Sociaal-Economische Atlas 2008

Sociaal-Economische Atlas 2008 De economie in Zuidwest-Nederland

Sociaal-Economische Atlas Zuidwest-Nederland 2008 Colofon Redactie: Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland Contactpersonen: Juri Heise (Breda) en Rob Lucas (Middelburg) Vormgeving en druk: Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland Contactgegevens Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland: Kantoor Breda Kantoor Middelburg Mozartlaan 7 Buitenruststraat 225 Postbus 3182 Postbus 6004 4800 DD Breda 4330 LA Middelburg T (076) 564 68 00 T (0118) 67 35 00 F (076) 564 69 76 F (0118) 67 35 47 E juri.heise@kvk.nl E rob.lucas@kvk.nl Bronvermelding verplicht Bij het samenstellen van het rapport is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht, voor eventuele onjuistheden of onvolledigheden wordt door de uitgever echter geen aansprakelijkheid aanvaard. De rapportage is ook te downloaden via: www.zuidwestnederlandincijfers.nl Prijs: 15,-

Voorwoord Vanaf 1 januari 2008 is de fusie van de Kamers van Koophandel van West-Brabant en Zeeland een feit. De nieuwe Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland bestrijkt het gebied dat gevormd wordt door de provincie Zeeland en het westelijk deel van de provincie Noord-Brabant. Het werkgebied van de Kamer van Koophandel telt 1 miljoen inwoners verspreid over 28 gemeenten. Voor veel mensen is Zuidwest-Nederland een nog onbekende regio. Daarom heeft de Kamer van Koophandel besloten om een Sociaal-Economische Atlas Zuidwest-Nederland op te stellen. Hiermee willen we deze regio letterlijk en figuurlijk op de kaart zetten. De Atlas bevat een schat aan gegevens over uiteenlopende onderwerpen op sociaal-economisch terrein. Daarmee is het mogelijk om snel inzicht te krijgen in de structuur en de actuele ontwikkelingen van het bedrijfsleven in Zuidwest- Nederland. Zuidwest-Nederland is een regio met een breed scala aan economische activiteiten. In de Nota Pieken in de Delta ziet de minister van Economische Zaken vooral de sectoren industrie, logistiek en toerisme als kansrijk en kenmerkend voor deze regio. In de zeehavengebieden van Moerdijk, Terneuzen en Vlissingen zijn tal van vooraanstaande ondernemingen op het gebied van de procesindustrie en de logistiek gevestigd. De Noordzeekust is de belangrijkste toeristische trekker van de regio, maar ook elders in Zuidwest-Nederland zijn er volop toeristische mogelijkheden, zoals de watersportvoorzieningen en de historische binnensteden. De gunstige ligging ten opzichte van de havengebieden van Rotterdam en Antwerpen zorgt voor een extra impuls voor de economische ontwikkeling in Zuidwest-Nederland. Niet alleen op economisch terrein, maar ook op het gebied van wonen heeft Zuidwest-Nederland veel te bieden. Enerzijds boeiende steden met een hoog voorzieningenniveau op het gebied van onderwijs, zorg en cultuur, anderzijds ook uitgestrekte plattelandsgebieden met veel rust en ruimte en met veel nog authentieke dorpen. Kortom: Zuidwest-Nederland heeft geweldige potenties op het gebied van wonen, werken en recreëren! Deze Atlas geeft invulling aan de (regionale) kennis- en informatiefunctie van de Kamer van Koophandel. Bedrijven, ondernemersverenigingen, instellingen, studenten en overheden weten de Kamer van Koophandel steeds vaker te vinden als hét informatiecentrum over de regionale economie. De Atlas bevat slechts een bloemlezing van de gegevens die wij in huis hebben. Voor meer lokale en regionale informatie verwijzen we u graag naar www.zuidwestnederlandincijfers.nl. Daarnaast kunt u natuurlijk altijd contact opnemen met één van onze medewerkers voor aanvullende informatie en gegevens. Rest ons u veel leesplezier toe te wensen, Met vriendelijke groet, Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland dr.ir. R.J. van Renterghem algemeen directeur mr. Chr.G.J. Rutten voorzitter

Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting...I 1. Inleiding...1 2. Bevolking en woningvoorraad...3 2.1 Bodemgebruik...3 2.2 Bevolkingsontwikkeling...5 2.3 Leeftijdsopbouw...8 2.4 Huishoudens...11 2.5 Inkomen...13 2.6 Woningvoorraad...14 3. Economische structuur en dynamiek...17 3.1 Productiestructuur...17 3.2 Economische ontwikkeling...17 3.3 Werkgelegenheidsstructuur...20 3.4 Startende ondernemingen...22 3.5 Internationale oriëntatie...26 3.6 Innovatie...28 4. Sectoren nader onder de loep...33 4.1 Procesindustrie...33 4.2 Logistiek...36 4.3 Detailhandel...40 4.4 Toerisme en recreatie...44 5. Arbeidsmarkt...49 5.1 Aanbodkant arbeidsmarkt...49 5.1.1 Beroepsbevolking...49 5.1.2 Werkloosheid...51 5.1.3 Uitkeringen...54 5.2 Vraagkant arbeidsmarkt...56 6. Bedrijventerreinen...61 6.1 Voorraad bedrijventerreinen...61 6.2 Aanbod bedrijventerreinen...61 6.3 Uitgifte bedrijventerreinen...64 Bijlage Bijlage 1: Kengetallen Zuidwest-Nederlandse gemeenten

Samenvatting Bevolking en woningvoorraad Zuidwest-Nederland goed voor 11% van nationale oppervlak Zuidwest-Nederland beslaat een oppervlakte van 4.407 km2 (10,6% van heel Nederland). Ongeveer tweederde heeft betrekking op Zeeland. Driekwart heeft een agrarische bestemming. Zuidwest-Nederland meer dan een miljoen inwoners Zuidwest-Nederland telt ruim 1.006.000 inwoners. Circa 626.000 personen wonen in West- Brabant, 381.000 personen in Zeeland. Breda (bijna 171.000 inwoners) is de grootste gemeente. Bevolkingsgroei Zuidwest-Nederland vertraagt Sinds 2000 is het inwonertal van de regio met bijna 28.000 personen gegroeid, een toename van 2,9% (landelijk: +3,4%). De laatste jaren is de groei afgevlakt, in Zeeland zelfs bijna stilgevallen. In veel gemeenten daalt het inwonertal In een kwart van de gemeenten is de bevolking sinds 2000 gedaald, in 2007 zelfs in 40%. Bevolkingsomvang Zuidwest-Nederland stabiliseert de komende jaren De komende jaren zal de bevolkingsomvang van Zuidwest-Nederland vrijwel gelijk blijven. De Zeeuwse bevolking zal tot 2020 zelfs met 2,5% afnemen (West-Brabant: +1,7%). Zuidwest-Nederland telt relatief veel ouderen en weinig jongeren De aandelen 50- tot 64-jarigen en 65-plussers liggen in Zuidwest-Nederland hoger dan landelijk. De vergrijzing zal hierdoor de komende jaren extra sterk toenemen. Vooral Zeeland kent daarnaast relatief weinig jongeren. Ontgroening en vergrijzing gaan de komende jaren door. Door toenemende individualisering groeit aantal huishoudens sneller dan totale bevolking Tussen 2000 en 2006 groeide het aantal huishoudens in Zuidwest-Nederland met 5,7% (bevolking: +2,6%). Door toenemende individualisering (vooral vergrijzing) worden huishoudens steeds kleiner. Bij een stagnerende bevolking is dan toch behoefte aan extra woningen. Inkomensniveau Zuidwest-Nederland op landelijk niveau Het gemiddeld inkomen ligt in Zuidwest-Nederland op het landelijke niveau. De rijkste gemeenten zijn Alphen-Chaam en Kapelle. Onderaan staan Vlissingen en Noord-Beveland. Groei woningvoorraad Zuidwest-Nederland blijft iets achter Zuidwest-Nederland telt in totaal ruim 431.000 woningen. Tussen 2000 en 2007 zijn er bijna 20.000 woningen bijgekomen. De groei (+4,9%) ligt lager dan het landelijke niveau (+6,4%). Het aandeel koopwoningen ligt in Zuidwest-Nederland (64%) hoger dan landelijk (58%). Economische structuur en dynamiek Zuidwest-Nederland goed voor 6% van landelijke economie De Zuidwest-Nederlandse economie vertegenwoordigt een waarde (bruto toegevoegde waarde) van ruim 27 miljard euro, zo n 6% van het landelijke totaal. Binnen de economie van Zuidwest- Nederland speelt de industrie met circa 30% van de toegevoegde waarde een belangrijke rol. Zuidwest-Nederland kent bovengemiddelde economische groei De prestaties van de Zuidwest-Nederlandse economie zijn goed. De gemiddelde jaarlijkse groei lag de laatste jaren hoger dan gemiddeld in Nederland. Dit geldt ook voor de omzetontwikkeling. Bijna de helft van alle vestigingen in zakelijke dienstverlening, detailhandel en landbouw Zuidwest-Nederland telt in totaal ruim 72.000 vestigingen, 7,4% van heel Nederland. De zakelijke dienstverlening, detailhandel en de landbouw tellen de meeste vestigingen. Sterke krimp aantal landbouwbedrijven Het aantal vestigingen is sinds 2000 met ongeveer 8.900 toegenomen, een groei van 14,1% (landelijk: +14,8%). Vooral het aantal bouwbedrijven is sterk gegroeid, de landbouw is gekrompen. I

