Overgedrukt tiit het T-ijdschrift voor Kadaster en Landmeetktmde Jaargang XXXII, A/l. j en ^. HERMETING VAN DIEREN i). «KADSTEENEN.» I. De vaste punten, welke den grondslag vormen voor de vernieuwing en de bijhouding van het kadaster der gemeente Dieren, zijn bovengronds verzekerd door betonsteenen, op den kop gemerkt met de letters K A D en daarom «Kadsteenen» genoemd, waaronder zich dan ter verdere verzekering van het «Kadpunt» een tegel bevindt. Eene verzekering van vaste punten alleen ondergronds is daarom minder doelmatig, wijl het uitmeten en ontgraven dier punten, vooral ten behoeve van de latere bijhoudingsmetingen, dikwijls veel tijd en dus veel geld kan kosten, terwijl eene bovengrondsche verzekering in grootere mate aan storende invloeden is blootgesteld, waardoor tot schade der nauwkeurigheid de ligging der punten gemakkelijker kan worden gewijzigd of deze zelfs geheel teloor kunnen gaan; vooral op hellend terrein, zooals dat bij wegbermen vaak het geval is, kan eene storing der bovengrondsche verzekering des te gemakkelijker optreden, wijl de bovenlaag van den bodem vooral in natte perioden of bij dooi na strengen vorst meer of minder kan verschuiven, waardoor de steen scheef kan zakken, zonder dat gemakkelijk en binnen behoorlijke zekerheidsgrenzen is na te gaan of ook de voet aan deze verschuiving of verzakking heeft deelgenomen. ') Zie «Proefneming voor een Kadaster op nieuwe grondslagen» op pag. O9 elcvan dzeen Jaargang.
151 Bij de hermeting van Dieren wordt daarom de dubbele verzekering toegepast, waarvan de ondergrondsche bestaat in, een tegel liggende + 0.20 M. dieper dan bet ondervlg,k van den Kadsteen, welke de bovengrondsche vormt. Zooals de talrijke hier en daar in onzen bodem voorkomende fragmenten van tegels met de ingestempelde namen der Romeinsche legioenen getuigen, kan gebakken klei ook onder onze klimatologische- en bodemverhoudingen schier als onvergankelijk worden beschouwd en voor de ondergrondsche verzekering werd daarom dan ook bij Dieren een gewone roode vloertegel van goede qualiteit gekozen; deze tegels zijn 22 centimeter lang en breed, terwijl de dikte ervan ongeveer 3 c.m. bedraagt. In het midden hebben zij eene cylindrische opening van i V2 centimeter middellijn, waarvan het centrum het kadpunt aangeeft; in deze opening kan ten behoeve van de plaatsing van den kadsteen de punt eener jalon worden opgenomen, terwijl de grootte der opening tevens toelaat om bij latere ontblooting ten behoeve van het herplaatsen van een mogelijk verzakten kadsteen, dit gat met den vinger te voelen, zoodat de tegel dan niet geheel en al ontbloot behoeft te worden. De tegels liggen op eene diepte van ongeveer 70 c.m. (armlengte) beneden het maaiveld en daar de vorst zelden zoo diep doordringt, bestaat er dus weinig kans op verschuiving, wanneer althans al te sterke hellingen worden vermeden. Bij den betonsteen, welke als bovengrondsche verzekering dienst doet, moeten als eischen gelden: duurjzaamjheid, grooter^e weerstand vooral in den boven den grond uitstekenden kop, die daardoor het meest te lijden heeft een vaste stand en geen overbodig gewicht, zoodat een aantal te gelijk per as ook langs hellende zandwegen vervoerd kan worden en één arbeider naar behooren den steen kan hanteeren. Na deskundige voorlichting werd de samenstelling van het beton vastgesteld op ée'n deel Portland-cement en drie deelen grindzand; voor den kop wordt over eene lengte van ongeveer 20 c.m. in plaats van grindzand, steenslag van Quenast-porphyr of basalt of wel gemalen grind aangewend. De steen heeft eene lengte van 60 c.m., de frontbreedte aan den kop bedraagt 13 en de dikte aldaar 15 c.m., terwijl de frontbreedte aan den voet 41 en de dikte aldaar 18 c.m. bedraagt;
152 het gewicht van den steen bedraagt ongeveer 35 K.G., terwijl wij voor nadere bizonderheden betreffende vorm en afmetingen verwijzen naar de hierbij gaande afbeeldingen. CJUW c^ -) e e(. ->Chctar \ a ^0. (CT: 15 -jyr&vjvvïah 60 /v Ij (P tct K,.^., \ I& ic 2i2 2:2 -II > IS. ~~~' ~-^ r QV)^ 1 '-- - -"^ "" "1 : i. j\3 crr-i/xovx^inxe. C? '13 jec/t te i,... 1
