APG Verslag Verantwoord Beleggen

2008 APG Verslag Verantwoord Beleggen

2008 APG Verslag Verantwoord Beleggen

APG Verslag Verantwoord Beleggen 2008

Inhoud Ambities vertalen in verantwoord beleggen 3 Duurzaam beleggen steeds actueler 4 Klimaatverandering 4 Kritische burgers 4 De juridische weg 30 'Class actions' in de Verenigde Staten 30 Schade verhalen in Europa 30 Nieuwe uitdagingen 32 Duurzaamheid en rendement 5 Milieu als succesfactor 5 Omgaan met sociale dilemma's 6 Belang bij goed ondernemingsbestuur 7 De organisatie voor verantwoord beleggen 9 Gefundeerd beleid 9 Deskundig duurzaamheids- en governanceteam 9 Betrouwbare informatie 14 Verantwoorde beleggingskeuzes 15 Investeren in het milieu 15 Armoede en sociale ontwikkeling 17 Uitgesloten bedrijven 19 Afbeelding omslag. Bewegende modellen van bloemen, aangedreven door zonne-energie, getoond bij het hoofdkwartier van de Raad van ministers van de Europese Unie. Deze tentoonstelling in 2008, genaamd Dancing Solar Flowers, werd gehouden om het publieke bewustzijn over de mogelijkheden van zonne-energie te vergroten. Invloed via aandeelhoudersvergaderingen 20 Uitoefenen van stemrecht 20 Aandeelhoudersresoluties 20 Beloningsbeleid 20 Bestuursbenoemingen 21 Met bedrijven in gesprek 24 Dialoog over mensenrechten 24 Invloed op overheidsbeleid 27 Beleid voor klimaat en milieu 27 Sociaal beleid 27 Beleid voor corporate governance 28

Ambities vertalen in verantwoord beleggen APG beheert het vermogen van pensioenfondsen verant woord. Alles wat wij met dat vermogen doen, is in overeen stemming met de wensen van die pensioenfondsen. Het is onze taak om de ambities van onze opdrachtgevers te vertalen in een verantwoord beleg gingsbeleid. Dat doen we vanuit onze overtuiging dat wij daarmee hun belangen, en dus die van hun deelnemers, zo goed mogelijk dienen. De economische recessie die zich in 2008 aftekende, heeft ingrijpende gevolgen voor vrijwel alle sectoren en zeker voor de financiële sector, waartoe de pensioen wereld behoort. De crisis kon dan ook niet zonder gevolgen blijven voor onze beleggingsprestaties. Beleggen voor pensioenfondsen is echter een kwestie van de lange termijn en het betrekken van aspecten van duurzaamheid en goed ondernemingsbestuur in onze beleggings beslissingen is een wezenlijk onderdeel van onze lange termijn focus. Dit is het eerste Verslag Verantwoord Beleggen van APG. Hierin beschrijven wij het waarom, wat, en hoe van het beleid voor verantwoord beleggen. We zijn trots op de aanzienlijke vooruitgang die we hebben geboekt bij het vormgeven van de aanpak van milieu-, sociale en corporate governance-kwesties, en het verankeren ervan in ons beleggingsbeleid. Onze doelstellingen voor de toekomst komen in dit verslag eveneens aan de orde. Voor ons staat vast dat wij, in het belang van en in overleg met onze opdrachtgevers, zullen doorgaan met verantwoord beleggen. Roderick Munsters, directeur APG Asset Management 3 Er zijn nog meer redenen waarom de economische teleurstellingen van het afgelopen jaar onze aandacht niet mogen afleiden van zaken als klimaat en mensenrechten. Ten eerste, wordt het steeds duidelijker dat deze vraag stukken effect hebben op de financiële prestaties van de onder nemingen waar wij voor onze opdrachtgevers in beleggen. Ten tweede zijn onze beleggingsbeslissingen niet alleen van invloed op het vermogen van de pensioen fondsen waarvoor wij werken. Ze zijn tevens van invloed op de ondernemingen waarin we beleggen en, via die ondernemingen, op het milieu en de samenleving wereld wijd. Ook op dit punt geven wij uitvoering aan de ambitie en verantwoordelijkheid van onze opdrachtgevers.

Duurzaam beleggen steeds actueler 4 De gevolgen van de kredietcrisis hebben in 2008 de nodige aandacht opgeëist van APG, evenals van andere financiële instellingen. Desondanks hebben we flinke stappen voorwaarts gezet bij het vormgeven van onze aanpak van milieu-, sociale en corporate governance-kwesties. Voor ons is dat vanzelfsprekend. Wij staan immers op het standpunt dat de betekenis van duurzaamheid voor de langetermijn doelstellingen van pensioenfondsen juist blijkt als de financiële omstandigheden voor de korte termijn moeilijk zijn. Kritische burgers Zorgelijke ontwikkelingen zoals de kredietcrisis en klimaatverandering hebben hun impact op de publieke opinie. Burgers zijn kritisch geworden over de manier waarop financiële instellingen omgaan met hun vermogen, zeker nu sommige van deze instellingen met publieke middelen overeind worden gehouden. Ook van andere bedrijven wordt steeds vaker geëist dat zij zich houden aan breed geaccepteerde normen voor goed ondernemings bestuur. Klimaatverandering De zorgen over de klimaatverandering zijn in 2008 niet verminderd. Onderzoek dat in opdracht van de Verenigde Naties is uitgevoerd heeft inmiddels aangetoond dat het klimaat verandert als gevolg van menselijke activiteit. Als de oorzaken niet worden aangepakt, zal de klimaatverandering grote, mondiale gevolgen hebben voor zowel natuur als economie. Vooruitlopend op een wereldwijd klimaatakkoord heeft de Europese Unie eind 2008 een voorstel aangenomen tot vermindering van de emissies van broeikasgassen in Europa met 20 procent in 2020. De Amerikaanse president Obama heeft in de eerste maand van zijn presidentschap maatregelen genomen om schone energie te stimuleren en heeft plannen om klimaatverandering aan te pakken. In Californië wil gouverneur Schwarzenegger 1 miljoen huizen voorzien van zonne-energie. Ook China heeft onlangs doelen gesteld ter vermindering van het steen koolgebruik en van zijn bijdrage aan de opwarming van de aarde. Consumenten vragen om 'groene' producten en uiten hun verontwaardiging als blijkt dat een bedrijf zich schuldig maakt aan onmenselijke arbeidsomstandigheden. Van overheden wordt verwacht dat zij regels stellen voor en nauwlettend toezien op het maatschappelijk verantwoord gedrag van ondernemingen. Deelnemers aan pensioen fondsen ten slotte, eisen in toenemende mate dat pen sioen gelden op een maatschappelijk verantwoorde manier worden belegd. Natuurlijk gaat een maximaal rendement van het pensioenvermogen hun ter harte, maar zij zijn evenzeer gediend bij een leefbare wereld om later hun pensioen in te besteden.