Industrie belangrijkste werkgever van Zuidwest-Nederland Zuidwest-Nederland is goed voor 474.000 werkzame personen, 6,1% van heel Nederland. De belangrijkste sectoren zijn de industrie (15,8%), zorg (14,6%) en detailhandel (11,9%). Sterke groei starters in West-Brabant, Zeeland blijft achter In 2007 werden er in Zuidwest-Nederland ruim 5.600 starters geregistreerd, een sterke stijging van +11,9% (+594 starters) ten opzichte van 2006, maar wel minder hard dan landelijk. Bedrijfsleven Zuidwest-Nederland relatief sterk internationaal georiënteerd In totaal haalde in 2007 bijna 16% van het bedrijfsleven een deel van zijn omzet uit het buitenland (landelijk: 14%). De export is goed voor een kwart van de totale omzet in Zuidwest-Nederland. België is belangrijkste import- en exportland Zowel bij de import als export staan België en Duitsland bovenaan als belangrijkste handelslanden. Bijna 13% van de importerende bedrijven doet zaken met China. Innovatief vermogen sterk in de lift, achterstand blijft In 2007 was 66,5% van de bedrijven in Zuidwest-Nederland innovatief, een verbetering ten opzichte van 2004 (56,9%). De achterstand ten opzichte van Oost-Brabant is kleiner geworden. Meeste innovaties hebben betrekking op de organisatie en op nieuwe producten/diensten. Sectoren nader onder de loep Procesindustie Procesindustrie is zeer grootschalig De procesindustrie is goed voor 31.000 arbeidsplaatsen, 6,6% van de totale werkgelegenheid in Zuidwest-Nederland (landelijk: 3,9%). De procesindustrie is zeer grootschalig. Sterke daling werkgelegenheid in procesindustrie, toename aantal vestigingen Tussen 2000 en 2007 is het aantal vestigingen in de procesindustrie met 41 toegenomen (+5,0%). De werkgelegenheid is met bijna 4.000 arbeidsplaatsen afgenomen (-11,4%). Terneuzen grootste werkgever procesindustrie Terneuzen is de grootste werkgever binnen de procesindustrie. Andere gemeenten met veel procesbanen zijn Bergen op Zoom, Breda, Oosterhout en Moerdijk. Prima bedrijfsresultaten Zuidwest-Nederlandse procesindustrie In 2007 realiseerde de procesindustrie een nominale omzetgroei van 4,1%. Van alle bedrijven was 92% winstgevend en 72% was tevreden over het behaalde rendement. Prima resultaten. Logistiek Zuidwest-Nederland heeft gunstige randvoorwaarden voor logistieke activiteiten Door de strategisch ligging, goede infrastructurele verbindingen en de aanwezigheid van 3 zeehavengebieden heeft Zuidwest-Nederland goede randvoorwaarden voor logistieke activiteiten. Zeehavens zijn vooral importhavens In de havens van Zeeland Seaports werd in 2007 25 miljoen ton aangevoerd en ruim 8 miljoen ton via zee afgevoerd. Voor Moerdijk gaat het om 4 miljoen ton aanvoer en 1,3 miljoen ton afvoer. Ten opzichte van 2000 is in alle drie de havens een toename van de aan- en afvoer zichtbaar. Belang binnenvaart relatief groot De binnenvaart naar en van de havens is bijna even groot als de overslag per zeeschip. In Moerdijk is de rol van binnenvaart naar verhouding nog wat sterker. Logistieke sector in regio groter aandeel dan landelijk De logistiek is in Zuidwest-Nederland goed voor zo n 2.500 vestigingen waar ruim 25.000 personen werkzaam zijn, 5,3% van het totaal aantal banen. Het merendeel is goederenlogistiek. Bovengemiddelde groei logistieke werkgelegenheid De werkgelegenheid in de logistiek is tussen 2000 en 2007 met zo n 10% toegenomen (totaal bedrijfsleven: +2,5%). Het gaat om bijna 2.000 banen. De grootste groei is te zien bij de op- en overslagbedrijven. Het wegvervoer is maar beperkt gegroeid. II