153 Daar de kop van den kadsteen in den regel ongeveer lo c.m. boven den grond uitsteekt, blijft dus een afstand tusschen voet en tegel van ongeveer 20 c.m., waardoor dus ook bij moedwillige verstoring van den kadsteen weinig kans bestaat, dat ook de ondergrondsche verzekering zal verschuiven. De breede voet dient om den steen zoowel een vasten stand te geven, als om het loswrikken en uittrekken zooveel doenlijk te belemmeren; bij voorkeur wordt de kadsteen dan ook met de grootste afmeting van den voet geplaatst in de richting der grootste helling van den bodem in wegbermen dus in den regel loodrecht op de as van den weg waardoor de grootste weerstand tegen den afschuivenden bovengrond wordt verkregen. Het frontvlak van den kadsteen heeft over de geheele lengte in het midden eene gleuf in den vorm van een halven cylinder met eene middellijn van 5 c.m.; met behulp van een jalon geplaatst in' de bovenbedoelde cylindrische opening van den tegel, wordt de steen zoodanig geplaatst, dat het middelpunt der horizontale doorsnede van het boveneinde der gleuf juist is gelegen in de verticaal gaande door het centrum van de tegelopening.
154 Bij noodig gebleken onderzoek naar den stand van den kadsteen, behoeft deze dus alleen aan de frontzij de te worden ontgraven, om aldus op gemakkelijke en doelmatige wijze denjalon in de opening van den tegel te kunnen plaatsen. Tijdens de hoekmetingen worden de kadpunten kenbaar gemaakt door een jalon geplaatst in het centrum der gleuf van den kadsteen, voor korte afstanden kan echter gebruik worden gemaakt van eene holle cylindrische richtstaaf van geel koper of van eene gewone gordijnroede) ter lengte van + 60 c.m. met daarlangs verschuifbaar rond plaatje van 5 c.m. middellijn, dat dus juist in de gleuf past; daar de steen slechts ongeveer i d.m. boven den grond uitsteekt, kan deze richtstaaf die ten behoeve van opwaartsche verlenging ook nog van een uitschuifbaar verlengstuk is voorzien dus gemakkelijk verticaal ter plaatse worden aangebracht. Bij de centreering van den tjheodoliet wordt gebruikt gemaakt van een centreerplaatje van messing, dat zoodanig op den kadsteen of in de gleuf daarvan wordt gelegd, dat het door eene kruissnede aangegeven middelpunt van dit plaatje samenvalt met het centrum van de frontgleuf van den steen. Ten behoeve van de latere bijhoudingsmetingen zal men voor zooverre de lengtemeting betreft in den regel wel kunnen uitgaan van het midden van de frontgleuf, indien althans blijkens de stand van den kop de kadsteen niet verzakt is; voor de hoekmeting ter bepaung van 7iietiwc vaste punten zal het echter wenschelijk zijn, den stand van den steen te controleeren en zoonoodig te verbeteren, waarvoor zooals wij boven reeds hebben gezien slechts eene ontblooting aan de gleufzijde noodig is. De kadsteen, zooals hij in den boven geschetsten vorm bij de hermeting van Dieren in toepassing wordt gebracht, kan dus worden geacht aan alle aan eene deugdelijke en doelmatige verzekering onzer vaste punte7i te stellen eischen te voldoen en daarmede bevrediging te brengen aan zoo velen onzer, die steeds met onverdroten volharding en toewijding daarop hebben aangedrongen. II. Wanneer de kadsteenen gedurende langen tijd naar behooren hunne beteekenisvoue rol zullen kunnen vervullen, dan dienen zij
