Woonzorgopgave Midden-Holland

Woonzorgopgave Midden-Holland Inleiding De belangrijkste opgave in het provinciale woningbouwbeleid is om voldoende geschikte huisvesting mogelijk te maken voor de veranderende bevolking. De vraag naar woningen verandert als gevolg van demografische ontwikkelingen, zoals vergrijzing, diversiteit en individualisering. Daarnaast spelen ook beleidsmatige ontwikkelingen een rol. Door de komst van de Wet langdurige zorg (Wlz) ter vervanging van de AWBZ, verandert de vraag naar wonen met zorg. Er zal minder vraag komen naar verpleeg- en verzorgingshuiszorg en meer vraag naar toegankelijke woningen waar zorg thuis mogelijk is. Dit leidt tot een woonzorgopgave. Dat wil zeggen, dat het noodzakelijk is om delen van de bestaande woningvoorraad aan te passen aan de grotere zorg (provincie Zuid-Holland 2014). Om de woonzorgopgave nu en in de toekomst te kunnen bepalen is inzicht nodig in de behoefte aan wonen met zorg op geleide van demografische, beleidsmatige en maatschappelijke ontwikkelingen. Op verzoek van Team Wonen van de afdeling Ruimte, Wonen en Bodem van de provincie Zuid-Holland heeft het Tympaan Instituut de behoefte aan wonen met zorg in kaart gebracht. Basis daarvoor is het Ramingsmodel Wonen met Zorg (RWZ) van het Tympaan Instituut dat in 2015 is geactualiseerd. De behoefte aan wonen met zorg voor de Midden-Holland is aan de hand van de volgende gegevens in kaart gebracht: (prognoses) van de demografische ontwikkeling; woon- en inkomenssituatie van ouderen; raming van de vraag waarbij rekening is gehouden met de huidige beleidsmatige ontwikkelingen; aanwezigheid van voorzieningen. Demografie 1 Aantal 75-plussers neemt sterk toe Midden-Holland telt in 2015 zo n 223.800 inwoners. Dit aantal zal in 2030 naar verwachting gestegen zijn tot circa 240.000. Het aantal ouderen neemt ook toe in de Midden-Holland. Er is met name sprake van een forse stijging van het aantal 75-plussers. In 2015 zijn dat er zo n 17.200 en in 2030 29.700 (figuur 1 en tabel 1). Dit is de leeftijdsgroep met de grootste zorgvraag. 1 Er is in deze notitie gekozen voor gebruik van de Primos-prognoses van ABF Research in plaats van de provinciale bevolkingsprognose. Reden hiervoor is dat in de Primos-prognoses gegevens op kern-/wijkniveau beschikbaar zijn, wat voor een aantal regio s (waaronder Goeree-Overflakkee) relevant is. De afwijkingen van de Primos-prognose ten opzichte van de provinciale prognose zijn minimaal. Postbus 93010 Anna van Saksenlaan 51 www.tympaan.nl 2509 AA Den Haag 2593 HW Den Haag info@tympaan.nl 070 3371000 @tympaan_inst

30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 Figuur 1 Ontwikkeling aantal ouderen in Midden-Holland 2015-2030 0 65-74 75+ bron: ABF Research 2013 In vergelijking met de provincie Zuid-Holland - waar het aantal 75-plussers met 59% toeneemt - neemt het aantal 75-plussers harder toe in Midden-Holland met 73% (tabel 1 en figuur 2). De grootste toename is in Zuidplas, waar het aantal 75-plussers meer dan verdubbelt. In Midden-Holland blijft het aantal 64-minners net als in Zuid-Holland zo goed als gelijk. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat in alle gemeenten het aantal 64-minners afneemt met uitzondering van Zuidplas, waar tot 2030 nog een stijging geraamd wordt van 28%. Tabel 1 Bevolkingsontwikkeling Midden-Holland naar leeftijdscategorie 2015-2030, in percentages totaal 0-64 jaar 65-74 jaar 75+ bergambacht 0-10 10 80 bodegraven-reeuwijk 2-6 13 73 gouda 3-5 24 59 nederlek -6-16 12 59 ouderkerk -3-11 6 62 schoonhoven -5-13 5 66 vlist -6-19 7 82 waddinxveen 6-3 16 72 zuidplas 35 28 51 105 midden-holland 7-1 22 73 zuid-holland 7 0 25 59 bron: ABF Research 2013 Hoewel in Zuidplas de grootste stijging plaatsvindt, is het aandeel ouderen in de bevolking het laagst van de regio. In Vlist is het aandeel 65-plussers in de bevolking het grootst en stijgt dit aandeel ook het meest snel (figuur 2). 2

