Zet de Limes weer op de kaart! De noordgrens van het Romeinse Rijk Lesbrief groep 6,7 & 8 1
Zet de limes op de kaart Colofon Deze lesbrief is onderdeel van een educatief project van de Romeinenweek en RomeinenNU Ontwikkeling: Firien Dubben, Martine van Empel, Suzanne Klüver, Thijs Olive, Kelly Hokke en Lotte Drouen. Afbeeldingen: Voorpagina: eigen materiaal en deel van de Tabula Peutingeriana, bron: wikipedia Blz 5: Mijlpaal Wateringese Veld, bron: Wikimedia Commons, fotobewerking: Lotte Drouen Blz 8: Bataafse ruiter - fotografie: Paul vd Heijden, fotobewerking: Stijl10 Blz 9: Bullyland-figuren - fotografie en bewerking: Stijl10 Blz 10: Foto s schloss Neuswanstein, Hoge Veluwe, Piramides in Gizeh, Soester Duinen, molens Kinderdijk, bron: Wikimedia Commons Blz 11: Foto s Schokland en omgeving, De Stelling van Amsterdam, Het Molencomplex Kinderdijk-Elshout, Het Woudagemaal, Willemstad Curaçao, De Droogmakerij De Beemster, Het Rietveld Schröderhuis, De Waddenzee, De Grachtengordel van Amsterdam, bron: Wikipedia Blz 12: Kaart van Nederland, bron: Wikipedia Blz 13: Schilderspalet bron: google, Neus, bron: www.knups.nl, Oor, bron: Wikimedia Commons, bewerking: Lotte Drouen Vormgeving & illustraties: Lotte Drouen en Martine van Empel Filmmateriaal: De Archeoloog (Archeos) www.romeinenweek.nl www.romeinen.nu RomeinenNU 2
Zet de limes op de kaart Inleiding Deze lesbrief bevat 2 lessen van ongeveer 50 minuten als voorbereiding op de Romeinenchallenge. De lessen gaan over een deel van de Romeinse geschiedenis langs de limes. Doelgroep: groep 6, 7 & 8 basisonderwijs De lesbrief sluit aan bij: Canonvenster: De Romeinse limes Tijdvak 2: Grieken en Romeinen (3000 voor Chr. 500 na Chr.) Leerdoelen bij deze lesbrief: De leerling weet wat de Romeinse limes is, De leerling kan de limes aanwijzen op een kaart van Nederland, De leerling weet wat Werelderfgoed is, De leerling weet waarom de limes als Werelderfgoed kan gelden. Benodigde kennis: Algemene kennis over de Romeinse tijd en de aanwezigheid van Romeinen in Nederland. Deze lesbrief bevat: Instructies, leerlingenwerkblad en antwoordblad. Meer lessuggesties: Voor een uitgebreidere les over de limes of gewoontes en gebruiken van Romeinen: http://entoen.nu/romeinselimes/lessen/po-docent Meer informatie over limes: http://entoen.nu/romeinselimes http://spannendegeschiedenis.nl/de-romeinen http://www.surfspin.nl/limes.html Meer informatie over Unesco Werelderfgoed: http://werelderfgoed.nl/educatie http://unesco.wikiwijs.nl/ 3
Zet de limes op de kaart Hoe zien de lessen eruit? Duur: Les 1 De limes: 50 minuten (opdrachten en werkblad) Les 2 Werelderfgoed: 50 minuten (opdrachten en werkblad) De Romeinenchallenge Benodigdheden/ voorbereiding: Digibord of computer met beamer Print de werkbladen (pag. 6-14 van deze lesbrief) voor leerlingen Leg eventueel atlassen klaar Lesopbouw: Eerst een kort klassikaal deel over de limes en het Werelderfgoed, vervolgens opdrachten maken in groepjes van 2 à 3 leerlingen en een centrale afsluiting. Les 1 De limes Klassikale inleiding (15 minuten) Bekijk een van de volgende filmpjes: Schooltv Beeldbankclip Romeinen in ons land op www.entoen.nu/romeinselimes, Schooltv Beeldbankclip De Romeinen op www.entoen.nu/romeinselimes, Schooltv Beeldbankclip Alle wegen leiden naar Rome op: www.entoen.nu/romeinselimes. Leerlingen