Winkelgerelateerde detailhandel Driekwart detailhandel heeft betrekking op winkels In totaal telt Zuidwest-Nederland zo n 7.640 winkels. Binnen de totale economie hebben de winkels een aandeel van 10,6% in het aantal vestigingen en 9,2% in de totale werkgelegenheid. Aantal winkels en gerelateerde werkgelegenheid afgenomen Sinds 2000 is het aantal winkels in Zuidwest-Nederland met 411 afgenomen, een afname met 5,1% (landelijk: -2,2%). De aan winkels gerelateerde werkgelegenheid is eveneens gekrompen. Prima omzetresultaat detailhandel, maar wel kleine achterstand In 2007 groeide de omzet van de detailhandel in Zuidwest-Nederland met 2,3% (landelijk: +3,3%). Van alle bedrijven in de detailhandel was in 2007 zo n 88% winstgevend. Breda telt veruit de meeste winkels Breda is goed voor 16% van het winkelaanbod in Zuidwest-Nederland. Middelburg heeft het hoogste winkelaandeel binnen het totaal aantal vestigingen, Baarle-Nassau kent het hoogste werkgelegenheidsaandeel. Bijna 2 miljoen vierkante meter winkelvloeroppervlak Zuidwest-Nederland is goed voor 1.860.000 winkelvloeroppervlakte (wvo), 6,6% van het landelijk totaal. 81% heeft betrekking op niet-dagelijkse goederen. Sinds 2000 is het aantal wvo met 27,1% gegroeid. Bij een daling van het aantal winkels duidt dit op een sterke schaalvergroting. Baarle-Nassau heeft relatief gezien meeste winkelvloeroppervlak De gemeente Breda heeft met bijna 350.000 m2 wvo meer dan 2 keer zoveel wvo als de nummer twee Roosendaal. Gerelateerd aan het aantal inwoners staat Baarle-Nassau op nummer één. Toerisme & recreatie Toerisme & Recreatie: een derde piek in de Delta Zuidwest-Nederland trekt veel toeristen aan door de combinatie van de Zeeuwse kust en de Deltawateren, ruimte en natuur met de nabijheid van historische steden. Toerisme & recreatie belangrijke economische pijler Met name in Zeeland zorgt de toerist voor werkgelegenheid en extra omzet. Niet alleen op de campings en in de hotels, maar ook andere sectoren profiteren (direct of indirect). Veere grootste werkgever toerisme In directe zin zorgt het toerisme voor zo n 24.700 banen in Zuidwest-Nederland. De gemeente Veere is met ruim 2.400 arbeidsplaatsen de grootste werkgever binnen toerisme. Omvang toeristische markt Het aantal vakanties en overnachtingen in Zuidwest-Nederland laat een neerwaartse ontwikkeling zien. Zo n één miljoen buitenlandse toeristen kiezen Zuidwest-Nederland als vakantiebestemming. Het marktaandeel binnen het aantal buitenlandse overnachtingen in Nederland bedraagt 15%. Bestedingen laten opgaande lijn zien De gemiddelde besteding van de Nederlandse toerist komt uit op zo n 27 euro per dag. De bestedingen laten een opgaande lijn zien, maar liggen wel onder het Nederlandse gemiddelde. Sector onder druk door toenemende concurrentie De daling van de toeristenstroom heeft vooral te maken met toenemende concurrentie (goedkope charterbestemmingen) en hogere kwaliteitseisen. Het innovatief vermogen is vrij laag. Arbeidsmarkt Groei beroepsbevolking hoger dan van totale bevolking De beroepsbevolking telde in 2007 zo n 459.000 personen. Hiervan was 43% vrouw en 57% man. Tussen 2000 en 2007 groeide de beroepsbevolking met 4,9% (bevolkingsgroei: +2,7%). Arbeidsparticipatie laat stijgende lijn zien In 2007 kende Zuidwest-Nederland een bruto arbeidsparticipatie van bijna 69%, vergelijkbaar met het landelijk niveau. De participatiegraad van Zeeland blijft wat achter bij West-Brabant. III

Sterke vergrijzing beroepsbevolking Het aantal 45- tot 54-jarigen en vooral het aantal 55-plussers binnen de beroepsbevolking zijn de afgelopen jaren fors toegenomen. Dit leidt op de arbeidsmarkt tot een grote vervangingsvraag. Ontwikkeling beroepsbevolking vertraagt komende jaren Volgens prognoses zal de beroepsbevolking in Zuidwest-Nederland de komende jaren maar zeer bescheiden toenemen. In Zeeland komt de groei bijna helemaal tot stilstand. Beroepsbevolking Zuidwest-Nederland iets lager opgeleid Vergeleken met het landelijke beeld kent Zuidwest-Nederland relatief meer lager en middelbaar opgeleiden en minder hoger opgeleiden. Sterke daling werkloosheid in Zuidwest-Nederland Januari 2008 telde Zuidwest-Nederland bijna 23.700 niet-werkende werkzoekenden. Ten opzichte van 1 januari 2005 is de werkloosheid met 38% gedaald, iets sneller dan landelijk. Werkloosheid Zuidwest-Nederland onder landelijk gemiddelde In Zuidwest-Nederland is 5,2% van de totale beroepsbevolking werkloos, landelijk is dat 6,0%. In West-Brabant (5,3%) ligt de werkloosheid een fractie hoger dan in Zeeland (5,0%). Bijna helft van werklozen staat reeds langer dan 2 jaar inschreven Het werkloosheidspercentage van vrouwen ligt hoger dan van mannen (6,4% versus 4,2%). Bijna 44% van de werklozen is 50 jaar of ouder en het opleidingsniveau is over het algemeen niet hoog. Verder blijkt dat bijna de helft reeds langer dan 2 jaar staat ingeschreven. Aandeel uitkeringsgerechtigden in Zuidwest-Nederland onder landelijk gemiddelde In het tweede kwartaal van 2007 telde Zuidwest-Nederland ruim 74.000 personen met een uitkering. Dat is 11,1% van de potentiële beroepsbevolking (landelijk: 12,4%). Het aantal personen met een uitkering is in één jaar tijd met bijna 8.700 fors gedaald (-10,5%). Na aantal zwakke jaren begint de banenmachine weer op stoom te komen In de periode 2000-2007 zijn er in Zuidwest-Nederland ongeveer 11.400 banen bijgekomen, een groei van 2,5% (landelijk: +5,8%). Zeeland kende in deze periode nauwelijks groei (+0,8%). Zorgsector compenseert werkgelegenheidsverlies landbouw en industrie In de industrie zijn sinds 2000 bijna 7.800 banen verloren gegaan, in de landbouw 4.700 banen. Grote winnaar is de gezondheidszorg (+14.000 banen). Bedrijventerreinen Bedrijventerreinen goed voor 4% van totale grondoppervlak Zuidwest-Nederland kent een bruto voorraad bedrijventerreinen van 12.794 hectare (netto 8.846 hectare). Dit beslaat 4% van het totale grondoppervlak van Zuidwest-Nederland. Grote herstructureringsopgave Zuidwest-Nederlandse bedrijventerreinen Tussen de 25% en 30% van het totale bruto oppervlak kan als verouderd worden bestempeld. In totaal gaat het om ruim 3.500 hectare. Hier ligt de komende jaren voor de regio een grote opgave. Meer dan driekwart aanbod bedrijventerrein ligt in Zeeland Zuidwest-Nederland kende begin 2007 een bedrijventerreinenaanbod van 1.192 hectare. Hiervan is meer dan 77% te vinden in Zeeland. Van het aanbod is tweederde terstond uitgeefbaar. Veel aanbod zeehaventerreinen in Zuidwest-Nederland Het aanbod in Zuidwest-Nederland heeft vooral betrekking op zeehaventerreinen (39%), gemengde terreinen (34%) en zware industrieterreinen (22%). Uitgifte laatste jaren stabiel op relatief laag niveau De afgelopen jaren kende Zuidwest-Nederland een gemiddelde uitgifte van 85 á 90 hectare, lager dan het meerjarengemiddelde. De ongunstige conjunctuur en discrepanties tussen vraag en aanbod spelen hier een rol. In 25% van de gemeenten is in 2006 geen bedrijventerrein verkocht. IV

1. Inleiding Op 1 januari 2008 zijn de Kamers van Koophandel West-Brabant en Zeeland gefuseerd tot de Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland. Om de nieuwe Kamer letterlijk en figuur op de kaart te zetten is een Sociaal-economische Atlas Zuidwest-Nederland samengesteld. De term atlas wordt gebruikt, aangezien de gemeentelijke resultaten vooral in kaartvorm ( hittekaarten ) worden gepresenteerd. Voorliggende rapportage geeft een analyserende beschrijving van de sociaal-economische situatie van de regio Zuidwest-Nederland. De volgende thema s zijn o.a. in de rapportage terug te vinden: - Bevolking en wonen - Economische structuur en dynamiek - Speerpuntsectoren (logistiek, procesindustrie, recreatie/toerisme en detailhandel) - Arbeidsmarkt (vraag en aanbod) - Bedrijventerreinen Elk thema wordt aan de hand van verschillende indicatoren statistisch in beeld gebracht en beschreven. De resultaten worden zoveel mogelijk opgesplitst in West-Brabant en Zeeland en ook de gemeentelijke resultaten worden onder de loep genomen. De bijlage bevat een overzicht met de belangrijkste indicatoren op gemeenteniveau. De informatie is afkomstig uit diverse bronnen. In verband met de uniformiteit en vergelijkbaarheid van de gegevens is alleen gebruik gemaakt van bronnen/bestanden die voor alle gemeenten beschikbaar zijn. Werkgebied Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland 1

