Everhard Jans Twentse Taalbank Boerenschuren met dakkapellen rond Markelo IN DE UITERLIJKE VORM van de schuren, een werkelijk aparte vormgeving met dakkapellen als pittige accenten, onderscheiden de oude boerenerven in de huidige gemeente Markelo zich duidelijk van de landelijke bouwkunst in het oostelijker gelegen Twentse platteland. H.D. de Vries Reilingh schreef in 1949, dat met de opkomst van Twente (door de textielindustrie) een verschuiving in de krachtsverhouding plaats vond tussen een westelijke en een oostelijke oriëntatie. Kerkelijk behoorde Markelo in 1949 onder de classis Deventer: 90,75 % behoorde in 1930 tot de Nederlands Hervormde kerk. Het oude richterambt Kedingen, waaronder Markelo vanouds behoorde, werd in het oosten begrensd door de 's winter blank staande laagten van de Almelose Aa en de Regge, in het zuiden door de Bolksbeek en de Schipbeek, in het westen door de moerassige voet van de Holterberg. Kedingen was slechts toegankelijk via de heuvelrug Holten-Markelo en het gebied Daarle-Wierden. Hier loopt ook de sinds de late middeleeuwen ontstane scheiding tussen de sindsdien vanuit het oosten expanderende Westfaals-Oosttwentse houten topgevel van staande eiken planken en het inheemse oudere hallehuistype met laag afhangend wolfdak van stro, riet en/of pannen. In de buurtschap Wiene (Ambt Delden) stond nog lang - zelfs als prentbriefkaart bekend - een archaïsch ogende boerderij met laag aflopend wolfdak van roggestro en in een onderschoer teruggeplaatste inrijdeuren en vlechtwerk als vulling van de omsluitende vakwerkwanden. Iets dergelijks, maar dan symmetrisch qua opbouw moeten we ons voorstellen als l 7de eeuwse standaardvorm in de gemeente Markelo. In Elsen komen we nog het meest frequent het laag afhangende, maar toch hoge wolfdak van riet tegen. Het laatste overheerst in oudere en jongere vorm bij boerderijen en schuren in de Markelose buurtschappen. De rietdekkers verstonden hun vak, en pasten een prachtige gerolde vorst toe op de nok. Kapbergen verdwijnen helaas. In noordelijk Kedingen, onder Wierden en Rijssen (Zuna, Rectum, Ypelo) is aan de kopse erfzijde van de driebeukige boerenschuur vaak een op stijlen rustend wolfdak van riet toegepast, waaronder de eenbeukige wagenberging te vinden is. Ook hier planken zijwanden: een afwijkend type. Op het Markelose platteland vonden we streekeigen schuren met dakkapellen in gebruik als "heuischöppe" met roggeopslag, vanaf de grond tot in de nok, evenals hooi berging en ruimte voor varkenstallen, jongvee en "kleufhoalt", zoals de 80-jarige landbouwer H.Kottelenberg uit Markelo mij wist te vertellen. Achter de inrijdeuren van de schuren, vaak twee, konden karren en landbouwwerktuigen gestald worden, in de centrale eenbeukige ruimte tussen het opgetaste hooi. In de meeste gevallen staan de schuren dicht aan de straat of gunstig ten jaarboektwente2001 83
opzichte van de "niendeur" van de boerderij zelf. De verkeerslijnen dicteren de ligging. Esdorpen De schilderachtig gelegen boerennederzettingen in de gemeente Markelo onderscheiden zich qua schuurvorm dus van andere delen van zuidwest-twente. Aan de weg geven de rieten dakkapellen van deze hooischuren een pittig accent: architektuur zonder architekten. Hier zie je de vaardige hand van de oude boerentimmerman! De buurtschappen van Markelo vertonen in de geschakelde boerderijpercelen aan de voet van de eeuwenlang opgehoogde, glooiende essen de structuur van flankes-dorpen, het fraaist te zien in het noordelijke Elsen, onder de rook van Rijssen. In Stokkum ontwikkelde de serie gewaarde boerenerven zich tot een slingerend kralensnoer rond de beheersende es, als flankesdorp. Moerassige laagten als het Stokkumerbroek en de broeklanden van Wierden en Rijssen in het noorden vormden als vanzelf oude natuurlijke grenzen van de groepsstijlen op het boerenland, ook in de nuances van de streektaal