33% 31% 29% 27% 25% 23% 21% 19% 17% Figuur 2 Aandeel 65-plussers in de bevolking in Midden-Holland 2015-2030 15% bron: ABF Research 2013 bergambacht bodegraven-reeuwijk gouda nederlek ouderkerk schoonhoven vlist waddinxveen zuidplas Aantal alleenstaande ouderen neemt toe In Midden-Holland woont 41% van de ouderen alleen. Dat is vergelijkbaar met Zuid-Holland, waar ook 41% van de ouderen alleen woont. Het percentage ouderen in Midden-Holland dat alleen woont, neemt wel toe (figuur 3). Figuur 3 Verdeling type huishoudens 65-plussers in Midden-Holland 2015-2030, in percentages 2030 2015 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% eenpersoons meerpersoons overig bron: ABF Research 2012; bewerking Tympaan Instituut 2015 Ouderen in Midden-Holland zijn in vergelijking met de provincie Zuid-Holland vaker (nog) gehuwd. 3

Verhoudingsgewijs zijn er meer vrouwen dan mannen alleenstaand. Van de 65-plussers in Midden-Holland is 79% van de mannen getrouwd en maar 53% van de vrouwen (tabel 2). Tussen gemeenten zitten geen grote verschillen, behalve dat in Gouda wat minder mensen gehuwd zijn en meer mensen gescheiden/ongehuwd dan in de overige gemeenten in Midden-Holland. Tabel 2 Burgerlijke staat van 65-plussers op 1 januari 2015, in percentages verweduwd getrouwd gescheiden/ongehuwd mannen vrouwen mannen vrouwen mannen vrouwen bergambacht 10 34 82 58 8 7 bodegraven-reeuwijk 9 34 81 56 9 10 gouda 11 37 75 47 14 17 nederlek 11 38 79 53 9 9 ouderkerk 9 36 80 57 10 7 schoonhoven 10 36 80 53 10 11 vlist 10 34 79 56 11 9 waddinxveen 10 33 81 55 8 11 zuidplas 11 34 80 55 10 11 midden-holland 10 35 79 53 11 12 provincie zuid-holland 11 36 73 46 16 17 bron: CBS 2015 Tussen (voormalige) gemeenten zitten vrij grote verschillen. Zo is de verwachting dat in de voormalige gemeenten Nederlek en Schoonhoven ruim 45% van de ouderen in 2030 alleen woont, terwijl dit in Vlist en Ouderkerk minder dan 40% zal zijn (figuur 4). Figuur 4 Verdeling type 65-plushuishoudens in 2030 per kern in Midden-Holland, in percentages zuidplas waddinxveen vlist schoonhoven ouderkerk nederlek gouda bodegraven-reeuwijk bergambacht 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% eenpersoons meerpersoons overig bron: ABF Research 2012; bewerking Tympaan Instituut 2015 4