in groepjes (25 a 35 minuten) Leerlingen lezen de bronteksten en maken de opdrachten op de leerlingenwerkbladen (blz. 6-9 van deze lesbrief). Afsluiting Centraal (10 minuten) Bespreek de opdrachten klassikaal. Les 2 Werelderfgoed Klassikale inleiding (15 minuten) Bekijk op het digibord in de klas de interactieve kaart van Werelderfgoed: http://www.unesco.nl/ erfgoed-kaart/. Zoom in op Nederland: Laat een of meer Werelderfgoedplaatsen van Nederland zien: Schokland / De Stelling van Amsterdam / De Molens van Kinderdijk / Willemstad Curaçao 4
Zet de limes op de kaart / Het Woudagemaal / De Beemster / Het Rietveld Schröderhuis / De Waddenzee / De Grachtengordel van Amsterdam. Vraag aan de kinderen of ze deze plaatsen kennen. Zo ja welke? Vinden ze deze plekken mooi? Zoom uit op de wereld: Laat een of meer Werelderfgoedplaatsen van de wereld zien: bijvoorbeeld Chinese muur in China, De Grand Canyon in de Verenigde Staten van Amerika, de toren van Pisa. Internationaal erkend door Unesco. Vertel dat er meer dan 900 Werelderfgoederen zijn over de hele wereld en dat er ieder jaar weer meer bij komen: De Werelderfgoedlijst van Unesco. Bespreek met de kinderen wat er gemeenschappelijk is aan deze plaatsen: het zijn bijzondere gebieden en gebouwen uniek in de wereld die we voor de volgende generaties willen bewaren. Ze zijn onvervangbaar en uitzonderlijk. Het zijn natuurgebieden en culturele plekken. Vraag aan de kinderen of ze het verschil weten. (wel of niet door mensenhanden gemaakt). Leerlingen in groepjes (25 a 35 minuten) Leerlingen lezen de bronteksten en maken de opdrachten op de leerlingenwerkbladen (pag. 10-13 van deze lesbrief). Afsluiting Centraal (10 minuten) Bespreek de opdrachten klassikaal. Laat eventueel een paar kinderen over hun plek in geuren en kleuren vertellen. (opdracht 2 c). De Romeinenchallenge Klassikaal: Bespreek De Romeinenchallenge op pagina 14. Laat leerlingen alleen, in groepjes of met de hele klas Romeinse voorwerpen knutselen die in Nederland zijn gevonden. Voorbeelden van deze voorwerpen zijn te vinden op internet., bijvoorbeeld op www.regiocanons.nl. Ter voorbereiding kunnen er ook filmpjes over de limes gekeken worden op de website van het Klokhuis of SchoolTV. Als de knutselvoorwerpen af zijn kunnen de leerlingen aan elkaar iets vertellen over deze voorwerpen. 5
Leerlingenwerkblad Zet de limes op de kaart Werkblad les 1 De limes Lees de bronteksten en maak bij elke tekst de opdrachten. Brontekst 1 De limes De Romeinen kwamen oorspronkelijk uit Rome. De keizers waren er de baas en die wilden heel veel land in hun bezit hebben. Hiervoor stuurden ze soldaten vanuit Rome alle kanten op om land te veroveren. Grote delen van Zuid-Europa en Noord-Afrika, maar ook de noordelijke delen van Europa. Zo kwamen de Romeinen ook terecht in het gebied waar tegenwoordig Nederland ligt. Nederland is niet helemaal veroverd, omdat het Romeinse rijk hier stuitte op de Germanen, en die bleken te sterk. Zo bleven de Romeinen steken bij een rivier in het midden van ons land, de Rijn. Deze rivier werd de grens van het Romeinse rijk in het noorden. Deze grens noemen we de limes. Opdracht 1 A. Op de kaart hieronder zie je de Romeinse limes aangegeven met daarop plaatsen waar Romeinse verdedigingstorens, legerplaatsen voor hulptroepen (castella) en legioenbases (castra) hebben gestaan: Maurik, Elst, Katwijk, Utrecht, Woerden, Arnhem, Leiden en Nijmegen. Zet de juiste plaatsnamen achter de nummers. Als je het niet zeker weet mag je het opzoeken. 1 2 3 4 5 6 7 8 6