155 dus in de eerste plaats zoo duurzaam mogelijk te zijn en deze duurzaamheid hangt niet alleen af van de deugdelijkheid der bij hunne vervaardiging gebruikte materialen, doch vooral ook van de correcte samenstelling van het gebezigde beton, zoodat geen 'cement wordt verwerkt, waarvan het tijdstip der «binding» reeds is ingetreden; veel hangt hier dus af van de bekwaamheid, doch boven alles van de nauwgezetheid en betrouwbaarheid der vervaardigers van deze steenen. Portlandcement, het voornaamste bestanddeel van het beton der kadsteenen, wordt in speciaal daarvoor ingerichte fabrieken, welke meestal gebouwd zijn op niet al te grooten afstand van de vindplaats der grondstoffen, vervaardigd uit een innig mengsel van kalk (krijt) en klei, waarvan steenen worden gevormd, die nadat zij in daarvoor bestemde ovens tot op «versintering» (beginnende smelting) tot zoogenaamde «cementklinkers» zijn gebrand weder «stoffijn» worden vermalen tot Portlandcement. De fijnheid dezer «vermaling» is van het hoogste gewicht, daar de grovere deelen van het cement ongeveer geen andere rol vervullen, dan het later bij te voegen zand of de kiezel; goede portlandcement mag op eene zeef met 900 mazen per vierkante centimeter slechts 5 "/o van zijne massa achterlaten, de rest heeft dus eene geringere korrelgrootte dan de vrije maas-opening dezer zeef, welke 0,222 m.m. bedraagt, i) Portlandcement onderscheidt zich door een hoog kalkgehalte, daar het 1,7 Gewichtsdeel kalk (Ca O) bevat tegen i deel der overige stoffen, welke dan verder bestaan uit oplosbaar kiezelzuur (SiOa), Aluinaarde (AI2 O3), IJzeroxyd (Fea O3), geringe hoeveelheden Alkaliën, Magnesia en Zwavelzuur benevens enkele bijmengselen. Het Magnesiagehalte een gevolg van het verwerken van dolomithoudenden Kalksteen mag hoogstens 5 0/0 bedragen en het gehalte aan Zwavelzuur-anhydrid een gevolg van het toevoegen van gips, om daardoor het Portlandcement langzamer «bindend» te maken niet meer dan 2V2 0/0; Zwavelzuurverbindingen komen trouwens veelal voor in portlandcementen, zoowel tengevolge van de gebruikte grondstoffen als van de gebezigde brandstoffen. ') Deutsche Normen für einheitliche Liefetung und Prüfung von Portland-Cement. Volgens de Voorschriften van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs te Delft, OToet dan verder 70 "L gaan door een zeef met 4900 mazen per c.m^
I5& De chemische samenstelling van portlandcement ligt binnen enge grenzen, welke in verband met den aard harer grondstoffen door iedere fabriek afzonderlijk dienen te worden bepaald en aan eene voortdurende analytische controle moeten worden onderworpen. Deugdelijke portlandcement heeft eene blauw.grauwe of groengrauwe kleur; geelachtige of bruingrauwe tinten zijn minder gewenscht en wijzen in den regel op een te hoog kleigehalte bij de bereiding. Het soortelijk gewicht is zeer hoog en bedraagt in den regel 3,12 3,25. De waarde van portlandcement kan niet alleen volgens de uitkomsten der analyse en de uiterlijke kenteekenen worden beoordeeld; op bizondere wijze en zorgvuldig uitgevoerde proefnemingen moeten daarover beslissen. Portlandcement met water tot eene brij aangeroerd, gaat na korteren of langeren tijd in den vasten toestand over; deze overgang van den brijachtig weeken tot den vasten staat noemt men het «binden» van het cement en den tijd, welke daarvoor noodig is, den «bindtijd». Treedt het begin der verharding eerst op na een tijdsverloop van minstens i uur na het aanmaken van de brij, dan spreekt men van langzaam bindend cement i) ; voor bizondere doeleinden heeft men soms echter sneller bindend cement noodig, waarbij de verharding dan reeds begint binnen 15 minuten na het aanmaken, om in i a 2 uur tijds te eindigen met volkomen verharding. Dergelijk snelbindend cement verwarmt zich sterk bij het aanmaken en tijdens het binden, zoodat zelfs eene temperatuursverhooging van 20 op kan treden. Het is van het hoogste belang, dat men het tijdstip kent, waarop het te verwerken cement begint te «binden», daar cement -mortel of -beton, waarbij dit tijdstip reeds is ingetreden en de verharding dus is begonnen, bij weder aanmaking met water bijna geen of in elk geval een veel geringer verhardingsvermogen bezit, dan versch aangeroerd cement. Toch wordt de fout, om reeds gebonden cementmortel opnieuw met water te verwerken, dfkwerf begaan en de ongunstige resultaten worden dan ten onrechte vaak geweten aan de gebruikte materialen, waar inder- ^) Deutsche Normen für einheitliche Lieferung iind Prüfung von Portland-Cement.