65-plussers wonen vaak in een huurwoning Van de 65-plussers in Zuid-Holland woont in 2012 62% in een (sociale) huurwoning. In COROP-regio Oost-Zuid-Holland is dat maar 52% 2. Gemiddeld woont 49% van alle inwoners van Zuid-Holland en 40% van de inwoners van COROP-regio Oost-Zuid-Holland in een (sociale) huurwoning (CBS 2015). Van de 65-plushuishoudens woont in Zuid-Holland in 2012 zo n 45% (in COROP-regio Zuid- Oost-Zuid-Holland 56%) in een eengezinswoning (CBS 2015). Alleenstaande vrouwen hebben het laagste inkomen Met name alleenstaande vrouwen in Midden-Holland hebben gemiddeld een lager inkomen dan ouderen in Zuid-Holland. Het inkomen van overige oudere huishoudens hebben een inkomen rond het gemiddelde van Zuid-Holland. Jongere huishoudens hebben gemiddeld een hoger inkomen (tabel 3). Tabel 3 Gemiddeld inkomen in Zuid-Holland en in de gemeenten in Midden-Holland, in euro s (x1.000) alleenstaande man, 65 jaar of ouder alleenstaande vrouw, 65 jaar of ouder alleenstaande, 65 jaar of ouder paar, beide partners 65 jaar of ouder huishouden met lid 65 jaar of ouder huishouden zonder lid 65 jaar of ouder bergambacht 24,1 20 21 34,3 32,1 42,9 bodegraven-reeuwijk 25,2 21 22,1 37,2 33,5 44,6 gouda 22,8 19,6 20,4 32,6 29,1 37,2 nederlek 23,4 19,1 20,2 34,1 30 40,4 ouderkerk - 1 18,7 20 32,6 30,5 42,5 schoonhoven 23,2 18,8 19,8 33,8 29,5 38,6 vlist 25,5 19,6 21,3 32,1 31,6 43,5 waddinxveen 22,7 19,8 20,5 35,9 31,1 40,6 zuidplas 24 20 21 36 32,3 43,7 provincie zuid-holland 23,2 20,1 20,9 34,3 29,5 36,5 1 In Ouderkerk wonen te weinig alleenstaande mannen om dit gegeven te publiceren. bron: CBS 2015; bewerking Tympaan Instituut 2015 Hoe hoger het inkomen hoe vaker Zuid-Hollandse 65-plussers in een koopwoning wonen (figuur 5a). Er is een minder sterke relatie tussen inkomen en wat 65-plussers besteden aan woonlasten dan tussen inkomen en woonvorm (huur- of koopwoning). Er zijn verhoudingsgewijs meer 65-plushuishoudens met een hoger inkomen met hoge woonlasten (> 700,00) dan lage en middeninkomens. 65-plushuishoudens met een hoger inkomen hebben verhoudingsgewijs ook vaker lage woonlasten (< 400,00) dan lage en middeninkomens (figuur 6). Zeer waarschijnlijk zijn dit 65-plussers in hypotheekvrije koopwoningen. 2 De (voormalige) gemeenten Zuidplas, Ouderkerk en Nederlek vallen onder de COROP-regio Rijnmond. 5

Figuur 5a 65-plussers in huur- of koopwoning naar besteedbaar inkomen in Zuid-Holland, in percentages >50.000 40.000-50.000 30.000-40.000 20.000-30.000 <20.000 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% koper huurder bron: BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 Figuur 5b Inwoners in huur- of koopwoning naar besteedbaar inkomen in Zuid-Holland, in percentages >50.000 40.000-50.000 30.000-40.000 20.000-30.000 <20.000 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% koper huurder bron: BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 6