merkbaar. Oude kaarten van Overijssel uit de achttiende eeuw brengen nog heel duidelijk deze venen en moerassen in beeld. Dat het landbouwbedrijf nog lang een gemengd karakter droeg is duidelijk: de veeteelt was in verband met de bemesting primair gericht op de akkerbouw (eerst potstal, daarna grupstal). In de vroege negentiende eeuw werden de "koebeesten" gehouden voor het vlees, en niet voor de melk. Pas na 1900 kwam het melkvee sterker tot ontwikkeling. In Usselo bij Enschede werden in 1819 slechts 3 koeien per boerderij gehouden: dus kleine potstallen met "reppels". Ook in de gemeente Markelo zijn de essen aangelegd op door beekjes uitgespaarde hoogste delen van de dalzandvlakte. Huisvormige schuren Ten oosten van de gemeente Markelo heersen, zo stelde Herman Hagens in 1983 vast, huisvormige schuren. 1 l Het is logisch dat de boerentimmerlieden ten oosten van Goor en Diepenheim kozen voor een mini-uitgave van het driebeukige hallehuis, als het om een te bouwen "schöppe" ging, voor opslag, berging en kleinveestallen op de uiteinden van de verkeerslijnen vanaf weg en bouwland. Voorschriften van bovenaf, centraal vanaf havezathe Twickel opgelegd, zoals de door Unico Willem van Wassenaer opgestelde rentmeestersinstructie uit 1760, verordonneerden dat de oude vakwerkboerderijen met een Oosttwents uiterlijk bij verbouwingen "voortaan geen planken gevels voor nog agter mogen hebben, maar met afvallend stroo dak, off zoogenaamde wolfskappen gemaakt worden". 2 i Zo ontstonden tegen het einde van de achttiende eeuw in Kerspel Goor en onder Diepenheim kleinere huisvormige schuren met op consoles overkragende wolfseinden, net als op het landgoed Twickel. De Vries Reilingh stelt vast dat rond Markelo het broekland het riet leverde voor de daken of dat men zich anders behielp met roggestro, na de oogst, waarvan ook de bijenkorven gevlochten werden. Zo had het milieu vanouds veel invloed op het menselijk bestaan, ook in de bouw van de boerderijen. Landelijke bouwkunst kent wel degelijk veranderingen, ook binnen de tradi- 84 jaarboektwente 2001
tie, en was niet star en onbeweeglijk. Men paste zich geleidelijk aan. Zo vervingen hier ook na 1800 lage baksteenwanden het oudere vakwerkskelet. Planken wanden bleven echter ook in gebruik (vertikaal geplaatst). Inderdaad heeft hier behoefte aan ventilatie een rol gespeeld (tegen broei): tralie-achtige plaatsing vanwege de buitenlucht. Dat naast de duidelijk na 1760 ontwikkelde schuren met wolfdaken en dakkapellen de huisvormige schuur in de Markelose buurtschappen in zwang bleef, zij het als minderheidstype, demonstreert bijvoorbeeld een oudere driebeukige schuur aan de Petersweg in Stokkum, die ik in 1993 zag. Hier een laag aflopend, schuin dakschild met teruggeplaatste inrijdeuren in de middenas, voorzien van een ankerbalkgebint. Het is als het ware een verkleinde uitgave van een gaaf bewaarde boerderij als het erve Groot Aaftink, ook wel "de Jente" genaamd, aan de Bovenbergweg 6 in Elsen. Duidelijk jonger, negentiende-eeuws is de fraaie huisvormige schuur Leusmansweg 1 in de Achterhoek bij Markelo. Hier is de hoofdingang links van het midden in de kopse gevel met wolfdak aangebracht, boven en opzij bekroond door rijen S-pannen die waarschijnlijk het rieten dak als reparatievlak vervangen. Een boerenwagen kan dwars door de schuur rijden en komt via gelijke inrijdeuren achter of voor weer op de inrij strook aan de Leusmansweg uit. Aan de Rijssense kant van Markelo, naast een erfje met kapberg, ligt links nog een verwante driebeukige schuur met asymmetrische inrit uit de vroege negentiende eeuw. Inrit van de driebeukige, huisvormige schuur Leusmansweg 1, Achterhoek bij Markelo. Foto: H.Hagens, 1995 jaarboektwente 2001 85