2

2. Bevolking en woningvoorraad 2.1 Bodemgebruik Zuidwest-Nederland goed voor 11% van nationale oppervlak Zuidwest-Nederland beslaat een oppervlakte van in totaal 4.407 km 2. De regio is daarmee goed voor 10,6% van het totale oppervlak van Nederland. Wanneer alleen naar het grondoppervlak wordt gekeken, dus exclusief water (binnen- en buitenwater), komt het oppervlak uit op 3.177 km 2. Het aandeel binnen Nederland loopt dan iets terug tot 9,4%. Ongeveer tweederde van het totale oppervlak heeft betrekking op Zeeland, wanneer water buiten beschouwing wordt gelaten komt het Zeeuwse aandeel uit op 56%. Sluis is binnen Zuidwest-Nederland de grootste gemeente qua grondoppervlak. Met in totaal 280 km 2 neemt deze gemeente 8,8% van het totale oppervlak voor haar rekening. Na Sluis volgen Terneuzen (251 km 2 ), Schouwen-Duiveland (231 km 2 ), Hulst (201 km 2 ) en Moerdijk (159 km 2 ). Sluis en Terneuzen danken hun grote omvang mede aan de gemeentelijke herindeling die begin 2003 heeft plaatsgevonden. De kleinste gemeenten van Zuidwest-Nederland zijn Etten-Leur (55 km 2 ), Middelburg (49 km 2 ), Kapelle (37 km 2 ), Vlissingen (34 km 2 ) en Geertruidenberg (27 km 2 ). Driekwart grondoppervlakte heeft agrarische functie Wanneer naar het bodemgebruik wordt gekeken, blijkt dat bijna driekwart van het grondoppervlak een agrarische bestemming heeft. Vooral in Zeeland (78,5%) ligt dit aandeel hoog. Ter referentie, landelijk is iets meer dan tweederde agrarisch grondgebied. Verder heeft bijna 10% betrekking op bos en open natuurlijk terrein, 8% is bebouwd (o.a. wonen en bedrijventerreinen), 4% is verkeersterrein en de overige ruimte heeft betrekking op recreatieterrein (2,3%) en semi-bebouwd terrein 1 (1,8%). Tabel 2.1 Bodemgebruik in Zuidwest-Nederland (2003) Bodemgebruik Zeeland West- Brabant Zuidwest- Nederland Nederland Oppervlakte excl. water (km 2 ) 1.787 1.389 3.177 33.756 - Verkeersterrein (%) 4,3 3,7 4,0 3,4 - Bebouwd terrein (%) 5,8 10,8 8,0 9,7 - Semi-bebouwd terrein (%) 1,8 1,8 1,8 1,5 - Recreatieterrein (%) 2,3 2,2 2,3 2,8 - Agrarisch terrein (%) 78,5 68,3 74,1 68,3 - Bos en open natuurlijk terrein (%) 7,3 13,1 9,8 14,3 Bron: CBS Gemeente Sluis sterk agrarische signatuur, Vlissingen meest verstedelijkt De gemeente Sluis kan met een aandeel van 89% in het bodemgebruik als meest agrarische gemeente worden bestempeld. Andere agrarische gemeenten zijn Steenbergen (87%), Tholen (84%), Borsele (84%) en Baarle-Nassau (84%). 1 O.a. stortplaatsen, begraafplaatsen en bouwplaatsen. 3

Figuur 2.1 Aandeel bodemgebruik per gemeente met agrarische bestemming (2003) Rotterdam Schouwen-Duiveland Drimmelen Geertruidenberg Moerdijk Oosterhout Noord-Beveland Tholen Steenbergen Halderberge Etten- Leur Breda Veere Middelburg Vlissingen Goes Borsele Kapelle Reim e rsw aal Bergen op Zoom Woensdrecht Roosendaal Rucphen Zundert Alphen-Chaam Baarle-Nassau Sluis Terneuzen Hulst Antwerpen Aandeel agrarisch bodemgebruik (%) 85 tot 90 78 tot 85 72 tot 78 50 tot 72 35 tot 50 Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland De gemeente Vlissingen kent met een aandeel van 36% het hoogste aandeel bebouwd. Op de tweede plaats volgt Breda met 26%, Geertruidenberg bezet de derde plaats met 25%. Het minst verstedelijkt zijn Noord-Beveland, Alphen-Chaam en Baarle-Nassau. In deze drie gemeenten vormt het bebouwde gebied maar iets meer dan 2% van het totale grondoppervlak. Woendrecht is de meest natuurlijke gemeente van Zuidwest-Nederland. Bijna 40% van het oppervlak heeft betrekking op bos en open natuurlijk terrein. Op relatief grote afstand volgen Bergen op Zoom (26%) en Alphen-Chaam (22%). Zuidwest-Nederland kent relatief lage bevolkingsdichtheid De inwoners van Zuidwest-Nederland hebben per persoon relatief veel ruimte ter beschikking. De bevolkingsdichtheid (excl. water) van Zuidwest-Nederland ligt in 2007 op 316 personen per km². Het landelijke cijfer ligt hier ruim boven met 485 personen per vierkante kilometer. De verschillen binnen Zuidwest-Nederland zijn relatief groot. West-Brabant ligt met 450 inwoners per vierkante kilometer maar iets onder het landelijke cijfer, Zeeland kent met 213 personen per km² een duidelijk lagere bevolkingsdichtheid. Op gemeenteniveau noteren Breda, Vlissingen en Middelburg de hoogste bevolkingsdichtheid. Deze gemeenten tellen respectievelijk 1.344, 1.318 en 974 inwoners per vierkante kilometer. De dichtheid van de gemeenten Noord-Beveland (84), Sluis (87) en Baarle-Nassau (88) vormt een schril contrast. 4

2.2 Bevolkingsontwikkeling Breda veruit de grootste gemeente van Zuidwest-Nederland Op 1 januari 2008 telde Zuidwest-Nederland ruim 1.006.000 inwoners. Hiervan wonen ongeveer 626.000 personen in West-Brabant en 381.000 personen in Zeeland. In percentages uitgedrukt gaat het om respectievelijk 62,2% en 37,8%. Binnen Zuidwest-Nederland is Breda qua inwonertal veruit de grootste gemeente. Met bijna 171.000 inwoners is deze gemeente goed voor 27% van de West- Brabantse bevolking en 17% van heel Zuidwest-Nederland. Na Breda volgen Roosendaal (77.340), Bergen op Zoom (65.260), Terneuzen (55.130) en Oosterhout (53.790). De drie kleinste gemeenten zijn Alphen-Chaam (9.460), Noord-Beveland (7.290) en Baarle-Nassau (6.660). Tabel 2.2 Aantal inwoners en grondoppervlak in West-Brabant en Zeeland per gemeente (1 januari 2008) Gemeente Inwoners Oppervlak Gemeente Inwoners Oppervlak abs. km 2 abs. km 2 Breda 170.990 126,8 Terneuzen 55.130 251,4 Roosendaal 77.340 106,5 Middelburg 47.300 48,6 Bergen op Zoom 65.260 80,1 Vlissingen 44.860 34,2 Oosterhout 53.790 71,5 Goes 36.750 92,9 Etten-Leur 40.480 55,4 Schouwen-Duiveland 34.010 231,1 Moerdijk 36.740 159,1 Hulst 27.930 201,4 Halderberge 29.480 74,6 Tholen 25.260 147,2 Drimmelen 26.570 96,0 Sluis 24.240 280,2 Steenbergen 23.210 146,6 Borsele 22.530 142,0 Rucphen 22.470 64,4 Veere 22.020 133,1 Woensdrecht 21.630 91,7 Reimerswaal 21.290 102,0 Zundert 20.920 120,4 Kapelle 12.050 37,1 Geertruidenberg 20.760 26,9 Noord-Beveland 7.290 86,1 Alphen-Chaam 9.460 93,2 Baarle-Nassau 6.660 76,3 Totaal West-Brabant 625.750 1.389,4 Totaal Zeeland 380.650 1.787,2 Bron: CBS Bevolkingsgroei Zuidwest-Nederland vertraagt Sinds 2000 is het inwonertal van de regio met bijna 28.000 personen gegroeid. Dit komt overeen met een toename van 2,9%. De groei ligt iets onder het landelijk gemiddelde (+3,4%). De bevolkingstoename was in de periode 2000 2003 het hoogst. De laatste jaren is de groei duidelijk afgevlakt. De bevolkingsgroei lag in de periode 2000-2008 in West-Brabant (+3,2%) iets hoger dan in Zeeland (+2,4%). De groeivertraging doet zich echter in beide regio s voor. In 2007 is de bevolking van Zuidwest-Nederland met zo n 1.300 personen gegroeid. Dit komt overeen met een groei van 0,1%. Landelijk is dat +0,3%. De groei lijkt zich in Zuidwest-Nederland te stabiliseren op een laag niveau. In Zeeland was er in 2007 nauwelijks sprake van groei. In totaal kwamen er slechts 150 personen bij. In West-Brabant was er een plus van 1.160 inwoners. 5