Figuur 6 Woonlasten en inkomen 65-plussers in Zuid-Holland, in percentages >50.000 40.000-50.000 30.000-40.000 20.000-30.000 <20.000 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% <400 400-500 500-700 >700 bron: BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 Wonen met zorg Een gedeelte van de 65-plussers heeft als gevolg van gezondheidsklachten of beperkingen behoefte aan wonen met zorg. Hoe ouder mensen zijn, hoe groter het aandeel dat behoefte heeft aan wonen met zorg. Met andere woorden: van de 75-plussers heeft een groter aandeel behoefte aan een vorm van wonen met zorg dan van de 65-75-jarigen. Wonen met zorg wordt in het RWZ uitgesplitst in drie verschillende vormen. Beschermd wonen is wonen in een verzorgings- of verpleeghuis of een andere instelling waar 24-uurszorg gegeven wordt, verzorgd wonen is wonen in een zelfstandige woning met zorg aan huis en geschikt wonen zijn woningen die geschikt zijn voor ouderen met beperkingen. Daarnaast worden in het RWZ de volgende doelgroepen onderscheiden: personen met behoefte aan verpleging en verzorging: somatische zorg 0-64 jaar (SOM 0-64) somatische zorg 65-74 jaar (SOM 65-74) somatische zorg 75+ (SOM 75+) psychogeriatrische zorg 65+ (PG) personen 0-100 jaar met een lichamelijke beperking: 0-100 jaar (LG) personen met een verstandelijke beperking 0-17 jaar en 18 jaar en ouder (VG) personen met psychiatrische problematiek 18 jaar en ouder (GGZ) Hieronder worden de behoefteramingen voor de hele regio weergegeven. Een toelichting op de berekeningen is te vinden in bijlage 1. De cijfers per gemeente zijn te vinden in bijlage 2. Grote toename behoefte beschermd wonen voor ouderen na 2020 Met behulp van het RWZ is een schatting gemaakt van het aantal inwoners dat behoefte heeft aan beschermd, verzorgd of geschikt wonen nu en in de toekomst (zie voor uitgebreide berekeningswijze bijlage 1). Dit model gaat uit van kengetallen voor de hele provincie. Om na te gaan hoeveel voorspellende waarde het model in Midden-Holland waarschijnlijk heeft, is in figuur 7 het kengetal voor beschermd wonen afgezet tegen de huidige situatie in Midden-Holland. Hieruit komt naar voren dat de situatie in Midden-Holland nauwelijks afwijkt van Zuid-Holland. 7

Figuur 7 Verschil kengetal beschermd wonen provincie Zuid-Holland en werkelijke situatie Midden-Holland, in percentages lg 65+ vg 18+ ggz 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% kengetal pzh werkelijk mh bron: CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Figuur 8 laat zien dat door het beleid om mensen minder snel in aanmerking te laten komen voor een plaats in een verzorgings- of verpleeghuis, tot 2020 het aantal benodigde plaatsen voor beschermd wonen afneemt. Door de demografische ontwikkelingen neemt na 2020 de behoefte bij ouderen weer toe en blijft bij de overige doelgroepen stabiel. Het aantal plaatsen nodig voor GGZ zal nauwelijks afnemen. Met de overgang van verblijf naar de Wlz en Wmo is er geen landelijke extramuralisatieopgave meer. Deze groep komt wel (bijna volledig 3 ) onder de verantwoordelijkheid van de gemeente. 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 Figuur 8 Behoefte aan beschermd wonen in Midden Holland 2015-2030 0 v&v (65+) ggz (18+) vg (18+) lg (0-100) bron: ABF Research 2013, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 3 GGZ-cliënten met een zorgzwaartepakket c (begeleiding) komen te vallen onder de Wmo. Dit is verreweg de grootste groep. GGZ-cliënten met behandeling kwamen (zorgzwaartepakket b) voorheen bij een verblijf van langer dan een jaar vanuit de Zorgverzekeringswet naar de AWBZ. Deze zorg is overgegaan naar de Wlz. 8