Duurzaamheid en rendement APG is ervan overtuigd dat het systematisch betrekken van milieu-, sociale, en corporate governance-aspecten kan bijdragen aan betere beleggingsbeslissingen. Zoals hieronder wordt beschreven, is het duidelijk dat deze kwesties directe invloed hebben op de financiële prestaties van veel van de ondernemingen waarin we beleggen. Door verantwoord beleggen op te nemen in zijn beleg gings beleid helpt APG pensioenfondsen niet alleen bij hun ambities op het gebied van verantwoord ondernemen, maar tevens bij het realiseren van hun financiële doel stellingen voor de lange termijn. Milieu als succesfactor Wetten en regels op milieugebied en eisen van consu menten aan de milieuaspecten van producten hebben het milieu voor ondernemingen tot een succes factor gemaakt. Niet voor niets richt een toenemend aantal bedrijven zich op schone productie en de vervaardiging van groene producten. Daarom is voor beleggers de manier waarop een onderneming omgaat met het milieu steeds belangrijker. Milieuaspecten die aandacht vragen, zijn onder meer broeikasgasuitstoot, energie gebruik, het omgaan met giftige stoffen en watergebruik. APG neemt bij zijn beleggingsbeslissingen waar mogelijk in overweging of bedrijven verantwoord omgaan met het milieu, en milieuvriendelijke producten en technologieën ontwikkelen. Klimaatverandering is wereldwijd uitge groeid tot de grootste uitdaging op milieugebied. En over heden zetten steeds vaker financiële instrumenten in om hun klimaatbeleid te ondersteunen. Zij verbinden bijvoorbeeld heffingen aan de uitstoot van broeikasgassen en verlenen subsidies voor de productie of aanschaf van klimaat vriendelijke producten. Dergelijke financiële prikkels kunnen van invloed zijn op de resultaten van onder nemingen en dus op de waarde van de beleggingen van pensioenfondsen. Voor elektriciteitsbedrijven is de uitstoot van broei kasgassen een zwaar wegende factor. Deze sector is verantwoordelijk voor 35 procent van alle CO 2 -emissies. Elektriciteitsbedrijven in Europa moeten over vijf jaar betalen voor elke kilogram broeikasgas die zij produceren. Vooruitlopend op deze wetgeving heeft APG medio 2008 al een beoordeling gemaakt van de invloed van deze hef fingen op de beleggingen in elektriciteitsbedrijven. Daar toe hebben we de geschatte toekomstige prijs van CO 2 opge nomen in onze waarderingsmodellen. Mede op basis van deze analyse heeft APG bijvoorbeeld aandelen in het CO 2 intensieve RWE verkocht en aandelen gekocht in het Finse Fortum, dat van alle Europese elektriciteitsbedrijven de laagste CO 2 uitstoot heeft. Ook in andere sectoren heeft APG in 2008 de invloed van milieuvraagstukken op de beleggingen onderzocht. We hebben bijvoorbeeld gekeken naar de invloed van nieuw klimaatbeleid op de auto-, vliegtuig- en de cement- en baksteenindustrie. Nieuw Europees beleid verplicht autoproducenten vanaf 2012 de CO 2 -uitstoot van nieuwe auto s te verminderen. Verschillende landen hebben de wegen belasting afhankelijk gemaakt van CO 2 -emissies. Duitsland, Engeland, Italië en Spanje geven een premie voor het inruilen van een oude, benzine slurpende auto tegen een nieuwe, zuinige auto. Deze ontwikkelingen hebben, naast andere financiële overwegingen, een rol gespeeld in onze beslissing om een deel van het ons toevertrouwde vermogen te beleggen in autoproducenten die vooroplopen in de ontwikkeling en marketing van energie-efficiënte motoren. Beleggen in schone technologie kan bijdragen aan het oplossen van milieuproblemen. APG zoekt daarom actief naar investeringsmogelijkheden die milieuvoordelen combineren met een aantrekkelijk rendement voor zijn opdrachtgevers. 5