Figuur 2.2 Geïndexeerde bevolkingsontwikkeling in Zuidwest-Nederland en Nederland sinds 2000 (2000 = 100) 103,5 103,0 102,5 102,0 101,5 101,0 100,5 100,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Zuidwest-Nederland Nederland Bron: CBS Etten-Leur snelst groeiende gemeente van Zuidwest-Nederland De gemeente Etten-Leur is in de periode 2000 2008 van alle gemeenten in Zuidwest-Nederland het snelst gegroeid. Het inwonertal is in deze periode met 9,3% toegenomen. Baarle-Nassau (+7,6%) en Kapelle (+7,4%) staan respectievelijk op de tweede en derde plaats. Absoluut gezien staat Breda met een bevolkingsaanwas van bijna 10.400 personen op nummer één. Een kwart van alle gemeenten wordt in de periode 2000-2008 geconfronteerd met een daling van de bevolking. Opvallende dalers zijn Steenbergen (-0,5%), Halderberge (-0,6%) en Geertruidenberg (- 1,8%). Steeds meer gemeenten hebben moeite om hun inwonertal op peil te houden. In 2007 meldt bijna 40% van alle gemeenten binnen Zuidwest-Nederland een krimp van de bevolking. Figuur 2.3 Bevolkingsgroei in de periode 2000-2008 per gemeente (%) Rotterdam Schouwen-Duiveland Drimmelen Geertruidenberg Moerdijk Oosterhout Noord-Beveland Tholen Steenbergen Halderberge Etten- Leur Breda Veere Middelburg Vlissingen Goes Borsele Kapelle Reimerswaal Bergen op Zoom Woensdrecht Roosendaal Rucphen Zundert Alphen-Chaam Baarle-Nassau Sluis Terneuzen Hulst Antwerpen Bevolkingsgroei 2000-2008 (%) 6,0 tot 10,0 3,0 tot 6,0 0,0 tot 3,0-0,5 tot 0,0-2,0 tot -0,5 Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland 6

Bevolkingsgroei in 2007 vooral dankzij positief geboortesaldo In 2007 is de bevolking van Zuidwest-Nederland zoals eerder gemeld met iets meer dan 1.300 personen gegroeid. Deze groei is voor 78% te danken aan een positief geboortesaldo. Het migratiesaldo (+290 personen) was zeer beperkt. In 2007 werden er per 1000 inwoners 9,9 levendgeborenen geteld en 8,9 sterfgevallen. Landelijk ligt het geboortecijfer op een vergelijkbaar niveau (10,1), het sterftecijfer ligt lager (7,4). 40% van gemeenten heeft negatief geboortesaldo, 50% heeft negatief migratiesaldo Op gemeenteniveau zijn er grote verschillen. Gemeenten als Borsele, Tholen en Reimerswaal kennen een relatief hoog geboortesaldo. Sluis, Baarle-Nassau en Hulst daarentegen zitten duidelijk in de min. In deze gemeenten is het geboortecijfer lager dan het sterftecijfer. Ongeveer 40% van alle gemeenten in Zuidwest-Nederland had in 2007 een negatief geboortesaldo. Ook de migratie kan veel impact hebben op de ontwikkeling van de bevolking. Ook hier zijn duidelijk winnaars en verliezers aan te wijzen. Verhoudingsgewijs hebben Goes, Woensdrecht en Oosterhout de meeste mensen van buiten weten aan te trekken. Goes en Woensdrecht hebben hiermee hun negatieve geboortesaldo ruimschoots kunnen compenseren. Gemeenten als Etten-Leur, Alphen- Chaam en Vlissingen hebben vooral inwoners zien vertrekken. Zij staan echter niet alleen. Precies de helft van alle gemeenten heeft een negatief migratiesaldo. Figuur 2.4 Geboortesaldo per 1000 inwoners per gemeente (2007) Rotterdam Schouwen-Duiveland Drimmelen Geertruidenberg Moerdijk Oosterhout Noord-Beveland Tholen Steenbergen Halderberge Ette n- Leur Breda Veere Middelburg Vlissingen Goes Bors ele Kapelle Reimerswaal Bergen op Zoom Woensdrecht Roosendaal Rucphen Zundert Alphen-Chaam Baarle-Nassau Sluis Terneuzen Hulst Antwerpen Geboortesaldo per 1000 inwoners 4 tot 9 2 tot 4 0 tot 2-2 tot 0-5 tot -2 Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland 7

Bevolkingsomvang Zuidwest-Nederland stabiliseert de komende jaren De komende jaren zal de bevolkingsomvang van Zuidwest-Nederland vrijwel gelijk blijven. Voor de periode 2007-2010 wordt geen noemenswaardige groei verwacht. Tot 2015 groeit het aantal Zuidwest-Nederlanders met slechts 0,1%. Vervolgens zal dit aantal tot 2020 min of meer stabiel blijven. De stagnatie van de bevolkingsgroei in Zuidwest-Nederland heeft vooral te maken met de ontwikkeling in de provincie Zeeland. De Zeeuwse bevolking zal tot 2020 met 2,5% afnemen. De West-Brabantse bevolking zal in dezelfde periode met naar schatting 1,7% toenemen. In absolute termen stijgt de Zuidwest-Nederlandse bevolking tot 2020 met ongeveer 900 personen. Dit is het saldo van een groei van 10.300 personen in West-Brabant en een krimp van 9.400 personen in Zeeland. De landelijke groeicijfers liggen een stuk hoger dan die van Zuidwest-Nederland. De Nederlandse bevolking zal tussen 2007 en 2020 met 2,7% toenemen. Zoals later in dit hoofdstuk zal blijken, heeft deze groeiachterstand vooral te maken met de leeftijdsstructuur van de regio. Figuur 2.5 Geïndexeerde bevolkingsprognose voor Zuidwest-Nederland in de periode 2007-2020 (2007=100) 104 103 102 101 100 Zeeland West-Brabant Zuidwest-Nederland Nederland 99 98 97 96 2007 2010 2015 2020 Bron: CBS 2.3 Leeftijdsopbouw Zuidwest-Nederland telt relatief veel ouderen De leeftijdsopbouw van de bevolking van Zuidwest-Nederland wordt gekenmerkt door een ondervertegenwoordiging van het aantal jongeren en een oververtegenwoordiging van het aantal ouderen. Vooral bij de leeftijdscategorie 15 t/m 29 jaar is het verschil ten opzichte van het landelijk gemiddelde groot. In Zuidwest-Nederland is deze categorie goed voor 16,5% van de totale bevolking, landelijk is dat 18,1%. De aandelen 50- tot 64-jarigen en 65-plussers liggen in Zuidwest-Nederland duidelijk hoger dan landelijk. Dit betekent niet alleen dat de regio nu al meer vergrijsd is, maar ook dat de vergrijzing de komende jaren extra sterk zal toenemen. Zuidwest-Nederland kent immers een vrij omvangrijke groep 50- tot 64-jarigen. Deze groep kan als de voorhoede van de vergrijzing worden gezien. De ondervertegenwoordiging van de vruchtbare leeftijdscategorie in combinatie met het grote aantal ouderen zorgt de komende jaren voor een relatief laag geboortesaldo. De leeftijdsopbouw van West-Brabant en Zeeland hebben duidelijke overeenkomsten. Beide regio s tellen relatief veel ouderen. Kanttekening is wel dat West-Brabant dichter op het landelijk gemiddelde zit dan Zeeland. Het grootst is het verschil bij het aandeel 65-plussers. In Zeeland is deze categorie goed voor 17,3%, in West-Brabant voor 15,1%. Ook bij het aantal 30-49 jarigen is het verschil relatief groot (respectievelijk 27,9% en 30,0%). 8