Sterke toename verzorgd wonen onder 75-plussers met somatische aandoeningen Figuur 9 laat zien dat het aantal 75-plussers dat behoefte heeft aan verzorgd wonen in de Midden-Holland vergelijkbaar is met wat het RWZ inschat. Alleen het aantal 65-minners dat vanwege een somatische aandoening persoonlijke verzorging krijgt, is in Midden-Holland veel lager dan gemiddeld. Dit gaat echter over kleine aantallen. Figuur 9 Verschil kengetal verzorgd wonen pzh en werkelijke situatie Midden-Holland, in percentages lg (0-100) pg (65+) som (75+) som (65-74) som (0-64) 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% kengetal pzh werkelijk mh bron: CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 De behoefte aan verzorgd wonen neemt sterk toe, met name onder 75-plussers met somatische aandoeningen (som 75+). In totaal hebben in 2015 zo n 3.300 mensen behoefte aan verzorgd wonen en in 2030 zo n 5.650 (figuur 10). 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 Figuur 10 Behoefte aan verzorgd wonen in Midden Holland naar leeftijd en aandoening in de periode 2015-2030 0 som (0-64) som (65-74) som (75+) PG (65+) lg (0-100) bron: ABF Research 2013, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 9

Begeleid zelfstandig wonen Mensen met een verstandelijke beperking of GGZ-problematiek hebben geen behoefte aan een aangepaste woning, maar wel aan wonen met zorg. Zij zullen begeleid moeten worden om zelfstandig in een woonwijk te kunnen wonen. Figuur 11 laat zien dat het ramingsmodel de situatie in Midden-Holland goed benadert. Figuur 11 Verschil kengetal begeleid zelfstandig wonen provincie Zuid-Hollad en werkelijke situatie Midden-Holland, in percentages vg ggz 0,0% 0,1% 0,2% 0,3% 0,4% 0,5% zuid-holland midden-holland bron: CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Figuur 12 laat zien dat de behoefte aan begeleid zelfstandig wonen voor mensen met een verstandelijke beperking tot 2020 stijgt van zo n 420 naar 650, doordat mensen met een verstandelijke beperking minder snel in aanmerking komen voor een beschermde woonvorm. Daarna blijft de vraag, door de bevolkingsontwikkeling, naar verwachting licht stijgen, dit zal met name het geval zijn in Zuidplas. In totaal zijn er meer woningen nodig voor mensen met GGZ-problematiek dan voor mensen met een verstandelijke beperking. Figuur 12 Begeleid zelfstandig wonen in Midden Holland 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 ggz vg bron: ABF Research 2013, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 10

Geschikt wonen In 2015 hebben zo n 12.800 personen behoefte aan een geschikte woning, zonder dat zij behoefte hebben aan verzorgd wonen. In 2030 zal dit aantal zijn toegenomen tot ongeveer 15.800, een stijging van ruim 23% (figuur 13). In de leeftijdsgroep 18-64 jaar zal als gevolg van demografische ontwikkelingen sprake zijn van een daling van ongeveer 2%. In de leeftijdscategorie 65+ zal de behoefte naar verwachting met circa 43% groeien. 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 Figuur 13 Behoefte aan geschikt wonen naar leeftijdscategorie in Midden-Holland in de periode 2015-2030 0 geschikt (18-64) geschikt (65+) ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 Voorzieningen Om zelfstandig te kunnen wonen is niet alleen een geschikte woning nodig, maar zijn ook voorzieningen in de woonomgeving belangrijk. Op basis van de Wijkenatlas van het Tympaan Instituut worden hieronder de aanwezige voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) weergegeven in relatie tot de dichtheid van 75-plussers 4. Voor Midden-Holland geldt dat het merendeel van de 75-plussers woont in kernen waarin meerdere voorzieningen aanwezig zijn. Alleen apotheken zijn niet in alle kernen aanwezig, maar wellicht hebben de huisartsen in die kernen zelf een apotheek. De voorzieningen van Berkenwoude en buurtschap Lageweg zijn zeer waarschijnlijk ontoereikend om er langdurig zelfstandig te kunnen wonen. Daarnaast lijken gedeelten van de wijk Kort Haarlem in Gouda en buurten uit het centrum van Schoonhoven relatief weinig voorzieningen te hebben. 4 Dit betreft het aantal 75-plussers per hectare. 11

Kaart 1 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Bergambacht bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 2 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Bodegraven-Reeuwijk bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 12