6 We beleggen in windmolenparken en in bedrijven in de hele windenergieketen, zoals toeleveranciers, turbine bouwers en projectontwikkelaars. Tevens volgen we nauw lettend de ontwikkelingen van andere duurzame en efficiënte technologie. Omgaan met sociale dilemma's Wetten en regels, maar ook normen, waarden en tradities verschillen van land tot land. Internationaal werkende ondernemingen worden onvermijdelijk geconfronteerd met dilemma s in de landen waarin zij actief zijn. Dergelijke dilemma's doen zich zowel voor bij de omgang met de eigen werknemers als bij het nemen van verant woordelijkheid voor de arbeidsomstandigheden bij toeleveranciers en voor het welzijn van omwonenden. Andere dilemma's betreffen de opstelling van een bedrijf jegens de overheid in een dictatoriaal geregeerd land. Het sluiten van de ogen voor de sociale en maatschap pelijke kanten van de bedrijfspraktijk kan financiële consequenties hebben voor een bedrijf. Diverse fabri kanten van merkartikelen hebben al reputatieschade geleden na het verschijnen van publicaties over kinder arbeid bij hun toeleveranciers. Daarom is de manier waarop internationale ondernemingen omgaan met de genoemde dilemma's relevant voor een vermogens beheerder als APG. We hebben in het afgelopen jaar met verschillende bedrijven contact gezocht om informatie te toetsen of om over specifieke onderdelen aanvullende informatie te krijgen. Door middel van deze contacten krijgen we beter inzicht in de manier waarop deze bedrijven in de praktijk omgaan met de sociale aspecten van internationaal ondernemen. Drogen van cacaobonen in het Afrikaanse Sao Tomé (2002). Samen met een Scandinavische investeerder is APG met de voornaamste spelers in de sector in dialoog getreden om een oplossing te zoeken voor de inzet van kinderarbeid bij de productie van cacao. Maatregelen tegen kinderarbeid bij CVS Caremark Wij hebben navraag gedaan over beschuldigingen van betrokkenheid bij kinderarbeid bij onder meer het Amerikaanse bedrijf CVS Caremark. Het bedrijf, dat in 2007 werd veroordeeld wegens kinderarbeid, liet ons weten dat het een regeling heeft getroffen met het Amerikaanse ministerie van arbeid. Onderdeel van die regeling is training van de managers en de minderjarige medewerkers over welke activiteiten laatstgenoemden wel en niet mogen uitvoeren. Ook zijn de ouders geïnformeerd en zijn maatregelen genomen om herhaling te voorkomen. De genomen maat regelen geven ons het vertrouwen dat het bedrijf niet opnieuw in de fout gaat. Kinderarbeid in de cacaoproductie In 2008 is APG begonnen met een onderzoek naar bedrijven die in hun producten cacao uit Ghana en Ivoorkust verwerken. Doel is dat de bedrijven gezamenlijk stappen zetten om kinderarbeid tegen te gaan. Hoewel dit onderwerp al jaren op de agenda staat, benutten de ondernemingen nog lang niet alle kansen om te voorkomen dat kinderen worden betrokken bij de chocoladeproductie. Voor deze bedrijven vormt media-aandacht over betrokkenheid bij kinderarbeid een reëel reputatierisico. Samen met een Scandinavische investeerder zijn wij met de voornaamste spelers in de sector in dialoog getreden om een structurele oplossing te zoeken. Kansen voor de farmaceutische sector Farmaceutische bedrijven realiseren het grootste deel van hun omzet in westerse markten, maar de sterker wordende concurrentie in het Westen dwingt hen op zoek te gaan naar nieuwe markten. In landen met een snel groeiende middenklasse, zoals Brazilië, China, India, Kenia, Nigeria en Rusland, zien de bedrijven interessante groeimarkten. Daarbij lopen zij echter tegen een aantal barrières op, zoals het tekort aan zieken huizen, doktoren en apotheken, maar ook de afwezigheid van collectieve ziektekosten verzeke ringen en het lage

besteedbare inkomen. De vraag is hoe farmaceutische bedrijven omgaan met deze barrières en een duurzame, winstgevende business kunnen opzetten, die tegelijkertijd de toegang tot medische zorg voor de lagere inkomens klassen verbetert. Om hier vat op te krijgen, heeft een groep grote inves teerders het project Pharma Futures opgericht. Binnen Pharma Futures probeert APG nu met de betrokken bedrijven oplossingen te vinden voor de uitdagingen voor deze sector en kansen te verzilveren. Daarbij kijken we naar succesvolle initiatieven. Zo hebben we in India een project bezocht dat aantoont hoe je breed toegankelijke medische zorg kunt bieden. Dit doen ze volgens een Robin-Hood model waarbij de armsten bijna niets betalen en de rest de normale prijs. Het bedrijf kan toch winst maken door zeer efficiënt te werken, ze slagen erin om zes keer zoveel oog operaties uit te voeren dan normale zieken huizen in India. Met de winst wordt de groei gefinancierd en in vijf ziekenhuizen worden momenteel 260.000 oogoperaties per jaar uitgevoerd. Aan de hand van dergelijke voorbeelden doen we voorstellen aan de farma ceutische sector om hun business in de opkomende economieën verder uit te breiden en daarbij aandacht te hebben voor brede toegang tot zorg. Het rapport met de conclusies is begin 2009 gepubliceerd. 1 Belang bij goed ondernemingsbestuur In de afgelopen jaren is de maatschappelijke aandacht voor corporate governance, goed ondernemingsbestuur, sterk toegenomen. De huidige kredietcrisis heeft vragen opgeworpen omtrent het bestuur van financiële instellingen. 1 www.pharmafutures.org

8 Aandeelhouders hebben belang bij een goed bestuur van de ondernemingen waarvan zij eigenaar zijn. Zij willen dat de directies zich aan de wet houden, verstandig omgaan met financiële middelen en letten op de ondernemings belangen voor zowel de lange als de korte termijn. Pensioenfondsen hebben, gezien hun verantwoordelijk heid voor hun deelnemers, zelfs de plicht om toe te zien op het goede bestuur van de ondernemingen waarin zijn beleggen. De pensioenfondsen waarvoor APG het ver mogen beheert, hebben dit toezicht aan ons toever trouwd. Corporate governance is daarom, naast milieu- en sociale aspecten, een onmisbaar thema bij het beoordelen en tegemoet treden van de ondernemingen waarin APG namens zijn opdrachtgevers belegt.