Zet de limes op de kaart Leerlingenwerkblad B. Sommige van deze plaatsen hadden in de Romeinse tijd andere namen, namelijk: Ulpia Noviomagus, Matilo, Trajectum, Albaniana en Lugdunum Batavorum. Verbind de Romeinse plaatsnaam met de huidige naam. Het is lastig, maar sommige plaatsnamen lijken nog wel een beetje op de oude naam. C. De Rijn was de grens van het Romeinse rijk. Waarom was een rivier een goede grens voor de Romeinen denk je?...... 7
Leerlingenwerkblad Zet de limes op de kaart Brontekst 2 Bescherming van het Romeinse Rijk De limes werd door de Romeinen goed bewaakt tegen hun vijand in het noorden: de Germanen. Daarom werden er langs deze grens wachttorens en forten gebouwd. In het begin bij de verovering van de Noordelijke gebieden (rond 19 V Chr) bouwden de Romeinen een heel groot kamp op de Hunerberg. Dit is een hoger gelegen gebied aan de rand van het huidige Nijmegen. Het bleek al snel dat zo n groot kamp hier niet nodig was, want de lokale bevolking gedroeg zich rustig. Daarom bouwden ze wat later, rond 12 voor Chr. een klein kamp als commandopost met enkele honderden soldaten. In het jaar 69 bleek opeens toch dat het gevaar niet alleen vanaf de andere kant van de limes kwam, maar ook vanaf hun eigen grondgebied. In dat jaar kwamen de Bataven namelijk in opstand. Tot die tijd woonden de Bataven in alle vrede tussen de Romeinen en vochten ze zelfs mee in het Romeinse leger. Maar tijdens de opstand hebben ze bijna alle forten aan de limes verwoest. Na 69 na Chr. werd het grote legerkamp bij Nijmegen weer opgebouwd door de Romeinen. Hier werd een legioen dat bestond uit 5000 soldaten gelegerd. Zij moesten hier een oogje in het zeil houden voor het geval er weer stammen in opstand zouden komen. In geval van nood konden ze ook andere soldaten bij de limes helpen met het bewaken van de grens. Opdracht 2 Je ziet op de volgende pagina twee figuren met verschillende rangen uit het Romeinse leger, een centurio en een legionair. Zet de woorden op de juiste plek in de tekst naast de figuur waar het volgens jou hoort te staan: centurio legioen zwaard eretekens schild pluim soldaat wapenstok lorica segmentata 8
.......... Zet de limes op de kaart Leerlingenwerkblad Dit is een...... Hij is de baas van de soldaten. Hij is de aanvoerder en hij zorgt voor de opleiding van de legionairs. Hij draagt hier een maliënkolder, een soort harnas gemaakt van heel veel ijzeren ringetjes. Hij is te herkennen aan de ronde medailles op zijn borst, ook wel... genoemd, en een helm met een dwarse..... op zijn hoofd. Met zijn... slaat hij zo nu en dan ongehoorzame soldaten. Als legionair moet je dus voor hem oppassen. Dit is een..... Bij de Romeinen heette dat een legionair. Samen met 5999 anderen vormt hij een..... In zijn hand heeft hij een gladius. Dit is een..... Hier vecht hij mee. Om zich te beschermen heeft hij in zijn andere hand een...... Dit heet een scutum. Ook draagt hij een harnas van verschillende stalen platen. Deze stukken worden ook wel segmenten genoemd. Dit harnas heet een 9