Kaart 3 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Gouda bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 4 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Nederlek 1 1 OV-halten weggelaten ten behoeve van de leesbaarheid van de kaart. bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 13

Kaart 5 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Ouderkerk 1 1 OV-halten weggelaten ten behoeve van de leesbaarheid van de kaart. bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 6 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Schoonhoven bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 14

Kaart 7 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Vlist 1 1 OV-halten weggelaten ten behoeve van de leesbaarheid van de kaart. bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 8 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Waddinxveen 1 1 OV-halten weggelaten ten behoeve van de leesbaarheid van de kaart. bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 15

Kaart 9 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Zuidplas bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Conclusies en aanbevelingen Er is sprake van een sterke toename van het aantal 75-plussers. Als gevolg hiervan zal ook de behoefte aan wonen met zorg onder ouderen sterk toenemen. De vraag naar beschermd wonen voor ouderen neemt tot 2020 af. Als gevolg van de toename van het aantal 65-plussers zal de vraag na 2020 weer toenemen en boven het niveau van 2015 uitkomen. De vraag naar beschermd wonen voor GGZ-cliënten neemt licht toe. Op dit moment wonen al veel GGZ-cliënten begeleid zelfstandig. Deze groep groeit licht. Relatief veel mensen met een verstandelijke beperking wonen beschermd. Deze groep zal kleiner worden. De zorg- en hulpbehoefte van de groepen die extramuraliseren verschilt van de huidige clienten die verzorgd of begeleid zelfstandig wonen. Bij ouderen is er bijvoorbeeld een toename van de vraag naar begeleiding. Bij GGZ-cliënten en, in beperkte mate, mensen met een verstandelijke beperking neemt de behoefte aan persoonlijke verzorging toe. Deze vormen van ondersteuning zullen daarom vaker gecombineerd worden in de thuissituatie. Geschikte woningen zijn nodig voor mensen die thuis verzorging nodig hebben (verzorgd wonen) en ouderen die beperkingen hebben, maar (nog) geen verzorging (geschikt wonen). 16