De organisatie voor verantwoord beleggen Voor APG is verantwoord beleggen meer dan een mooie belofte. Wij hebben ESG-uitgangspunten ( environment, social and gover nance ) geïntegreerd in ons beleg gingsbeleid. Dit beleid wordt getoetst met onze opdrachtgevers en uitgevoerd door een deskundig team. Ons duurzaamheids- en gover nanceteam wordt ondersteund door onze portefeuillemanagers en kan beschikken over een adequaat instrumentarium van netwerken, informatie en technische hulpmiddelen. Gefundeerd beleid Het APG-beleid voor verantwoord beleggen is gericht op verbetering van het voor risico gecorrigeerde financiële rendement op het beheerde vermogen, het geven van invulling aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van onze opdrachtgevers en het in hun belang bijdragen aan de integriteit van de financiële markten. Het APG-beleid voor verantwoord beleggen is gefundeerd op acht pijlers: 1. integratie van duurzaamheid en aandeelhoudersrechten in ons beleggingsproces; 2. dialoog met ondernemingen; 3. actief gebruik van de rechten als aandeelhouder, namens onze opdrachtgevers; 4. beleggen in duurzaamheid; 5. contact met wet- en regelgevers; 6. uitsluiting van bedrijven die opereren in strijd met Nederlandse of internationale wetgeving; 7. samenwerking met andere grote beleggers; 8. openheid over ons beleggingsbeleid. De internationale normen voor duurzaamheid en goed bestuur die we hanteren als basis voor ons beleid voor verantwoord beleggen, zijn: het United Nations Global Compact; de OECD Guidelines for Multinational Enterprises; het International Corporate Governance Network Statement on Global Corporate Governance Principles; de OECD Principles of Corporate Governance. Alvorens te investeren, onderzoekt APG nauwgezet hoe het is gesteld met de soliditeit, de verwachte rendementen en de bijbehorende financiële risico s van de desbetreffende ondernemingen of projecten. Waar mogelijk analyseren we ook de manier waarop deze ondernemingen omgaan met mensenrechten en milieu. Deskundig duurzaamheids- en governanceteam In 2008 werkte een team van vijf deskundige medewerkers aan de uitvoering van het APG-beleid voor verantwoord beleggen, onder toezicht van een stuurgroep bestaande uit de verantwoordelijke managers van de verschillende afdelingen en voorgezeten door de chief investment officer. Het duur zaamheids- en governanceteam werkt samen met de porte feuillemanagers die verantwoordelijk zijn voor de investeringen in alle beleggingscategorieën. Specialisten van de juridische afdeling en de commu ni catie afdeling zijn nauw betrokken. In 2008 werd besloten om het duurzaamheids- en governanceteam uit te breiden met drie medewerkers. Deze zijn inmiddels aangenomen (Claudia Kruse, YK Park en Sander Paul van Tongeren). Het duurzaamheids- en governanceteam volgt de ontwikkelingen in het publieke debat en in wet- en regel geving. De medewerkers van het team analyseren de duurzaamheid van voorgenomen beleggingen en samen met de portefeuille- 9

managers kijken zij per sector en per beleggingscategorie naar de voornaamste milieu-, sociale en corporate governancevraagstukken. Londen. Van 1989 tot 2000 was hij beleidsanalist voor diverse NGO's op het gebied van milieu en inter nationale ontwikkeling. 10 APG werkt voortdurend aan kennisvermeerdering. Om hun kennis over duurzaamheidsvraagstukken te vergroten, hebben de investeringsprofessionals van APG in 2008 bijvoorbeeld een presentatie bijgewoond van Jonathan Lash, directeur van het World Resources Institute (WRI) in Washington DC, VS. Het WRI is een internationaal toonaangevend onderzoeksinstituut op het gebied van duurzaamheid. 2 Vervolgens heeft de WRI met de porte feuillemanagers in Amsterdam en New York een workshop gehouden over investeringskansen als gevolg van klimaat verandering. Het duurzaamheids- en governanceteam van APG Asset Management Rob Lake, hoofd Duurzaamheid Rob Lake is verantwoordelijk voor de integratie van duurzaamheids apecten in APG's beleggingsproces voor alle beleggingscategorieën. Hij is lid van de programmaraad van het onder zoeksprogramma voor duurzaam beleggen, gefinancierd door MISTRA, het milieu-onderzoeks agentschap van de Zweedse overheid, de Advisory Board van het Envest-programma van het World Resources Institute, en de voor zittersadviesraad Socially Responsible Investment van de Sorbonne Universiteit en de Univer siteit van Toulouse. Van 2000 tot 2006 was hij hoofd corporate engagement bij Hender son Global Investors, 2 www.wri.org Claudia Kruse, senior duurzaamheids- en governance specialist Claudia Kruse is in dienst getreden bij APG Asset Management om zich te richten op het aangaan van betrekkingen met ondernemingen ter verbetering van hun duur zaam heids prestaties, met de na druk op milieuaspecten. In haar vorige functie was Claudia vice-voorzitter en hoofd milieu-, sociaal en governance-onder zoek bij JP Morgan Securities in Londen. Van 2002 tot 2007 was zij associate director governance en duurzaam beleg gen bij F&C Asset Management, Londen. Van 2000 tot 2002 werkte ze bij ESG-onderzoeksbureau CoreRatings. YK Park, senior duurzaamheidsspecialist, Azië YK Park is werkzaam bij APG Asset Management Azië in Hongkong. Haar rol betreft de integratie van milieu-, sociale en governancefactoren in de Aziatische beleggingen van APG, en het aangaan van betrekkingen met Aziatische bedrijven. Voordat ze bij APG kwam, werkte YK bijna drie jaar bij de Association for Sustainable & Responsible Investment in Asia. Daar richtte zij zich op het creëren van fondsen voor socially responsible investing en portals voor giftige stoffen, en de implementatie van het Carbon Disclosure Project. Zij heeft kwesties van

