor eengezins doorzonwoningen, Energieonderzoek Centrum Nederland, Petten (2000). ECN-RX--02-013 6