Dieet bij verhoogde bloeddruk
Naam: : Datum : Diëtist : Specialist : Diëtetiek (0223) 69 63 29 Afsprakenbureau (0223) 69 66 66 1
Inhoud pag. Waarom een dieet bij verhoogde bloeddruk?... 3 Algemene adviezen voor het dieet... 3 1 Natrium... 3 2 Lichaamsgewicht... 4 3 Vetten... 4 4 Alcohol... 5 5 Variatie in de voeding... 5 6 Lichaamsbeweging... 5 7 Roken... 6 8 Meer informatie en adressen... 6 Wat heeft u nodig voor een goede voeding?... 7 Raadpleeg bij het samenstellen van het dagmenu de onderstaande lijst met producten... 7. Brood en gebak... 7. Bindmiddelen en ontbijtproducten... 8. Vetten, oliën, margarines... 8. Broodbeleg... 8. Melkproducten... 9. Soepen... 9. Vlees, wild, gevogelte, vis... 10. Jus en sauzen... 10. Groenten... 10. Aardappelen en aardappelvervangingen... 11. Nagerechten... 11. Dranken... 12. Fruit... 12. Diversen... 12 Kruiden, specerijen en natriumarme smaakmakers... 13 Dieetzout... 14 Aanbevolen hoeveelheden volgens de Schijf van Vijf... 15 Heeft u nog vragen?... 15 2
Waarom een dieet bij verhoogde bloeddruk? Dit dieet wordt voorgeschreven indien uw arts bij u een te hoge bloeddruk (hypertensie) heeft geconstateerd. Het is nog niet precies bekend hoe een te hoge bloeddruk ontstaat. Wel weet men nu dat factoren zoals overgewicht, weinig lichaamsbeweging, roken, een hoge alcoholconsumptie, stress en soms een te hoog zoutgebruik een rol spelen. Het is van belang om de bloeddruk weer te normaliseren omdat hypertensie het risico op het krijgen van hart- en vaatziekten vergroot. Ook de ogen en de nieren kunnen door een te hoge bloeddruk beschadigen. Algemene adviezen voor het dieet De basis van het dieet bij verhoogde bloeddruk komt overeen met de aanbevolen hoeveelheden volgens de Schijf van Vijf (zie pag. 15). Daarnaast zijn er specifieke aandachtspunten: 1 Natrium Natrium is een stof die vooral voorkomt in (keuken)zout. Ook bevatten bijna alle producten van nature natrium. Natrium heeft een aantal belangrijke functies: - Het regelt het vochtevenwicht in het lichaam. - Het geeft smaak aan het eten. - Het maakt producten langer houdbaar (zouten, pekelen). Om de bloeddruk te verlagen werd vroeger een zeer streng natriumbeperkt dieet voorgeschreven. Nu is duidelijk geworden dat slechts een deel van de mensen zoutgevoelig is. Bij hen gaat de bloeddruk omlaag door een beperking van het natrium in de voeding. Of ú gevoelig bent voor zout zal in overleg met uw arts besproken moeten worden. 3
Om de bloeddruk te verlagen kunt u de hoeveelheid natrium in uw voeding op de volgende wijze beperken: - Voeg aan slechts één onderdeel van de warme maaltijd, bijvoorbeeld het vlees, wat zout toe (in plaats van het vlees kunt u eventueel ook de soep òf de aardappelen òf de groente licht zouten). Voeg verder aan uw voeding, zowel in de keuken als aan tafel, geen zout toe. - Gebruik geen levensmiddelen waaraan in de fabriek zout is toegevoegd (lees wat er op de verpakking staat). Een uitzondering hierop is, dat gewoon brood is toegestaan. - Per dag kunt u een halve liter (= 500 ml) gewone melk en/of melkproducten, zoals karnemelk, yoghurt en vla gebruiken. Een natriumbeperking is een ingrijpende verandering. Het vraagt een aanpassing van onze smaak. Tips voor de bereiding van de maaltijden zijn: - Verse voedingsmiddelen te gebruiken. - Groenten kort te koken in weinig water. - Regelmatig rauwe groenten te gebruiken. - Diverse voedingsmiddelen ter afwisseling eens te bakken, braden, roosteren, grillen of stomen. - Kruiden en specerijen zonder zout te (leren) gebruiken (zie pag. 13). U kunt gebruik maken van dieetartikelen, die speciaal zonder zout zijn bereid. Op deze verpakte dieetproducten moet één van de volgende aanduidingen staan: geen zout toegevoegd, ongezouten, natriumbeperkt of voor natriumbeperkt dieet. U kunt de meeste van de bovengenoemde producten vinden in de speciale schappen van de supermarkt of in de reformzaak. Er zijn ook producten met de aanduiding met minder zout, dit betekent dat het product 33% minder zout bevat dan een vergelijkbaar product. 4