duurzaam beleggen becommentarieerd voor een scala aan Koreaanse en wereldwijde beleggers. Alvorens in 2002 van Seoul naar Hongkong te verhuizen was YK gedurende tien jaar beleggingsanalyst voor internationale investeringsbanken in Zuid-Korea. Zij was betrokken bij uiteenlopende sectoren, waaronder de elektriciteitssector, consumenten- en zware industrie, zoals chemie, voor Barings en Salomon Smith Barney. Zij werd Bachelor of Arts in de informatie weten schap aan de Yonsei Universteit in Korea. Anna Pot, senior duurzaamheidsspecialist Anna Pot is verantwoordelijk voor de dialoog met ondernemingen ten aanzien van mensenrechten, het beheer van het APG-beleid voor uitsluiting en kwesties van landenrisico's. Voordat ze bij APG kwam, was Anna coördinator voor het mensenrechten en bedrijfsleven programma van Amnesty International Nederland. Daarvoor was zij fondsmanager van een duurzaam beleggingsfonds bij ING. Erik-Jan Stork, duurzaamheidsspecialist Erik-Jan is verant woordelijk voor de verdere integratie van milieu- en sociale factoren in het beleggingsproces voor de categorie beursgenoteerde aandelen. Daarvoor staat Erik- Jan in dagelijks contact met de portfolio managers van APG. Samen met de portfolio managers analyseert hij ondernemingen op niet-financiële criteria en voorziet hij ze van onderzoeks informatie die relevant is vanuit beleg gingsperspectief. Verder is Erik-Jan sectoranalist voor zonne-energie bedrijven. Voor hij in dienst trad bij APG was hij tien jaar werkzaam bij KPMG Sustainability als duurzaamheids adviseur. In deze rol adviseerde hij onder nemingen in het kader van hun duurzaamheids strategie en controle systemen. Daarvoor werkte Erik-Jan bij Shell, waar hij het eerste bedrijfsbrede broeikasgas systeem opzette. Sander Paul van Tongeren, senior duurzaamheidsspecialist wereldwijd vastgoed Sander Paul van Tongeren is verantwoordelijk voor alle duurzaamheidskwesties binnen de beleggingscategorie vastgoed. Hij heeft tien jaar ervaring opgedaan bij Diageo, Corporate Express en ING. Voordat hij bij APG kwam,was hij portefeuille manager ad interim bij ING Real Estate European Office Fund en businessmanager van twee pan-europese, industriële fondsen. Sander heeft zowel het doctoraal Bedrijfskunde als de Executive Master's Degree Finance and control behaald aan de Universiteit van Amsterdam. Momenteel werkt hij aan de afronding van de doctoraal studie Vastgoed aan de Amsterdam School of Real Estate. 11

Bedrijven willen best veranderen, mits ze er aanleiding toe zien 12 Paul Frentrop, hoofd corporate governance Paul Frentrop kwam in 2008 bij APG na zeven jaar directeur te zijn geweest van beleggingsadviesbureau Deminor Nederland. Paul is zijn loopbaan begonnen als financieel journalist, waarna hij bedrijfssecretaris werd van handelsen private bank MeesPierson. In 2002 vol tooide hij zijn doctoraalscriptie 'The history of corporate gover nance 1602-2002' aan de Universiteit van Tilburg. In deze scriptie volgt hij het spoor van actuele governance kwesties terug tot de Vereenigde Oostindische Compagnie in de zeven tiende eeuw. Paul is tevens bestuurs lid van het ING Trust Office. Bram Hendriks, corporate govenance-specialist Bram Hendriks is verantwoordelijk voor het beleid en alle activiteiten van APG Asset Management met betrekking tot stemmen op afstand. Daarnaast richt hij zich in het bijzonder op corporate gover nance in Azië. Rob Lake, sedert februari 2007 in dienst bij APG Asset Mana gement (en het pensioenfonds waaruit APG is voortgekomen), integreert de aandacht voor milieu- en sociale aspecten in de beleggingsportefeuille. Hij legt uit hoe zij, samen met zeven collega's, vormgeven aan het nieuwe beleid. Samen met zijn teamgenoten verzamelt Lake de nodige informatie. Die komt vanuit bedrijven als Innovest, Asset4 en SustainAlytics, die zich specialiseren in ESG-onderzoek. Ook treedt APG in overleg met maatschappelijke orga nisaties als Amnesty International, Human Rights Watch, Action Aid, World Resources Insititute en de Campagne tegen Wapenhandel om op de hoogte te blijven van heersende opvattingen en onderzoek. Die informatie spelen ze door aan de interne portefeuillebeheerders van APG. Lake: In feite moeten zij beoordelen of beleggen in een duurzaam bedrijf daadwerkelijk ook financieel aantrekkelijk is. Routinegesprekken APG verwacht van bedrijven dat ze minimaal voldoen aan de standaarden van het Global Compact, het duurzaam heidsinitiatief van de Verenigde Naties. Zelf legde APG in 2008 de nadruk op klimaatverandering en mensenrechten. Die keuze is ingegeven door wat de achterban van de opdrachtgevers belangrijk vindt, vertelt Lake. Als grote vermogensbeheerder doen we alles wat we kunnen om mensenrechten en klimaatverandering op de agenda van bedrijven te krijgen. In 2008 zat APG met talloze bedrijven om de tafel om duurzaamheidskwesties in het algemeen te bespreken. Bij Total ging het over activiteiten in Myanmar en bescher ming van mensenrechten, bij Freeport-McMoRan over mijnbouw in Indonesië, en bij Wal-mart over werknemers rechten in de VS. Lake: Dit soort gesprekken voeren we vanuit een zekere routine met bedrijven waarin we namens onze opdrachtgevers