Boerenschuur aan secundaire weg, buurtschap Stokkum, derde erf van rechts. Foto: auteur, 1999 Schuren met één dakkapel Alleen dendrochronologisch onderzoek zal kunnen aantonen welke schuur op een in de gemeente Markelo gelegen boerenerf het oudste is. Voorlopig neem ik op stilistische gronden aan, dat de oudste exemplaren, van klein tot groot, nog uit het laatste kwart van de achttiende eeuw kunnen dateren. Per slot van rekening staan er ook nog heel wat af ge beeld op de oudste kadasterkaarten van rond 1830. Het is ook zeker niet zo dat de kleinste de oudste zijn. Dit heeft te maken met de sociale klasse: volgewaard in de marke, half gewaard of keuter. Elders in het hallehuisgebied, in Staphorst-Rouveen en zuidwest-drenthe stammen de vroegste zijbaanders uit het tweede kwart van de achttiende eeuw. De doorbraak van de dwarsinritten kwam daar na 1750, en de expansie tot Noordlaren en Westerwolde getuigt daar nog van. Typologisch het oudst lijkt mij toe de in het rieten dakvlak teruggeplaatste inrijdeuren van een Stokkumse hooischuur met hoofdzakelijk lage wanden van staande planken op een baksteensokkel, het derde erf links vanaf de doorgaande straatweg op de glooiende es. Prachtig is hier het grote rustige dakvlak. Het bouwwerk dateert uit het begin van de negentiende eeuw. Bij kleinere erven hoorden ook kleinere schuren. Een prachtig voorbeeld van een schuur met rieten wolfdak is die van het bovengenoemde erve Groot Aaftink (de Jente) aan de Bovenbergweg 6 in Elsen. Beschuttend ligt het rieten dak op wanden van baksteen en staande planken. De gerolde vorst van nok en dakkapel wordt op de punt afgesloten door een parmantig "tuufke". Door vergelijking valt aan te nemen, dat deze schuur uit de periode 1800-1875 moet dateren. Studie van de kadastrale situatie geeft zekerheid, door de jaren. Sterk verwant, en hemelsbreed niet ver verwijderd is de fraaie boerenschuur met 86 jaarboektwente2001
Schuur met enkele dakkapel, erve Groot Aaftink, Bovenbergweg 6 in Elsen. Foto: H.Hagens,1995 enkele dakkapel op het erve de Kemper, Kemperweg in Elsen. Qua grootte praktisch gelijk, maar optisch afwijkend door de zwarte tint van de planken wanden en inrij deur aan de straat. Wat de verfkwast al niet vermag l Bouwvallige schuur met dakkapel, Welmerhoekweg 5, Stokkum. Foto: auteur, 1999 jaarboektwente2001 87
Aan de Welmersweg 5 in Stokkum staat nu nog een schuur met enkele dakkapel in sterk bouwvallige staat, waar links naast de dwarse inrit een groot gat in het rieten dak is ontstaan, waardoor de ankerbalkconstructie ( door houten pennen verankerd achter de posten) zichtbaar is geworden. Op dit erf woonde nog een oudere boerin: het lot van de schuur is ongunstig te noemen. Richting Schoolbuurt en Herike staat rechts aan de weg vanaf Markelo (nog vóór het erve Zendman) een goed onderhouden "heuischöppe" met laag afhangend wolfdak van riet en opgewipt dakvlak boven de asymmetrisch aangebrachte inrijdeuren. Het is te hopen dat dit bijgebouwtje nog lang dit erf zal sieren. De mini-schuur zal in de periode 1875-1900 gebouwd zijn. Recenter is een schuur aan de Plasdijk 20 in Elsenerbroek. Dit bouwwerk ontstond waarschijnlijk eerste kwart vorige eeuw, met onder een "petje" opgetrokken dwarsinrit, voorzien van schuine dakvlakken (vaak pannen). De bejaarde oud-landbouwer H. Kottelenberg (Markelo) bevestigde mijn vermoeden, dat deze vlakke dakjes goedkoper waren dan de veel duurder uitgevoerde dakkapellen. Bouwvallige dakkapellen werden in veel gevallen vervangen door een billijk "petje", ook na 1920 meteen samen met een nieuwe schuur (Elsenerbroek, Stokkum). Toch bleef deze "finale" versie beperkt: niet meer dan 10 % van het schurenbestand in de gemeente Markelo bezit deze jongere, vlakke afdekking van de inrit(ten). Schuur aan de straatweg Elsen-Markelo, richting erve Zendman. Mini-type, elegante vormgeving, horizantaal opgewipt dak boven dwarsinrit. Foto: auteur, 1999 88 jaarboektwente2001