Leerlingenwerkblad Zet de limes op de kaart Werkblad les 2 Werelderfgoed Opdracht 1 Wat is Werelderfgoed? a. Bijzondere en unieke plek Wat vind jij een bijzondere en unieke plek in Nederland of in de wereld? Ik vind.. een bijzondere en unieke plek in de wereld omdat. b. Kruis aan wat voor soort plek het is Het is: een culturele plek (gebouw of bouwwerk gemaakt door mensen) een natuurgebied (op natuurlijke wijze ontstaan en niet door mensenhanden gemaakt) c. Wat doe je met iets dat je heel bijzonder en uniek vindt?.... Werelderfgoederen zijn kostbare wereldschatten uit ons verleden. Het zijn bijzondere en unieke gebieden en gebouwen in de wereld die we voor de volgende generaties willen bewaren. Deze plaatsen en monumenten worden beschermd tegen vernieling en verval. De organisatie die dit doet heet Unesco. d. Staat jouw plek op de Unesco Werelderfgoedlijst? (http://www.unesco.nl/erfgoed-kaart/) Waarom wel of niet?..... 10
Zet de limes op de kaart Leerlingenwerkblad Opdracht 2 Werelderfgoed in Nederland Het Koninkrijk der Nederlanden heeft 9 door Unesco erkende werelderfgoederen: 8 in Nederland en 1 op Curaçao. a. Zet de nummers van het werelderfgoed in het juiste plaatje 1. Schokland en omgeving 2. De Stelling van Amsterdam 3. Het Molencomplex Kinderdijk- Elshout 4. Het Woudagemaal 5. Willemstad Curaçao 6. De Droogmakerij De Beemster 7. Het Rietveld Schröderhuis 8. De Waddenzee 9. De Grachtengordel van Amsterdam. 11
Leerlingenwerkblad Zet de limes op de kaart b. Zet de cijfers van de 8 Werelderfgoedplaatsen in de vakjes op de kaart van Nederland. Gebruik eventueel deze link: http://goo.gl/maps/ncwwp c. Kies jouw favoriete Werelderfgoed uit het Koninkrijk der Nederlanden en schrijf op in geuren en kleuren wat je ervan vindt. Gebruik minstens drie kleuren, drie geuren en drie geluiden die er volgens jou het beste bij passen. Als je wilt, kun je de website van het Werelderfgoed gebruiken om ideeën op te doen. 12
Zet de limes op de kaart Leerlingenwerkblad Kies uit: 1. Schokland: www.schokland.nl 2. De Stelling van Amsterdam: www.stellingvanamsterdam.nl 3. De molens van Kinderdijk: www.kinderdijk.nl 4. Willemstad Curaçao: www.werelderfgoed.nl/pages/nl/willemstad.php 5. Het Woudagemaal: www.woudagemaal.nl 6. De Beemster: www.landvanleeghwater.nl 7. Het Rietveld Schröderhuis: www.rietveldschroderhuis.nl 8. De Waddenzee: www.waddenzee.nl 9. De Grachtengordel van Amsterdam: www.werelderfgoed.amsterdam.nl Ik kies:. Deze kleuren passen bij deze plek: IK....... Deze geuren passen bij deze plek:....... Deze geluiden passen bij deze plek:... 13
Leerlingenwerkblad Zet de limes op de kaart De Romeinenchallenge Je ontvangt deze brief van Octavius. Lees de brief en help Octavius en zijn familie om naar het Romeinenfestival te gaan. Kun jij een manier bedenken waarop die grens van het Romeinse Rijk weer zichtbaar wordt? Alleen, min kleine groepjes of met je hele klas: alles helpt! Knutsel samen iets moois en laat het aan de hele school zien! Ave! 25 april, Londinium Ik, Octavius, schrijf deze brief omdat we jullie hulp hard nodig hebben! Het zit zo: oom Julius is praefectus van Nijmegen geworden. Dat is een soort hele belangrijke burgemeester. We zijn hartstikke trots op hem! Oom Julius gaat een enorm groot feest houden in Nijmegen. Onze hele familie is uitgenodigd. Mijn broer Marcus komt helemaal uit Duitsland en ik uit Engeland. Zoals gebruikelijk reizen we allemaal via de limes. Dat is