Tabel 2.3 Leeftijdsopbouw van Zuidwest-Nederland en Nederland (1 januari 2007) Leeftijd Zuidwest-Nederland Nederland Verschil Abs. % % % 0 t/m 14 jaar 176.440 17,6 18,1-0,5 15 t/m 29 jaar 166.110 16,5 18,1-1,5 30 t/m 49 jaar 293.580 29,2 30,0-0,8 50 t/m 64 jaar 208.480 20,7 19,4 +1,4 65 jaar en ouder 160.480 16,0 14,5 +1,5 Totaal 1.005.090 100,0 100,0 0,0 Bron: CBS Zuidwest-Nederland kent een bovengemiddelde grijze druk Het relatief hoge aandeel ouderen in Zuidwest-Nederland komt ook tot uitdrukking in de grijze druk. De grijze druk 2 (de verhouding tussen het aantal 65-plussers en het aantal productieve personen van 20 tot 65 jaar) komt voor Zuidwest-Nederland en Nederland uit op respectievelijk 26,8% en 23,6%. Zeeland scoort met 29,2% duidelijk hoger dan West-Brabant (24,2%). De groene druk 3 (de verhouding tussen het aantal personen van 0-19 jaar en het aantal personen van 20-64 jaar) bedraagt voor Zuidwest-Nederland 39,2% en voor heel Nederland 39,4%. Het verschil is dus minimaal. Binnen Zuidwest-Nederland is het verschil wel groot. De groene druk ligt in Zeeland (40,8%) namelijk duidelijk hoger dan in West-Brabant (37,6%). Tabel 2.4 Groene en grijze druk per gebied (2007) Gebied Groene druk (%) Grijze druk (%) West-Brabant 37,6 24,4 Zeeland 40,8 29,2 Zuidwest Nederland 39,2 26,8 Nederland 39,4 23,6 Bron: CBS Reimerswaal kent hoogste groene druk, Sluis heeft de hoogste grijze druk Van alle gemeenten binnen Zuidwest-Nederland kent Reimerswaal (51,4%) de hoogste groene druk. Deze gemeente kent dus verhoudingsgewijs de meeste jongeren. Andere gemeenten met een hoge groene druk zijn Tholen (47,9%), Kapelle (46,6%), Borsele (45,9%) en Veere (42,3%). De top 5 zijn allemaal gemeenten uit Zeeland. De gemeenten met de laagste groene druk zijn Noord-Beveland (33,5%), Rucphen (33,1%) en Baarle-Nassau (32,1%). De gemeente Sluis (36,4%) heeft de hoogste grijze druk. Deze gemeente is dus relatief gezien het meest vergrijsd. Andere gemeenten met relatief veel ouderen zijn Schouwen-Duiveland (33,1%), Veere (32,2%), Noord-Beveland (31,6%) en Terneuzen (30,8%). Ook hier geldt dat de eerste vijf posities worden ingenomen door Zeeuwse gemeenten. Hekkensluiters zijn Drimmelen (22,9%), Geertruidenberg (22,2%) en Etten-Leur (21,4%). 2 De grijze druk geeft een indruk van het aantal ouderen (in principe niet meer werkend), dat moet worden onderhouden door de productiviteit van het (in potentie) werkende deel van de bevolking. 3 De groene druk geeft een indruk van het aantal kinderen en jongeren (in principe niet werkend), dat moet worden onderhouden door de productiviteit van het (in potentie) werkende deel van de bevolking. 9

Figuur 2.6 Grijze druk (verhouding 65-plussers op aantal 20-65-jarigen) per gemeente in 2007 (%) Rotterdam Schouwen-Duiveland Drimmelen Geertruidenberg Moerdijk Oosterhout Noord-Beveland Tholen Steenbergen Halderbe rge Etten- Leur Bre da Veere Middelburg Vlissingen Goes Borse le Kapelle Reimerswaal Bergen op Zoom Woensdrecht Roosendaal Rucphen Zundert Alphen-Chaam Baarle-Nassau Sluis Terneuzen Hulst Antwerpen Grijze druk per gemeente (%) 31 tot 37 28 tot 31 25 tot 28 24 tot 25 20 tot 24 Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland Ontgroening en vergrijzing gaat komende jaren onverminderd door Tussen 2007 en 2020 zal het aantal 0- tot 20-jarigen in Zuidwest-Nederland met bijna 28.600 personen afnemen. Het aandeel van deze leeftijdscategorie zakt van 23,6% naar 21,4%. De grootste daling wordt tussen 2010 en 2015 verwacht. Ook de leeftijdscategorie 20-65 jaar zal in omvang kleiner worden. Tussen 2007 en 2020 gaat het om een verlies van zo n 28.600 personen. Een schril contrast vormt de ontwikkeling van het aantal 65-plussers. Dit aantal stijgt van 158.100 personen in 2007 naar 210.100 personen in 2020. Dit is een toename van zo n 52.000 personen. Het aandeel 65- plussers in de totale bevolking van Zuidwest-Nederland stijgt van 15,8% in 2007 naar 21,0% in 2020. Tabel 2.5 Leeftijdsopbouw in Zuidwest-Nederland in de periode 2007-2020 Jaar 0-20 jaar 20-65 jaar 65 jaar en ouder Totaal* Abs. % Abs. % Abs. % Abs. % 2007 236.580 23,6 606.560 60,6 158.120 15,8 1.001.260 100,0 2010 230.950 23,1 602.880 60,2 167.340 16,7 1.001.170 100,0 2015 219.860 21,9 589.690 58,9 192.390 19,2 1.001.940 100,0 2020 214.070 21,4 578.010 57,7 210.120 21,0 1.002.200 100,0 2007-2020 -22.510-9,5-28.550-4,7 52.000 32,9 940 0,1 * het gaat hier om een prognosebestand van oktober 2006. De omvang van de bevolking ligt volgens dit bestand lager dan de werkelijke bevolkingsomvang per 1 januari 2007. De gegevens zijn dan ook vooral richtinggevend. Bron: CBS 10