Schuren met twee dakkapellen Aan de Kemperweg in Elsen staat een gaaf, klassiek voorbeeld van een evenwichtige schuur met twee dakkapellen als dwarsingang. Rechts zijn in de deuren wit geschilderde raampjes aangebracht met houten roeden. De lage wanden zijn bijna geheel versteend in baksteen : vroeger zullen dit houten, staande plankjes geweest zijn. Misschien ontwierp dezelfde boerentimmerman de helaas gesloopte fraaie "schöppe" met twee dakkapellen van het erve Wissink aan de Scholendijk in Elsen. Baksteen was het materiaal van de wanden, voorzien van gietijzeren stalraampjes. Schuur aan de Kemperweg in Elsen met twee dakkapellen. Foto: H.Hagens, 1995 De langwerpige schuur met rieten dakschilden van het erve Oonk (Odink) dateert wellicht nog uit de periode toen de boerderij vernieuwd werd (1840, blijkens de sluitsteen). De aangebouwde stookhut dateert van 1903. Typologisch gezien zien we hier een oudere oplossing voor het tweetal dwarsinritten. Hier koos de boerentimmerman voor terugplaatsen van beide houten deuren in het grote dakvlak, waardoor een inrij-nis ontstaat. Het ruime interieur toont de struktuur van de ankerbalkconstructie op een driebeukige plattegrond. j aa rboektwe nte 2001 89
La,ngwerpige schuur met teruggeplaatste inritten, erve Oonk in Elsen. Foto: H. Hagens, 1995 Op het erve Wolters in Elsen is een forse langwerpige schuur bewaard gebleven, met onder een tweetal via opgewipte dakvlakken in de zijwand van baksteen geplaatste dwarsinritten. Deze schuur zal in het laatst van de negentiende eeuw gebouwd zijn. Aan de doorgaande straat zien we in Stokkum een schuur uit het eerste kwart van de twintigste eeuw met oudere dakkapel en wat jonger aandoende inrit onder opgewipt dakvlak (secundair). Tussen beide inritten staande planken van de lage wanden. Gegoten ijzeren stalraampjes zijn hier een teken des tijds. Schuur op het erve Wolters in Elsen. Op gewipte dakjes boven de inritten. Foto: H. Hagens, 1985 90 jaarboektwente2001
Dat na de eerste wereldoorlog schuren met dakkape1len ( hier twee inritten) zelfs van eenjaartalsteen voorzien werden, bewijst het exemplaar aan de Plasdijk 12 in Herike: terwijl de boerderij zelf in 1870 gebouwd werd, dateert de tegenovergelegen schuur blijkens de naast de rechterdakkapel ingelaten steen uit 1923. Karakteristiek is ook een door Herman Hagens in 1993 getekende schuur van het erve de Kiefte met twee forse dakkapellen aan weerszijden. De bovenvlakken van het wolfdak zijn van riet, boven de zijbeuken van pannen. Dit bouwwerk stamt uit het eerste kwart van de vorige eeuw. De schuren met een tweetal dakkapellen aan weerszijden vormden de meerderheid in de Markelose buurtschappen, in de eerste helft van de twintigste eeuw. Het Bureau Wederopbouw Boerderijen hield zich in de periode 1945- '55 rond Markelo aan de traditionele schuur met dwarsinritten. Na 1960 werden de schuren met dakkapellen niet meer gebouwd, maar wèl gerepareerd en gerestaureerd. Steeds meer burgers vestigden zich op het Markelose boerenland. De veranderingen in de landbouw werden voelbaar door de bouw van logge ligboxenstallen. Schuur van het erve de Kiefte, Plasdijk, Elsenerbroek, eerste kwart twintigste eeuw. Potloodtekening van Herman Hagens, 9.9. 1993. Privébezit, Almelo Noten: 1 Hagens 1992, 123 2 Hagens 1983f84, 5 Literatuur: Jan Jans, Landelijke bouwkunst in Oost-Nederland, Enschede 1967 Jan Jans, Dorpen in Oost-Nederland, Enschede 1991 H. Hagens, Schuren in Twente, in: Jaarboekje Historische Kring Vasse Mander Hezingen 1983/1984, 4-15 H. Hagens, Schuren, in: Boerderijen in Twente, Utrecht 1992, 123-126 en : Wolfdak, wolfseind, "Fusswalm", ibidem, 55-59 B. Olde Meierink, Ontstaan en ontwikkeling landelijke nederzettingen in Twente, in: Jaarboek Twente 1981, 66-86 C.V. Tréfois, Oude dakvormen, in: Het Boerendak, Sint Niklaas 1980, 51-66 H.O. de Vries Reilingh, Sociografieën van plattelandsgemeenten, V, Markelo, ' s Gravenhage 1949 jaarboektwente2001 91