de grens van het Romeinse Rijk. Maar het is niet zomaar een simpele grens! Het is ook een belangrijke weg. Net als de snelweg nu, iedereen gebruikt de weg om ergens te komen. Door op de borden langs de weg te kijken weet je waar je naar toe moet. Ze wijzen je de weg! Net als vroeger willen Marcus, ik en onze familie via de limes reizen. In Duitsland en Engeland kunnen we de weg makkelijk vinden. Daar staat overal netjes aangegeven met Romeinse voorwerpen, muren, bordjes of gebouwen waar de Romeinen zijn geweest. Maar als we in Nederland komen oh jee! Mijn familie en ik hebben overal gezocht, maar de limes en de Romeinen lijken spoorloos verdwenen. We weten helemaal niet meer waar de Romeinse wegen lopen en hoe we moeten lopen! Willen jullie ons helpen bij het vinden van de weg? Zodat wij op het feest van onze oom kunnen komen in Nijmegen. Hoe kun je ons helpen? Dat kun je doen door Romeinse voorwerpen te knutselen! Zomaar wat ideeën; een heel mooie wegwijzer of mijlpaal. Of een Romeins kasteel (castellum), van karton of nagebouwd in Minecraft. Een Romeinse munt, gemaakt van papiermaché. Of een echte soldatenhelm. Met al die Romeinse voorwerpen in de buurt weten ik en mijn familie de weg weer te vinden naar Nijmegen. Werk alleen, samen of met de hele klas en bedenk eerst wat je wilt gaan maken. Nu kan het knutselen beginnen! Als je klaar bent, bekijk dan samen met de klas welke voorwerpen jullie hebben gemaakt en vertel er iets over! Zo komen wij veilig in Nijmegen! Salute, Octavius 14
Zet de limes op de kaart Antwoordenblad les 1 Antwoordenblad les 1 Les 1 De limes Opdracht 1a 1. Katwijk 2. Leiden 3. Woerden 4. Utrecht 5. Maurik 6. Arnhem 7. Elst 8. Nijmegen Opdracht 1b Ulpia Noviomagus = Nijmegen Albaniana = Alphen aan de Rijn Trajectum = Utrecht Matilo = Leiden Lugdunum Batavorum = Katwijk Opdracht 1c Een rivier is gemakkelijk te bewaken. Het is een natuurlijke barrière en je ziet de vijand goed aankomen. De bewakers in een wachttoren hadden nog geen telefoon natuurlijk. Ze gebruikten rooksignalen en vlaggen om elkaar te waarschuwen en om berichten door te seinen. Opdracht 2 1. Centurio, eretekens, pluim, wapenstok, 2. Soldaat, legioen, zwaard, schild, lorica segmentata 15
Leerlingenwerkblad Zet de limes op de kaart Antwoordenblad les 2 werelderfgoed Opdracht 1 a Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de Posbank, omdat je daar heuvels hebt. b Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: het is een natuurgebied. c Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: daar ben ik heel voorzichtig mee. d Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: nee, in Nederland is de Posbank heel bijzonder, maar in andere landen heb je ook zulke gebieden. Het is dus niet uniek. Opdracht 2a 1. = Schokland en omgeving 2. = Stelling van Amsterdam 3. = Woudagemaal 4. = Molencomplex Kinderdijk- Elshout 5. = Willemstad Curaçao 6. = Droogmakerij De Beemster 7. = Rietveld Schröderhuis 8. = Waddenzee 9. = Grachtengordel van Amsterdam Opdracht 2b Opdracht 2c Eigen antwoord. 3 6 9 2 7 8 1 4 Les 3 De Romeinenchallenge Eigen knutselwerk. Voor meer informatie over Romeinse voorwerpen uit de eigen omgeving kan je kijken op www.regiocanons.nl en zoeken op Romeinen. Op de websites van het Klokhuis en schooltv zijn filmpjes te vinden over de Romeinen en de Limes. 16
17