Verschil in vergrijzing tussen West-Brabant en Zeeland wordt kleiner Ook de komende jaren zal Zeeland relatief meer ouderen tellen dan West-Brabant. Wel wordt het verschil kleiner. In 2007 bedraagt het aandeel 65-plussers in West-Brabant en Zeeland respectievelijk 15,0% en 17,1%, in 2020 zal dat 20,6% en 21,7% zijn. De ontgroening en vergrijzing zullen veel impact hebben op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt, de woningmarkt en het voorzieningenniveau. 2.4 Huishoudens Zuidwest-Nederland kent relatief veel meerpersoonshuishoudens met kinderen Zuidwest-Nederland telde in 2006 ruim 430.000 huishoudens. Daarvan heeft ongeveer 31% betrekking op eenpersoonshuishoudens, 33% op meerpersoonshuishoudens met kinderen en bijna 36% op meerpersoonshuishoudens zonder kinderen. Indien de samenstelling wordt vergeleken met het landelijke beeld valt op dat Zuidwest-Nederland minder eenpersoonshuishoudens kent en meer meerpersoonshuishoudens en dan vooral met kinderen. De verschillen tussen Zeeland en West- Brabant zijn niet noemenswaardig. Tabel 2.6 Aantal huishoudens in Zuidwest-Nederland naar type (2006) Huishoudtype Zuidwest-Nederland Nederland Abs. % % Eenpersoonshuishouden 133.140 30,9 35,0 Meerpersoonshuishouden met kinderen 143.520 33,3 29,6 Meerpersoonshuishouden zonder kinderen 153.680 35,7 35,4 Totaal 430.340 100,0 100,0 Bron: Door toenemende individualisering groeit aantal huishoudens sneller dan totale bevolking De groei van het aantal huishoudens ligt hoger dan die van de bevolking. Tussen 2000 en 2006 groeide het aantal huishoudens in Zuidwest-Nederland met 5,7%, de bevolking komt niet verder dan een groei van 2,6%. Ook de komende jaren zal het aantal huishoudens bovengemiddeld groeien. Een belangrijke verklarende factor hiervoor is de toenemende individualisering, met name als gevolg van de vergrijzing. Figuur 2.7 Geïndexeerde ontwikkeling van het aantal huishoudens en de totale bevolking in Zuidwest-Nederland (2000=100) 114 112 110 108 106 104 102 100 98 96 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2010* 2015* 2020* Huishoudens Bevolking * Prognose Bron: CBS 11

Daling gemiddeld aantal personen per huishouden De toenemende individualisering is goed zichtbaar wanneer de ontwikkeling van het gemiddeld aantal personen per huishouden wordt bekeken. Deze laat een duidelijke dalende lijn zien. In 2000 bestond een gemiddeld huishouden nog uit 2,40 personen, in 2006 is dat 2,33 en in 2020 zal dat naar schatting 2,20 zijn. De gemiddelde huishoudgrootte in Zuidwest-Nederland ligt iets boven het landelijke gemiddelde (2006: 2,33 versus 2,29). Vooral de toenemende vergrijzing zal leiden tot steeds meer kleinere (eenpersoons)huishoudens. Dit geeft grote gevolgen voor de woningmarkt. Een en ander betekent dat ook bij een stagnerende bevolking er toch behoefte zal zijn aan extra woningen. Uiteraard heeft de individualisering wel consequenties voor het soort woning. Figuur 2.8 Ontwikkeling van het gemiddelde aantal personen per huishouden in Zuidwest-Nederland (2000 2020) 2,5 2,4 2,4 2,3 2,3 2,2 2,2 2,1 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2010* 2015* 2020* * Prognose Bron: CBS Reimerswaal meeste personen per huishouden, Vlissingen de minste Wanneer op gemeenteniveau wordt gekeken naar de gemiddelde huishoudgrootte blijkt dat Reimerswaal en Alphen-Chaam beide met een gemiddelde van 2,62 personen per huishouden bovenaan staan. Tholen (2,61) en Kapelle (2,60) volgen op de voet. Vlissingen heeft van alle gemeenten de kleinste huishoudgrootte. In deze gemeente wonen gemiddeld 2,08 personen in een huishouden. Ook Breda (2,16), Sluis (2,22) en Middelburg (2,23) scoren relatief laag. Over het algemeen geldt dat de gemiddelde huishoudgrootte in de meer stedelijke gemeenten lager ligt dan in de meer landelijke gemeenten. 12

Figuur 2.9 Gemiddelde huishoudgrootte per gemeente (2006) Rotterdam Schouwen-Duiveland Drimmelen Geertruidenberg Moerdijk Oosterhout Noord-Beveland Tholen Steenbergen Halderberge Etten- Leur Breda Veere Middelburg Vlissingen Goes Borsele Kapelle Reimerswaal Bergen op Zoom Woensdrecht Roosendaal Rucphen Zundert Alphen-Chaam Baarle-Nassau Sluis Terneuzen Hulst Antwerpen Gemiddelde huishoudgrootte per gemeente 2,55 tot 2,65 2,45 tot 2,55 2,30 tot 2,45 2,25 tot 2,30 2,00 tot 2,25 Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland 2.5 Inkomen Inkomensniveau Zuidwest-Nederland op landelijk niveau Het gemiddeld inkomen van huishoudens in Zuidwest-Nederland ligt op hetzelfde niveau als landelijk. Het gemiddelde inkomen van een huishouden komt volgens de laatste meting van het CBS (2004) zowel voor Zuidwest-Nederland als voor Nederland uit op 29.000. Gerekend naar het gemiddeld inkomen per inwoner scoort Nederland iets hoger ( 12.600 versus 12.300). Het gemiddelde huishoudinkomen ligt in West-Brabant ( 29.500) hoger dan in Zeeland ( 28.500). Tabel 2.7 Inkomen per huishouden en per inwoner in 2004 (x 1.000) Gebied Per huishouden Per inwoner West-Brabant 29.500 12.400 Zeeland 28.500 12.100 Zuidwest Nederland 29.000 12.300 Nederland 29.000 12.600 Bron: CBS 13

Alphen-Chaam heeft hoogste gemiddelde huishoudinkomen Op gemeenteniveau scoort Alphen-Chaam het hoogst. Deze gemeente had in 2004 een gemiddeld inkomen per huishouden van 31.800. Kapelle volgt met 31.700 en op plaats drie staat Drimmelen met 31.100. Onderaan de lijst staan Vlissingen ( 26.400), Noord-Beveland ( 26.900) en Sluis ( 27.200). Figuur 2.10 Gemiddeld inkomen per huishouden per gemeente in 2004 (x 1.000) Rotterdam Schouwen-Duiveland Drimmelen Geertruidenberg Moerdijk Oosterhout Noord-Beveland Tholen Steenbergen Halderberge Ette n- Leur Breda Veere Middelburg Vlissingen Goes Borsele Kapelle Bergen op Zoom Roosendaal Rucphen Zundert Alphen-Chaam Baarle-Nassau Reimerswaal Woensdrecht Sluis Terneuzen Hulst Antwerpen Gemiddeld huishoudinkomen (x 1.000) 31,1 tot 32,0 30,3 tot 31,1 29,3 tot 30,3 28,0 tot 29,3 26,0 tot 28,0 Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland 2.6 Woningvoorraad Groei woningvoorraad blijft in Zuidwest-Nederland iets achter Zuidwest-Nederland telt in totaal ruim 431.000 woningen 4. Ongeveer 61% hiervan is te vinden in West-Brabant en 39% in Zeeland. Tussen 2000 en 2007 zijn er in Zuidwest-Nederland bijna 20.000 woningen bijgekomen, een groei van 4,9%. Deze groei blijft iets achter bij de landelijke ontwikkeling (+6,4%). Binnen Zuidwest-Nederland lag de groei in West-Brabant (+5,5%) hoger dan in Zeeland (+3,8%). 4 Een woning is een tot bewoning bestemd gebouw dat, vanuit bouwtechnisch oogpunt gezien, bestemd is voor permanente bewoning door een particulier huishouden. Vakantiewoningen blijven dus buiten beschouwing. 14