2 Lichaamsgewicht Vooral bij hoge bloeddruk is een goed lichaamsgewicht van belang. Wanneer u te zwaar bent, moet het hart harder werken om het bloed rond te pompen. De bloeddruk loopt hierdoor extra hoog op. Het handhaven of bereiken van een goed gewicht is daarom erg belangrijk voor de behandeling van hypertensie. Dat gaat het beste met behulp van een energiebeperkt dieet gecombineerd met extra lichaamsbeweging. 3 Vetten Een verhoogde bloeddruk geeft een grotere kans op het krijgen van hart- en vaatziekten. Een factor die hierbij ook een belangrijke rol speelt is de soort vet in de voeding. We maken onderscheid tussen verzadigd vet en onverzadigd vet. Verzadigd vet verhoogt het cholesterolgehalte in het bloed, waardoor harten vaatziekten kunnen ontstaan. Onverzadigd vet verlaagt juist het cholesterolgehalte van het bloed. Verzadigde vetten komen vooral voor in producten van dierlijke oorsprong, maar ook zijn er een aantal plantaardige producten rijk aan verzadigd vet. Producten die veel verzadigd vet bevatten zijn: roomboter, harde margarine s, bak en braadvetten, frituurvet, vet vlees en vette vleeswaren, volvette kaas, volle melk(- producten), chocolade en kokos. Producten rijk aan onverzadigd vet zijn: alle soorten olie (met uitzondering van kokos en palmolie), margarine, bak- en braadproducten en frituurvet met minder dan 20 gram verzadigd vet per 100 gram, halvarine met minder dan 10 gram verzadigd vet. Het advies is matig te zijn met verzadigd vet. Beperk het gebruik van alle soorten vet, dus zowel verzadigd als onverzadigd, als uw lichaamsgewicht te hoog dreigt te worden (zie pag. 4 punt 2). 4 Alcohol Overmatig alcoholgebruik verhoogt de bloeddruk en levert veel extra calorieën. Daarom is het voor mensen met een verhoogde bloeddruk verstandig om niet meer dan twee alcoholconsumpties per dag te drinken en liefst niet iedere dag. 5
5 Variatie in de voeding is van groot belang voor een gezonde en vooral lekkere voeding. U kunt afwisseling in uw dieet aanbrengen met behulp van: De variatielijst (zie pag. 7) - Productinformatie vermeld op de verpakking van een voedingsmiddel - De dieettabel (brochure nr. 805) van het Voedingscentrum. Deze brochure geeft analysecijfers van vele voedingsmiddelen, gerechten en dieetproducten. Brochures met tips en recepten voor dit dieet zijn onder andere: - Koken naar hartelust, lekkere en gezonde recepten voor iedereen uitgave van de Nederlandse hartstichting. - Dieet bij verhoogde bloeddruk (brochure nr. 851) uitgave van het Voedingscentrum. 6 Lichaamsbeweging Lichaamsbeweging heeft een bijzonder gunstig effect op zowel de bloeddruk als op het lichaamsgewicht. Aangeraden wordt om elke dag tenminste een half uur te bewegen (dit mag bijvoorbeeld ook twee keer 15 minuten zijn). U hoeft hiervoor echt niet direct lid te worden van een sportvereniging. Ook met bijvoorbeeld (stevig) wandelen, tuinieren, fietsen, zwemmen, bereikt u al een gunstig effect. 7 Roken Het is algemeen bekend dat roken slecht is voor hart, bloedvaten en longen. Roken beschadigt de binnenkant van de bloedvaten, waardoor deze kunnen dichtslibben. Ook verhoogt roken de bloeddruk en kan longproblemen veroorzaken. 6