157 daad de mindere bekwaamheid of nauwgezetheid der verwerkers van het cement er de oorzaak van is. Het bindingsproces verloopt des te sneller, naarmate de temperatuur van de lucht en het gebruikte water hooger is. Het gebonden portiandcement verhardt zoowel onder water als in de lucht en kan daarbij in korten tijd eene groote mate van vastheid bereiken; dit verhardings- of versteeningsproces dat onder chemische binding van water plaats heeft verloopt sneller bij langzaam dan bij snel bindend cement. Zal het portlandcement echter de grootst mogelijke hardheid bereiken, dan is daarvoor in de eerste plaats volmaakte rust noodig tijdens het «binden», opdat de deeltjes zich naar behooren kunnen rangschikken, terwijl in de tweede plaats tegen te spoedig uitdrogen moet worden gewaakt, daar anders het voor de versteening noodige water ontbreekt. Volgens de «Deutsche Normen» van 1909 heeft het onderzoek naar de «vastheid» plaats na een tijdsverloop van 28 dagen en zooals wij boven reeds hebben gezien is deze dan bij snel bindend cement geringer dan bij langzaam bindend; tenzij bizondere omstandigheden er zich tegen verzetten, is het dus steeds wenschelijk om langzaam bindend cement te gebruiken, dat daarenboven het voordeel geeft van gemakkelijker te kunnen worden verwerkt. Gedurende het versteeningsproces ondergaat portiandcement eene geringe uitzetting tengevolge van de wateropname, aan de lucht blootgesteld zet het een weinig uit of krimpt het in verband met de veranderingen in temperatuur en vochtigheid. Deze geringe veranderlijkheid in volume is dus van groote beteekenis bij aanwending van gewapend beton, daar de uitzetting en krimping slechts weinig afwijkt van die van het ijzer. Zuiver Portiandcement of zeer vette portlandcementmortel is niet tegen atmospherische invloeden bestand, daar dan de zoogenaamde «haar-» en «krimpscheuren» optreden, waardoor vochtigheid en vorst gelegenheid krijgen, de geheele massa langzamerhand uiteen te doen vallen. Toevoeging van i deel zand aan i deel portiandcement is echter reeds voldoende om deze mortel «weerbestendig» te maken, daar deze «haar-» en «krimpscheuren» dan niet meer optreden. Minderwaardige portiandcement kan het verschijnsel van het
158 zoogenaamde «werken» vertoonen, dat bestaat in een vrij spoedig optreden van eene sterke uitzetting, waardoor de massa gaat scheuren en zelfs geheel uiteen kan vallen. Portlandcement met meer dan 5 «/o Magnesiagehalte heeft nu de gevaarlijke eigenschap, dat dit «werken» zich eerst na langen tijd, soms zelfs eerst na jaren vertoont en hieruit blijkt dus weder de hooge noodzakelijkheid van chemische controle. Theoretisch gesproken is het wenschelijk om in portlandcementbeton steeds een hoog cementgehalte te gebruiken, daar de «weerstand» dan sneller stijgt dan de prijs van het beton, i) Bij I deel cement tegen 3 deelen kiezelzand is hier echter de practische grens bereikt, daar bij een hooger cementgehalte de weerstand niet belangrijk meer toeneemt; bij toevoeging van grootere hoeveelheden kiezel neemt hij vrij snel af. Portlandcement wordt door zuren aangetast, daar deze de kalk uit het cement oplossen; ook kunnen bepaalde zouten, bijv. de zwavelzure zouten, welke in zeewater, in slootwater, doch vooral in moeraswater voor kunnen komen, zeer nadeelig op het portland cement inwerken. Hierop dient dus te worden gelet, vooral bij het plaatsen van Kadsteenen in moerassige streken; Legen deze inwerking kan een beschermend laagje worden aangebracht van grootere dichtheid, terwijl de inwerking van zeewater zich langzamerhand neutraliseert door afzetting van magnesia in de poriën van het beton. Uit het bovenstaande blijkt dus voldoende het nauwe verband tusschen de deugdelijkheid der «Kadsteenen» en de meer of mindere nauwgezetheid der leveranciers en het is dus steeds aan te bevelen, om in de leveringsvoorwaarden de bepaling te doen opnemen, dat de steenen ten allen tijde aan een grondig onderzoek door bevoegde en met name te noemen deskundigen zullen kunnen worden onderworpen. Voldoen zij dan niet aan de gestelde voorwaarden, dan is de leverancier verplicht ze terug te nemen en draagt hij de kosten van het onderzoek. Geschillen, welke naar aanleiding van de leveringsovereenkomst ontstaan en niet in der minne beslecht kunnen worden, dienen aan de uitspraak van drie scheidsmannen te worden onderworpen, waarvan op de gebruikelijke ) Th. J. W. van Rossum, «Gewapend Beton», pag. 153.
159 wijze iedere partij er een aanwijst, terwijl deze twee dan gezamenlijk een derde kiezen. De kosten komen dan verder ten laste van de in het ongelijk gestelde partij. T. POLÊE.