beleggen. Net zoals we met die bedrijven spreken over hun financiële resultaten. Het kan ook gebeuren dat APG in contact treedt met een onderneming naar aanleiding van kritiek van een nietgouvernementele organisatie (NGO) of een consumentenorganisatie,. Als een bedrijf zich niet houdt aan de standaarden van het Global Compact, proberen wij dat te veranderen, voegt Lake toe. Dit soort gesprekken voeren we op vertrouwelijke basis, soms gedurende een aantal jaren. Veranderingen doorvoeren gaat niet zo snel. Overigens merkt Lake dat bedrijven best bereid zijn te veranderen, mits ze er goede commerciële redenen voor zien. Hij noemt reputatierisico, efficiënter energiebeheer en de tevredenheid van medewerkers als belangrijke argumenten. Volgende stap Bij het uitoefenen van druk op bedrijven spelen veel verschillende actoren een rol. De media, NGO's en ook de eigen aandeelhouders. Als APG hebben we namens de aandeelhouder nadrukkelijk een belang bij een goed opgezet en goed uitgevoerd beleid, zegt Lake. Als we ergens mogelijkheden voor verbetering zien, gaan we om de tafel zitten met het management. Desnoods praten we nog een keer. Als er dan geen verandering optreedt, kunnen we altijd nog namens onze opdrachtgevers een stem uitbrengen op de aandeel houdersvergadering, of bijvoorbeeld een aandeelhoudersresolutie indienen. Mocht dit ook geen effect hebben kunnen we besluiten om onze aandelen in het bedrijf te verkopen. Illegaal? Het feit dat veel controversiële activiteiten niet strikt verboden zijn binnen internationale wet- en regelgeving vormt een grote uitdaging binnen een verantwoord beleggingsbeleid. Lake: Neem de productie van land mijnen of clusterbommen. Internationale regelgeving verbiedt vervaardiging van dat soort producten, maar de Verenigde Staten hebben die verdragen niet ondertekend. Een Amerikaans bedrijf dat landmijnen maakt en ze verkoopt aan het Pentagon, doet in feite niets illegaals. Wij reageren daarop door ons te onthouden van investering in zo'n onderneming. Heel anders ligt het bij een bedrijf dat gebruikmaakt van kinderarbeid. Lake: Geen enkel Europees bedrijf zal zo dom zijn om bewust kleine kinderen voor zich te laten werken. Natuurlijk levert het vraagstuk discussie op, maar het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties, dat kinderarbeid verbiedt, is door zo goed als alle landen in de wereld ondertekend. Vanwege de complexiteit in de keten van toeleveranciers kan het volgens Lake gebeuren dat bij de vervaardiging van een bepaald product toch kinderen betrokken zijn. Lake: De meeste Europese en waar schijn lijk ook de meeste Amerikaanse bedrijven realiseren zich goed dat het ten koste gaat van hun reputatie als ze kinderen voor zich laten werken. Als we dit bij bedrijven ter sprake brengen, zoeken ze meestal ook direct een oplossing. Productieve kansen Een belangrijke taak van het ESG-team bestaat uit het speuren naar de nieuwe kansen die duurzaamheid biedt. We proberen op een creatieve manier nieuwe mogelijk heden te vinden om een hoge duurzaamheids waarde te creëren met een hoge financiële waarde, aldus Lake, die net een workshop heeft bijgewoond met mensen van het World Resources Institute (WRI), een Amerikaanse denktank. In de workshop hebben we de kansen van klimaatverandering besproken. Wat moet de wereld doen om daarmee de strijd aan te gaan? En welke van die maatregelen zijn financieel aantrekkelijk? Tijdens de bijeenkomst is duidelijk geworden dat er volop commerciële kansen zijn. 13

14 De lijst van investeringen in duurzame projecten is lang, verspreid over verschillende beleggingscategorieën in de portefeuille van APG: energie-efficiëntie, windparken, zonneenergie, biobrandstof, waterkracht, omzet van stortgas in energie, geothermische energie, duurzame bosbouw, microkredieten, en meer, maar Lake en zijn team blijven steeds op zoek naar nieuwe kansen voor hun opdrachtgevers. Betrouwbare informatie Voor het adequaat toepassen van de beginselen voor verantwoord beleggen is betrouwbare informatie onmis baar. APG gebruikt bij zijn analyses en onderzoeken informatie van onder andere gespecialiseerde onderzoeks instellingen, sellside brokers en maatschappelijke organisaties (NGO's). APG deelt zijn ervaring en expertise met een werkgroep die is ingesteld door het Global Reporting Initiative om de bestaande richtlijnen voor rapportage over mensenrechten aan te scherpen. Het Global Reporting Initiative is een samen werkingsverband van ondernemingen en maat schap pe lijke organisaties, gesteund door de Verenigde Naties, ter vergroting van de transparantie van ondernemingen over verantwoord ondernemen. Om de bijdrage van bedrijven aan klimaatverandering te kunnen beoordelen en de potentiële kosten van CO2- emissies te kunnen schatten, heeft APG zich aangesloten bij het Carbon Disclosure Project (CDP). Dit internationale netwerk van investeerders moedigt ondernemingen wereldwijd aan te rapporteren over de uitstoot van broeikasgassen, en de risico's en mogelijkheden van klimaatverandering voor de onderneming. In Nederland heeft het CDP de vijftig grootste ondernemingen gevraagd om meer openheid van zaken over hun uitstoot van broeikasgassen en om aan te geven hoe zij denken om te gaan met de kansen en risico s van klimaatverandering. Iets meer dan de helft van de aangeschreven bedrijven heeft de vragenlijst beantwoord. Vanwege de verschillende gebruikte standaarden is het echter ingewikkeld om de prestaties van de bedrijven te vergelijken.