8 Meer informatie en adressen De Nederlandse Hartstichting houdt zich bezig met onderzoek, zorg en voorlichting op het terrein van hart- en vaatziekten. Het adres is: Nederlandse Hartstichting, Postbus 300, 2501 CH Den Haag. Internet: www.hartstichting.nl. De informatielijn van de Nederlandse Hartstichting is op werkdagen te bereiken van 9 tot 17 uur. U kunt hier terecht voor alle vragen over hart- en vaatziekten, telefoon 0800 300 03 00 (gratis). Bij het Voedingscentrum kunt u terecht voor de Dieettabel en andere folders en brochures. De uitgaven van het Voedingscentrum zijn te bestellen via een giro-overmaking of een eenmalige machtiging. Bel, schrijf, fax of mail voor het aanvragen hiervan met: Het Voedingscentrum, Postbus 85700, 2508 CK Den Haag, telefoon (070) 306 88 88 op werkdagen van 8 tot 17 uur, fax (070) 350 42 59. Telefonisch kunt u vragen stellen via de Voedingstelefoon (070) 306 88 10, op werkdagen van 12 tot 16 uur. Het e-mailadres is: voedingscentrum@vc.agro.nl Diverse brochures zijn te verkrijgen bij het Patiëntenservicebureau van het Gemini Ziekenhuis in de Centrale Hal op de begane grond, rechts naast de receptie. Het bureau is geopend op werkdagen van 8.30 tot 16.30 uur. De Eettabel (brochure nr. 805) kunt u kopen bij het winkeltje Vermaat in de centrale hal. 7
Wat heeft u nodig voor een goede voeding? Aangeraden wordt om elke dag te gebruiken: - Brood (bij voorkeur bruine/volkoren producten). Hoeveelheid: 5-7 sneden. - Aardappelen (rijst, pasta zoals macaroni e.d.) en peulvruchten zijn lekkere variaties. Hoeveelheid: 3-5 stuks. - Groente (zorg voor variatie). Hoeveelheid: 3-4 grote lepels. - Fruit (zorg voor variatie). Hoeveelheid: 2 vruchten of stuks. - Melk- en melkproducten (gebruik bij voorkeur magere en halfvolle soorten). Hoeveelheid: 2-3 glazen (300-500 ml). - Kaas (bij voorkeur 20+ tot 40+). Hoeveelheid: 1-2 plakken. - Vlees, vis, kip, ei, tahoe (gebruik bij voorkeur de magere soorten; wees voorzichtig met de cholesterolrijke soorten, zoals lever, niertjes, garnalen). Hoeveelheid: 100 gram (rauw gewogen). - Vleeswaren (bij voorkeur de magere soorten). Hoeveelheid: 1-2 plakjes. - Halvarine op brood (kies de soorten met maximaal 10 gram verzadigd vet per 100 gram). Hoeveelheid: 5 gram per snee. - Margarine voor de bereiding (bij voorkeur met maximaal 20 gram verzadigd vet per 100 gram). Hoeveelheid: 15 gram. - Drinkvocht. Hoeveelheid: 12-2 liter. Indien er een vochtbeperking afgesproken is, dient u deze hoeveelheid aan te houden. 8
Raadpleeg bij het samenstellen van uw dagmenu de onderstaande lijst met producten: Naast informatie over het natriumgehalte is ook rekening gehouden met een beperking van het (verzadigd)vet. Kies liever dit: Brood en gebak - alle soorten brood (bij voorkeur de bruine- en volkoren soorten) - broodvervangers zoals roggebrood, (bruin) knäckebröd, (volkoren) beschuit, ontbijtkoek - met mate: koek en gebak bij voorkeur bereid zonder zout en met aangeraden vetsoorten. In plaats van dit: - luxe vette broodsoorten, zoals melkbrood, croissants, - koffiebroodjes, creamcrackers Bindmiddelen en ontbijtproducten - alle soorten, behalve de hiernaast genoemde - ontbijtproducten behalve de hiernaast genoemde. Kies voor de bereiding bij voorkeur halfvolle of magere melkproducten. - bakpoeder, pannekoek- en poffertjesmix, kant-en-klare deegmengsels - Brinta, cornflakes, All Bran, rice krispies, muesli- en cruesli soorten met kokos. 9