Figuur 2.11 Geïndexeerde ontwikkeling van de woningvoorraad in Zuidwest-Nederland en Nederland tussen 2000 en 2007 (2000=100) 107 106 Zuidwest-Nederland Nederland 105 104 103 102 101 100 99 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Bron: VROM Hoogste groei woningvoorraad in Etten-Leur Absoluut gezien heeft Breda sinds 2000 de grootste groei in de woningvoorraad gerealiseerd. In totaal kwamen er in deze gemeente per saldo meer dan 5.000 woningen bij. Relatief gezien is Etten-Leur koploper. In deze gemeente groeide de woningvoorraad in de periode 2000-2007 met 12,6%. Breda is nummer twee met +7,2%, de derde plaats is voor Roosendaal met +5,7%. De hekkensluiters zijn Steenbergen(+2,5%), Sluis (+2,3%) en Terneuzen (+1,2%). Hoog percentage koopwoningen in Zuidwest-Nederland Zuidwest-Nederland kent binnen de totale woningvoorraad een hoog aandeel koopwoningen. In totaal gaat het om ruim 64%. Het landelijke gemiddelde bedraagt ongeveer 58%. Het aandeel koopwoningen ligt het hoogst in Zeeland. Hier heeft 68% betrekking op een koopwoning, in West- Brabant is dat 62%. Het aandeel koopwoningen zal de komende jaren verder stijgen. Volgens prognoses van het Ministerie van VROM zal het aandeel koopwoningen in Zuidwest-Nederland in 2020 boven de 70% uitkomen. Figuur 2.12 Aandeel koopwoningen binnen de totale woningvoorraad in Zuidwest-Nederland en Nederland (2007) 85 80 75 70 % 65 60 55 50 45 40 West-Brabant Zeeland Zuidwest-Nederland Nederland Bron: VROM 15

Zundert kent het hoogste aandeel koopwoningen Zundert kent binnen Zuidwest-Nederland met 81,4% het hoogste aandeel koopwoningen. Veere (81,0%) en Alphen-Chaam (79,3%) bezetten de tweede en derde plaats. Onderaan staan grotere steden als Breda (56,2%), Bergen op Zoom (55,0%) en Vlissingen (53,0%). Figuur 2.13 Aandeel koopwoningen binnen de totale woningvoorraad per gemeente (2007) Rotterdam Schouwen-Duiveland Drimmelen Geertruidenberg Moerdijk Oosterhout Noord-Beveland Tholen Steenbergen Halderberge Etten- Leur Breda Veere Middelburg Vlissingen Goes Borsele Kapelle Reimerswaal Bergen op Zoom Woensdrecht Roosendaal Rucphen Zundert Alphen-Chaam Baarle-Nassau Sluis Terneuzen Hulst Antwerpen Aandeel koopwoningen per gemeente (%) 76 tot 82 72 tot 76 66 tot 72 60 tot 66 52 tot 60 Bron: VROM; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland Meeste woningen binnen sociale huursector in Geertruidenberg In Zuidwest-Nederland heeft ongeveer 34% van de totale woningvoorraad betrekking op de huursector. Ongeveer 78% van de huurwoningen krijgt het label sociale huursector. Binnen de totale woningvoorraad heeft dit segment een aandeel van ongeveer 28%. In West-Brabant (29,8%) ligt dit aandeel hoger dan in Zeeland (24,2%). Op gemeenteniveau kennen de gemeenten Geertruidenberg (36,0%), Oosterhout (34,6%) en Bergen op Zoom (33,7%) het hoogste aandeel sociale huurwoningen. Vooral in Alphen-Chaam (12,8%), Baarle-Nassau (12,8%) en Veere (11,2%) ligt dit aandeel beduidend lager. 16

3. Economische structuur en dynamiek 3.1 Productiestructuur Industrie belangrijke pijler onder economie Zuidwest-Nederland Zuidwest-Nederland heeft een aandeel van zo n 6% binnen de Nederlandse economie. Dit vertegenwoordigt een waarde (Bruto Binnenlands Product 5 ) van ruim 31 miljard euro. Dit cijfer dateert van 2005 en zal op dit moment zeker rond de 33 miljard euro liggen. Binnen de economie van Zuidwest-Nederland speelt de industrie een belangrijke rol. Circa 30% van de regionale toegevoegde waarde wordt door deze sector gegenereerd. Landelijk is dit nog geen 19%. Na de industrie volgen de zakelijke diensten (16%) en de handel (13%). Op nationaal niveau is de zakelijke dienstverlening met een aandeel van 20% koploper. Figuur 3.1 Bruto toegevoegde waarde (basisprijzen) in Zuidwest-Nederland en Nederland naar sector (2005) Industrie Zakelijke dienstverlening Zuidwest-Nederland Nederland Handel Gezondheidszorg Overheid Vervoer/communicatie Bouwnijverheid Onderwijs Financiële instellingen Ov. dienstverlening Landbouw Toerisme Bron: CBS 0 5 10 15 20 25 30 35 % 3.2 Economische ontwikkeling Zuidwest-Nederland kent bovengemiddelde economische groei Wanneer naar de economische groei van Zuidwest-Nederland wordt gekeken, blijkt dat de regio prima presteert. In 2004 en 2006 bleef Zuidwest-Nederland iets achter, in 2002, 2003 en 2005 had de regio een (duidelijke) voorsprong. De gemiddelde jaarlijkse groei in de periode 2002-2006 lag in Zuidwest- Nederland (+1,6%) net iets hoger dan gemiddeld in Nederland (+1,5%). Het meest recente cijfer van de economische groei is van 2006. Toen was Zuidwest-Nederland goed voor een groei van 2,9%, landelijk was dat 3,0%. Zeeland en West-Brabant realiseerden toen precies dezelfde groei. 5 Het Bruto Regionaal Product (BRP) is de som van alle toegevoegde waarde die gevormd is in de bedrijfstakken van een regio. Het verschil tussen de productiewaarde en de waarde van het intermediair verbruik vormt de bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen. 17

Figuur 3.2 Economische groei in Zuidwest-Nederland en Nederland in de periode 2002-2006 3,5 3,0 Zuidwest-Nederland Nederland 2,5 % 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2002 2003 2004 2005* 2006* Gemidd. 2002-2006 Bron: CBS Omzetontwikkeling in Zuidwest-Nederland boven landelijk gemiddelde Volgens gegevens van de Kamer van Koophandel was het bedrijfsleven 6 in Zuidwest-Nederland in 2007 goed voor een omzet van meer dan 45 miljard euro. Ook hier geldt dat dit 6% is van het landelijk totaal. Wanneer naar de omzetontwikkeling wordt gekeken, blijkt dat Zuidwest-Nederland de afgelopen jaren bovengemiddeld heeft gepresteerd. In de periode 2000-2007 kende Zuidwest- Nederland een gemiddelde jaarlijkse groei van 2,7%, op nationaal niveau was dat 2,5%. Opvallend is wel dat Zuidwest-Nederland in 2007 duidelijk achter blijft. Landelijk groeide de omzetwaarde in 2007 met 5,1%, in Zuidwest-Nederland slechts met 3,5%. Zowel in West-Brabant (+3,4%) als in Zeeland (+3,9%) blijft de omzetontwikkeling in 2007 achter. Over een langere periode bezien, scoort Zeeland iets beter dan West-Brabant. Zo bedraagt het jaargemiddelde van de periode 2000-2007 voor Zeeland +3,3%, voor West-Brabant +2,5%. Figuur 3.3 Omzetontwikkeling (nominaal) in Zuidwest-Nederland en Nederland in de periode 2000-2007 8 7 6 Zuidwest-Nederland Nederland % 5 4 3 2 1 0-1 -2 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Bron: ERBO, Kamer van Koophandel 6 Het gaat hier alleen om bedrijven die staan geregistreerd in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel. Dit betekent dat grote delen van de landbouw, niet-commerciële diensten en de zogenaamde vrije beroepen (o.a. accountants, notarissen, belastingadviseurs, journalisten, advocaten) niet zijn meegenomen. 18