Verantwoorde beleggingskeuzes APG integreert duurzaamheids- en corporate governanceaspecten in zijn dagelijkse beslissingen voor alle beleg gingscategorieën en -sectoren. Daarnaast zoekt APG naar specifieke mogelijkheden voor beleggingen die bijdragen aan het op lossen van de grootste duurzaamheids uitdagingen voor de samenleving wereldwijd, zoals klimaatverandering en armoede. Dit hoofdstuk bevat voorbeelden van dergelijke beleggingen. Investeren in het milieu APG belegt op verschillende manieren in ondernemingen en projecten die bijdragen aan oplossingen voor de milieuproblematiek. Dit betreft investeringen in duur zame energie, energie-efficiëntie, bosbouw en schone technologie. 3 Energie-efficiëntie De pas opgerichte Energy Efficiency Project Investment Company (EEPIC), beheerd door het in de Verenigde Staten gevestigde Energy Performance Services, richt zich op eindgebruikers van energie in China. Voor hen, doorgaans grote bedrijven, ontwikkelt EEPIC projecten die hun energieefficiëntie vergroten en voert deze uit. Het investeringsconcept is in Hongkong ontstaan uit een gesprek tussen APG en het Amerikaanse consulaatgeneraal aldaar, dat al enige tijd investeringen in energie-efficiëntie en de bestrijding van milieuverontreiniging ontwikkelt en promoot. Eind 2008 heeft APG USD 50 miljoen belegd in EEPIC. In ruil daarvoor ontvangen we voor onze opdrachtgevers een deel van de bespaarde kosten. Ondanks dit technisch gezien uitstekende idee, weerhielden allerlei structurele kwesties internationale beleggers ervan om in dit concept te investeren. Daarom hebben we, in samenwerking met ervaren deskundigen op het gebied van energie-efficiëntie en technologieleveranciers zoals Siemens, een nieuw concept ontwikkeld op basis van het oorspronkelijke idee. Door een innovatieve, nieuwe structuur worden zowel internationale investeerders als lokale bankkantoren bij het initiatief betrokken. Dit levert financieringen op waarmee we bereiken dat energie rekeningen omlaag kunnen en het probleem van klimaatverandering kan worden aangepakt. Duurzame energie in infrastructuurfondsen Energy Investors Funds, United States Power Fund 3 Kansas City Landfill Gas, VS De Johnson County Landfill is de grootste particulier geëxploiteerde afvalstortplaats in de Verenigde Staten, met een oppervlakte van meer dan 280 hectare in het noorden van Johnson County, Kansas. Hier wordt ruim 163.000 kubieke meter stortgas per dag geproduceerd, genoeg voor circa 13 megawatt aan elektriciteit, waarmee 10.000 huishoudens van stroom kunnen worden voorzien. Stortgas bestaat voor een groot deel uit methaan, na CO2 het voornaamste broeikasgas (ruim 21 maal zo krachtig als CO2). Door energie op te wekken uit stortgas wordt voorkomen dat methaan in de atmosfeer terechtkomt. Bovendien is er dan minder behoefte aan niet hernieuwbare energiebronnen als steenkool, olie of aardgas. Energy Investors Funds (EIF) heeft in april 2008 geïnvesteerd in Kansas City Landfill Gas (KCLFG), een biogascentrale in Shawnee, Kansas, een buitenwijk van Kansas City. Het project benut stortgas uit de Johnson County Landfill en verwijdert koolstofdioxide en andere verontreinigingen. Het gas dat overblijft, is 'groen' en van dusdanige kwaliteit dat het wordt verkocht op de open aardgasmarkt en aan een plaatselijke industriële gebruiker. Landfill Energy Systems Landfill Energy Systems (LES) is een voorloper in de ontwikkeling, bouw en operatie van duurzame energiecentrales op afvalstortplaatsen. Alle projecten van LES samen verminderen de uitstoot van het broeikasgas methaan met meer dan 4,5 miljoen ton per jaar, vergelijkbaar met de uitstoot van 1 miljoen auto s. In 2008 heeft EIF geïnvesteerd in projecten van LES waarbij stortgas wordt omgezet in energie. Momenteel zijn vijftien van deze projecten, met een nettocapaciteit van 61,7 megawatt, operationeel en bevinden zich drie projecten, met een capaciteit van in totaal 29 megawatt, in de opbouw-/ ontwikkelingsfase. 15 3 Dit is geen uitputtende lijst van APG s duurzame beleggingen. Volgend jaar zullen we hier uitgebreider verslag van doen.

Macquarie European Infrastructure Fund Duurzame energieportefeuille De portefeuille MEIF Renewables bestaat uit stortgas-, biomassa- en windenergieprojecten in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, en een zonneenergieproject in Spanje. De energieproductie uit de MEIF Renewablesportefeuille is in 2008 met krap 60 procent toegenomen tot 1,2 miljoen megawattuur, dankzij nieuwe windmolenparken in Frankrijk en doordat bestaande windmolens korter buiten bedrijf waren. Duurzame energie in hedgefondsen Fund IV van de Clean Energy Group De Clean Energy Group Inc. richt zich op infrastructuurprojecten voor schone, duurzame energie en energie-efficiëntie in opkomende markten. APG belegt in Fund IV van de Clean Energy Group. Dit fonds legt zich toe op waterkrachtprojecten in Aziatische opkomende markten en beweegt zich op het gebied van stroom uit biomassa en methaanextractieprojecten in Latijns Amerika en Oost-Europa. Dit soort beleggingen zijn niet alleen goed voor het milieu, maar komen ook ten goede aan de lokale economieën van ontwikkelingslanden, door het scheppen van werkgelegenheid en de ontwikkeling van duurzame energiebronnen. Fund IV heeft kortgeleden deelgenomen aan de ontwikkeling van een ethanolfabriek in midden Thailand voor de productie van 200.000 liter ethanol per dag. De grondstof voor deze fabriek is cassave, een ideaal gewas in dit land, omdat het groeit op onvruchtbare grond en gemakkelijk twee jaar kan worden bewaard. Het project draagt bij aan de vermindering van Thailands afhankelijkheid van olie-invoer, die het land nu maar liefst 14 procent van het BBP kost. Daarnaast werkt Fund IV aan een technische en milieurapportage van een bedrijf dat in China drie biomassa-energieprojecten van 50 megawatt ontwikkelt. De gepatenteerde technologie van het bedrijf kan in het snel vervuilende China dankbaar worden toegepast voor hergebruik van gemeentelijk en landbouwafval en voor schone energie. De energiecentrales zullen duurzame energie leveren aan drie Chinese provincies.