Vetten, oliën, margarines - ongezouten halvarine (producten) (bij voorkeur de soorten met minder dan 10 gram verzadigd vet per 100 gram), ongezouten margarine(-producten) (bij voorkeur de soorten met minder dan 20 gram verzadigd vet per 100 gram) - ongezouten bak- en braadvet (bij voorkeur met minder dan 20 gram verzadigd vet per 100 gram) - alle oliesoorten - natriumarme mayonaise en slasaus. - roomboter, alle gezouten soorten halvarine, margarine - alle gezouten soorten bak- en braadvet, rundvet, reuzel, frituurvet - gewone mayonaise en slasaus. 10
Broodbeleg - alle soorten natriumarme (smeer)kaas, kies bij voorkeur 20+ tot 40+. - met mate: kaassoorten met een verlaagd zoutgehalte zoals Maaslander en Westlite - natriumarme verse vleeswaren, kies bij voorkeur voor de magere soorten zoals rosbief en fricandeau - natriumarme verpakte vleeswaren, bij voorkeur de magere soorten zoals ham, casselerrib, kalkoenfilet, -ham, kipfilet, rookvlees - zelf bereid (bij voorkeur mager) vlees zonder zout. - ei(-gerechten) zonder zout (niet meer dan 2 á 3 eieren per week) - verse vis zonder zout bereid, ongepaneerde diepvries vis, natriumarme visconserven - rauwkost, vers fruit - alle soorten zoet beleg, behalve de hiernaast genoemde soorten. - natriumarme pindakaas, andere natriumarme noten- en zadenpasta s (niet vermengd met chocolade). - alle gezouten soorten kaas, smeerkaas, kruidenkwark met zout, buitenlandse kaassoorten - gezouten en vette vleeswaren, zoals alle soorten worst, spek, zure zult, paté, schouderham, bacon, cornedbeef, gebraden gehakt, leverpastei, ontbijtspek, salami, rauwe ham - ei(-gerechten) met zout - gezouten vis, gepaneerde (diepvries)vis, gewone visconserven, zoute haring, zure haring, gerookte en gestoomde vis (zoals makreel, paling), schaal- en schelpdieren (zoals garnalen, krab, kreeft, mosselen, oesters) - kant-en-klare salades, sandwichspread, groentespread - huishoudstroop, keukenstroop, kokosproducten, chocoladeproducten, hazelnootpasta. 11
Melkproducten - Per dag kunt u een halve liter gewone melk(-producten) gebruiken. Kies bij voorkeur de halfvolle en magere soorten - natriumarme melk - koffiemelk, kies bij voorkeur voor koffiemelk rijk aan onverzadigd vet of halfvolle soorten. Soepen - (magere) bouillon of soep zonder zout (zelf bereid) - natriumarme soep uit blik of pakje - natriumarme bouillonkorrels, -poeder, -blokjes - meer dan een halve liter gewone melkproducten - volle melkproducten: (boeren)melk, yoghurt, vla, pap, chocolademelk, kwark - volle koffiemelk, koffieroom, slagroom, koffiemelkpoeder - soep of bouillon met zout bereid - gewone soep uit blik of pakje - bouillonblokjes, -poeder 12
Vlees, wild, gevogelte, vis (bij de warme maaltijd) Dit mag met een kleine hoeveelheid keukenzout bereid worden (zie pag. 3 punt 1). - alle soorten vers vlees. Kies bij voorkeur voor de magere of gemiddeld vette soorten zoals: bieflappen, biefstuk, tartaar, fricandeau, ossenhaas, rosbief, rundergehakt, magere runderlappen, hamlappen, haaskarbonade, lamsvlees, ongepaneerde schnitzel, varkensfilet, schouderkarbonade, magere varkenslappen, varkenshaas - kip en kalkoen (zonder vel) - vleesvervanging zoals, tahoe, tempé, ongezouten sojabrokjes, Quorn - verse vis, ongepaneerde diepvries vis - natriumarme visconserven. - alle verse soorten met zout bereid. - vette soorten zoals: hacheevlees, klapstuk, doorregen runderlappen, saucijzen, slavink, half-om-half gehakt, rookworst, speklappen, vet varkensvlees - kip en kalkoen met vel - kant-en-klare vleesvervangers (zoals vegetarische burgers) - alle kant-en-klare visgerechten (zoals vissticks) - alle gewone vis, schaal- en schelpdieren uit blik of glas. Jus en Sauzen - jus zonder zout, bij voorkeur bereid met aangeraden vetsoorten (het gestolde vet eraf scheppen en vocht van de jus gebruiken) - jus van natriumarme juskorrels en juspoeder - natriumarme dressings en sauzen (zie ook blz. 13). - gezouten jus en sauzen - kant-en-klare sauzen en sauspoeders - crème fraîche, zure room, mayonaise, slasaus, fritessaus. 13
Groenten - alle verse soorten zonder zout bereid - alle niet aangemaakte diepvriesgroenten - natriumarme groenten uit blik of glas (let op: zuurkool moet ook natriumarm zijn). - gewone zuurkool. - alle verse soorten met zout bereid - alle aangemaakte diepvriesgroenten (zoals spinazie à la crème) - gewone groenten uit blik of glas Aardappelen en (aardappel)vervangingen - gekookte aardappelen zonder zout bereid - aardappelpuree zonder zout (bereid met magere of halfvolle melk en aangeraden vetsoorten) - gebakken aardappelen, patates frites, aardappelschijfjes, rösti zonder zout (bereid met aangeraden vetsoorten) - (volkoren) deegwaren zonder zout bereid zoals macaroni, spaghetti, mie, mihoen - (zilvervlies)rijst zonder zout - peulvruchten zonder zout bereid, natriumarme peulvruchten uit blik of glas - zelfbereide maaltijdvervangers zonder zout. - alle aardappelen en aardappelgerechten met zout bereid - instant aardappelpuree - kant-en-klaar gekochte aardappelproducten - kant-en-klaar gekochte rijst-, macaroni-, spaghetti-, mie-, mihoengerechten - kant-en-klaar gekochte peulvruchten en peulvruchtgerechten - alle kant-en-klare maaltijden. 14
Nagerechten - vla, pudding, pap, yoghurt, kwark (met vruchten) (per dag kunt u een halve liter gewone melkproducten gebruiken) Kies bij voorkeur de magere of halfvolle soorten - vla, pudding en pap gemaakt van natriumarme (halfvolle) melk - watergruwel - waterijs (op vruchtenbasis) - gebakken nagerechten zonder zout (bij voorkeur bereid in aangeraden vetsoorten) - fruit en vruchtenconserven. Dranken - thee en koffie (koffiemelk: zie melkproducten ) - per dag kunt u een halve liter gewone (magere of halfvolle) melk(-producten) gebruiken - natriumarme melk - limonade, (light)frisdrank, vruchtensap, vruchtendrank - water, mineraalwater (toegestaan zijn: Spa, Evian, Perrier, Chaudfontaine, Sourcy, Vittel, Victoria) - natriumarm tomatensap, natriumarm groentensap - indien toegestaan met mate alcoholische dranken (zie pag. 5 punt 4). - meer dan een halve liter gewone melkproducten - vla, yoghurt, pap, pudding bereid van volle melk en/of met room - consumptie-ijs en roomijs - gebakken nagerechten met zout. - meer dan een halve liter melkproducten - volle melk(-producten) - niet genoemde soorten mineraalwater, zoals Schweppes soda, Vichy, Empire sodawater - gewoon tomatensap, groentensap. 15
Fruit - alle soorten vers, diepvries- en blikfruit - gedroogd fruit, gekonfijt fruit, zoals krenten, rozijnen, sukade, tutti-frutti, gember. Diversen - kruiden en specerijen zonder zout (zie pag. 13) - azijn, citroensap, cacao - alle natriumarme smaakmakers (zie pag. 13) - indien toegestaan: dieetzout - natriumarme augurken en zilveruitjes - (suikervrije) kauwgom, pepermunt, zuurtjes, schuimpjes, vruchtensnoepjes - ongezouten popcorn, ongezouten noten en pinda s. - alle zoute koekjes, zoutjes, snacks zoals frikadel, kroket, nasibal, saucijzenbroodje. - kokosnoot en vijgen. - gemengde kruiden en specerijen met zout - alle smaakmakers met zout (zie pag. 12-13) - chocolade, bonbons, candybars, alle soorten drop (ook zoete drop), toffees, boterbabbelaars 16