De auto van het Duitse FH Bochum Solar Car Team tijdens de North American Solar Car Challenge in de buurt van Medicine Hat (22 juli 2008). De race begon 13 juli 2008 in Plano, Texas en eindigde 4000 kilometer later in het Canadese Calgary, Alberta. Duurzame bosbouw Het Global Solidarity Forest Fund (GSFF) APG belegt voor zijn opdrachtgevers in het Global Solidarity Forest Fund (GSFF). Dit fonds, dat bomen (dennen, teak en eucalyptus) plant voor commerciële houtplantages in noord-mozambique, is opgericht door het bisdom van Västerås, de Lutherse Kerk van Zweden en het Noorse Lutheran Church Endowment. Aan de investeringen van GSFF liggen ethische, sociaaleconomische en milieuoverwegingen ten grondslag, zoals ontwikkeling van de gemeenschap en FSC-certificatie. Het land waarop de bomen worden geplant, is uitgeputte landbouwgrond en het GSFF huurt de plaatselijke bevolking in om de bomen te planten en beheren. Voor de meesten, overwegend zelfvoorzienende boeren die de eindjes nauwelijks aan elkaar kunnen knopen, is dit hun eerste betaalde baan. Schone technologie - Private equity In 2007 kreeg AlpInvest Partners N.V. 4 een mandaat om wereldwijd tussen 2007 en 2009 500 miljoen te beleggen in private equity-fondsen die zich inzetten voor schone technologie, waaronder 250 miljoen namens APG. Sindsdien heeft AlpInvest belegd in acht schonetechnologiefondsen in de VS en Europa. Elk fonds belegt in verschillende ondernemingen voor schone technologie. APG neemt deel in deze beleggingen. De portefeuille is evenwichtig gespreid over fondsen die beleggen in baanbrekende technologie en fondsen die kapitaal verstrekken om bewezen technologie in een latere fase te kunnen toepassen. Voorbeelden van investeringen door AlpInvest zijn: een dienstverlener voor de geothermische energiesector; een fabrikant van kleine windgeneratoren (400 tot 3.000 watt), speciaal ontworpen voor op het elektriciteitsnet aangesloten huishoudens; een ontwikkelaar van zonne-energie die gebruikmaakt van gesmolten zout om opgeslagen energie op aanvraag te leveren; 4 AlpInvest beheert de private equity- (niet-beursgenoteerde) aandelen voor (de opdrachtgevers van) APG en PGGM. Met een beheerd vermogen van in totaal EUR 20 miljard, is AlpInvest een van de grootste private equity-beleggers van Europa. een ontwikkelingsmaatschappij die afval omzet in duurzame transportbrandstoffen; een pan-caraïbisch water- en afvalwaterzuiveringsbedrijf; een producent van zonne-energiesystemen die een nieuwe cilindrische technologie toepast, die efficiënter is dan traditionele zonnepanelen. De acht schone technologiefondsen beleggen sinds het derde kwartaal van 2008 in 37 onderliggende bedrijven. Zonne-energie APG belegt voor zijn opdrachtgevers in grote zonneparken via infrastructuurfondsen. In aanvulling daarop hebben wij in 2008 de mogelijkheden onderzocht van beleggingen in beursgenoteerde producenten van zonnecellen en hun toeleveranciers. Hoewel de koersen zijn gedaald, gaat het hier om een jonge industrie met een hoger risicoprofiel. Voor 2009 verwachten wij, als gevolg van de kredietcrisis, een rem op de vraag naar zonnecellen. Hierdoor komen de winsten van de bedrijven onder druk te staan. De meeste bedrijven hebben winstwaarschuwingen afgegeven. We blijven deze sector echter aandachtig volgen, omdat we hier voor de langere termijn goede beleggingskansen voorzien. Armoede en sociale ontwikkeling APG betrekt sociale factoren in zijn beleggingskeuzes onder meer door te kiezen voor fondsen en projecten die bijdragen aan het versterken van sociale ontwikkeling. Voorbeelden zijn microfinanciering in ontwikkelings landen en de bouw van nieuwe scholen in het Verenigd Koninkrijk. Microkredietfondsen In 2008 heeft APG voor zijn opdrachtgevers belegd in de microkredietfondsen Catalyst Microfinance Investors (CMI), het Blue Orchard Private Equity Fund en het DWM Private Equity Fund. Deze 'socially responsible investing' private equity-fondsen investeren in microkredieten om daarmee de armoede in 17

18 sommige van de armste landen ter wereld te verlichten. Investeren in microfinanciering door middel van private equity leidt niet alleen tot maatschappelijk rendement in ontwikkelingslanden, tegelijk realiseren we hiermee financieel voordeel voor investeerders. Evenals bij andere vormen van private equity wordt dit rendement op drie manieren behaald: door beursgang, omdat de microkredietbank een beurs notering krijgt, levert dit de voormalige aandeel houders financieel rendement op; door verkoop van de microkredietbank aan een andere bank; door managementbuyout, waarbij het management van de microkredietbank de aandelen van de aandeelhouders overneemt. Projecten in het Verenigd Koninkrijk APG belegt voor zijn opdrachtgevers in twee projecten in het Verenigd Koninkrijk, die zich richten op de bouw van scholen en onderwijsdiensten. Deze fondsen financieren de bouw van 22 nieuwe lagere en middelbare scholen in verschillende regio s in Engeland en Schotland. Een aantal van deze projecten richt zich op de ontwikkeling van sportfaciliteiten en andere voorzieningen voor de gemeen schap. Onder de contracten met lokale autoriteiten vallen ook toezicht, schoonmaak en onderhoud van de scholen. EU-wetgeving waarborgt de arbeidsvoorwaarden als bij deze projecten werknemers van publieke instellingen overgaan naar private ondernemingen. Uitgesloten bedrijven per 31 december 2008 Bedrijf Land Grond voor uitsluiting Aerostar Roemenië clusterwapens Alliant Techsystems Verenigde Staten antipersoonslandmijnen, clusterwapens Gencorp Verenigde Staten antipersoonslandmijnen, clusterwapens General Dynamics Verenigde Staten clusterwapens Goodrich Corporation Verenigde Staten clusterwapens Hanwha Zuid-Korea antipersoonslandmijnen, clusterwapens Larsen & Toubro Ltd. India antipersoonslandmijnen, clusterwapens en kernwapens in strijd met het nonproliferatieverdrag L-3 Communications Verenigde Staten clusterwapens Lockheed Martin Verenigde Staten clusterwapens Magellan Aerospace Canada clusterwapens Poongsan Zuid-Korea clusterwapens Raytheon Verenigde Staten clusterwapens Rheinmetall Duitsland clusterwapens Singapore Technologies Engineering Singapore antipersoonslandmijnen, clusterwapens Textron Verenigde Staten antipersoonslandmijnen, clusterwapens Thales Frankrijk clusterwapens Tata Power Ltd. India clusterwapens De lijst van investeringen in duurzame projecten is lang, verspreid over verschillende beleggingscategorieën. Hieronder bevinden zich ook investeringen in windenergie.