Kruiden, specerijen en natriumarme smaakmakers Kruiden en specerijen maken de voeding smakelijk. Het is wel belangrijk goed op te letten welke smaakmakers u gebruikt. Dit staat ook op de verpakking aangegeven (zie pag. 3 punt 1). Smaakmakers die geen zout bevatten, en dus vrij gebruikt kunnen worden, zijn: - azijn, citroensap, gember, suiker, wijn (met mate) - alle verse en gedroogde kruiden en specerijen, zoals: bieslook, bonenkruid, basilicum, foelie, kaneel, kerrie, kervel, knoflook(-poeder), kruidnagel, lavas, laurier, marjolein, mosterdpoeder, nootmuskaat, paprika(-poeder), peper, peterselie, selderij, rozemarijn, tijm, ui en uienpoeder, vanillestokje, kruidenbuiltje - oosterse ingrediënten zoals djahé, djinten, ketoembar, laos, sereh - sesamzaad, maanzaad, pijnboompitten. Smaakmakers die veel zout bevatten zijn onder andere : barbecuekruiden, kant-en-klare bouillon in pot, bouillonblokjes, bouillonpoeder, gehaktkruiden, juspoeder, jusblokjes, ketjap (ook de zoete soorten), kruidenbotermixen, kruidenzout, Maggi, mayonaise, mosterd, sambal, kant en klare sauzen, alle kant en klare mixen, soeparoma, tomatenketchup, tomatenpuree, vele vleeskruiden, Worcestershiresaus, aromat, cajun-kruiden, shoarma- en tacokruiden, tabasco. Er zijn natriumarme varianten van bovengenoemde smaakmakers, zoals: - natriumarme aroma, -strooiaroma - natriumarme bouillonblokjes, -bouillonkorrels, -poeders - natriumarme juspoeder, -sauspoeders - natriumarme sauzen, kant en klaar - natriumarme ketjap - natriumarme kruidenmengsels - natriumarme mayonaise - natriumarme mix voor bami/ nasi - natriumarme mosterd, -kruidenmosterd - natriumarme sambal - natriumarme tomatenpuree, -tomatenketchup. 17
Dieetzout - Er is een aantal zoutsoorten in de handel die evenveel zout bevatten als gewoon keukenzout: zeezout, aromazout, knoflookzout, selderijzout, en uienzout. Deze producten zijn dus niet geschikt voor het dieet bij verhoogde bloeddruk. - Producten met minder zout zijn mineraalzout en halvazout. - Er zijn ook producten in de handel die geen natrium bevatten. Dit zijn de dieetzouten, waarin het natrium is vervangen door kalium-, magnesium-, of ammoniumzouten. Dieetzout kunt u gebruiken in plaats van gewoon zout; de smaak is wel anders. Ze zijn verkrijgbaar bij reformzaken, drogisterijen en grote supermarkten. Het kalium in dieetzout kan een probleem zijn bij nierziekten. Overleg daarom tevoren met uw diëtist of specialist of u dieetzout kunt gebruiken. 18
Aanbevolen hoeveelheden volgens de Schijf van Vijf Basisvoeding 20 tot 50 jaar 50 tot 70 jaar 70+-ers Brood 5-7 sneetjes 4-6 sneetjes 3-4 sneetjes Aardappelen (of rijst, pasta peulvruchten) Groente Fruit Zuivel Vlees(waren), vis, kip, ei of vleesvervangers Halvarine, margarine, bak- en braadproducten 150-250 gram 3-5 aardappels of opscheplepels rijst/pasta 200 gram (4 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 400 ml melk (producten) en 20 gram kaas (1 plak) 150-200 gram 3-4 aardappels of opscheplepels rijst/pasta 200 gram (4 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 500 ml melk (producten) en 20 gram kaas (1 plak) 100-150 gram 2-3 aardappels of opscheplepels rijst/pasta 150 gram (3 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 550 ml melk (producten) en 20 gram kaas (1 plak) 100-120 gram 100-120 gram 100-120 gram 20-35 gram 20-35 gram 25-35 gram Drinken (vocht) 1,5 liter 1,5 liter 1,7 liter Voedingscentrum Heeft u nog vragen? Als u verder nog vragen heeft kunt u de diëtist bellen. Het telefoonnummer is: (0223) 69 63 29. 128493-D553-12/12 Deze folder is een uitgave van het Gemini Ziekenhuis 19