Het aantal 65-plussers dat behoefte heeft aan geschikte woningen zal met circa 33% toenemen, oftewel met 5.300 5, als gevolg van het beleid scheiden wonen en zorg en de demografische ontwikkelingen. Dit betekent dat in 2030 in totaal zo n 15.000 ouderen een geschikte woning nodig. Daarnaast hebben in 2030 circa 6.400 mensen jonger dan 65 jaar een geschikte woning nodig, vergelijkbaar met het aantal in 2015. In totaal neemt de woningbehoefte in de regio volgens gegevens van de provincie Zuid-Holland met 9.045 à 13.617 woningen toe. Het verdient aanbeveling om na te gaan hoeveel nieuw te bouwen woningen geschikt moeten worden gebouwd. Hiervoor is het ook noodzakelijk na te gaan hoeveel woningen er in de bestaande woningvoorraad geschikt zijn. Het is van belang eventuele nieuw te bouwen geschikte woningen te realiseren op plekken met voldoende voorzieningen. Bij het bepalen van de omvang van geschikte woningen en eventuele aanpassingen in de woningvoorraad zijn de volgende aandachtspunten ook van belang: Hou er rekening mee dat een deel van de geschikte woningvoorraad ook bewoond wordt door mensen jonger dan 65 jaar, die geen beperking hebben, en daardoor niet beschikbaar is voor de doelgroep 65+. Bij maatregelen om in eventuele tekorten te voorzien is het van belang om er rekening mee te houden dat de verhuisgeneigdheid onder senioren gering is (Lijzenga, Van der Waals 2014, De Groot et al 2013). De voornaamste opgave door de vergrijzing is daarom eerder een aanpassingsopgave dan een nieuwbouwopgave. Veel ouderen willen immers in hun woning blijven wonen, óók wanneer zij minder mobiel en vitaal worden. Gezien het toenemende eigenwoningbezit onder ouderen verschuift deze aanpassingsopgave in toenemende mate van de woningcorporaties naar de oudere huiseigenaren zelf (De Groot et al 2013). Ook is het van belang om er rekening mee te houden dat ouderen een lager inkomen hebben dan gemiddeld in Zuid-Holland. Betaalbaarheid van woningen is dus een belangrijk aandachtspunt. Verder kunnen de volgende aanbevelingen worden gedaan: Stimuleer ouderen tot het doen van woningaanpassingen. Het is van belang dat gemeenten eigenaar-bewoners stimuleren tot het (tijdig) doen van woningaanpassingen. De Marketing Toolkit Woningaanpassingen van de provincie Gelderland biedt tips aan gemeenten, woningcorporaties en andere partijen hoe de doelgroep kan worden bereikt. Het is van belang om eigenaar-bewoners te informeren wat de mogelijkheden zijn voor woningaanpassingen, welke kosten daarmee gemoeid zijn en welke vergoedingen er mogelijk zijn in het kader van de Wmo. Een voorbeeld van hoe ouderen zelf (preventief) aan de slag kunnen met zelfstandig wonen is het project woonmorgenzonderzorgen. Naast aanpassingen van de woning kunnen ook domotica de mogelijkheden om zelfstandig in de eigen woning te blijven wonen vergroten. Hierbij kan het gaan om ondersteunende domotica (zoals automatische verlichting, gordijnen met afstandsbediening) alsook om toezichthoudende domotica (bijvoorbeeld valsensoren). Een doelgroep waarvoor woningaanpassingen en domotica een specifieke rol spelen, is de doelgroep dementerende ouderen. Voor hen geldt in het bijzonder dat gekeken moet worden welke 5 Hierbij moet wel worden aangemerkt dat het niet een-op-een mogelijk is om het aantal mensen dat behoefte heeft aan een geschikte woning te vertalen naar een aantal woningen. De ramingen in dit rapport betreffen het aantal mensen dat behoefte heeft aan een geschikte woning. Op het moment dat mensen met beperkingen een woning delen (bijvoorbeeld als echtpaar) zijn er twee mensen met de behoefte aan een geschikte woning, maar volstaat één woning. 17

aanpassingen hun woning levensloopbestendiger maken. Dit kan ook gaan om eenvoudige aanpassingen als donkere plinten en pictogrammen die de cliënt meer zelfvertrouwen geven. Handreikingen voor dementerenden, hun mantelzorgers en woonadviseurs zijn onder meer zijn gedaan door Platform 31. Zorg voor overige randvoorwaarden voor zelfstandig wonen: Naast de toegankelijkheid van de woning is ook de inrichting van de publieke ruimte van belang. Denk hierbij aan toegankelijkheid van de woonomgeving voor rollators, scootmobiels en minder validen, zoals loop-/rollatorrouten en voldoende ruimten voor formele en informele ontmoetingsplekken (tuintjes, groen, bushalten), vooral ook nabij diverse breng- en haalfuncties (supermarkt, school, buurthuis, zorgcentrum). De beschikbaarheid van haaldiensten (winkels, openbaar vervoer, mogelijkheden voor ontmoeting). Voorzieningen als winkels, medisch centrum, apotheek of ontmoetingsplaats moeten nabij zijn, niet alleen vanwege hun primaire functie, maar ook omdat ze een ontmoeting- of netwerkfunctie hebben (Singelenberg et al 2012). Aanwezigheid van zorg- en welzijnsdiensten: mogelijkheden voor zorg en ondersteuning (op afspraak, op afroep of in voortdurende nabijheid), beschikbaarheid van mantelzorg en mogelijkheden voor ontmoeting. Literatuur Groot C de, Dam F van, Daalhuizen F. Vergrijzing en woningmarkt. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving, 2013. Laagland advies. Eindrapport Doorzonscan Vught. Houten: Laagland advies, 2007. Lijzenga J, Waals Th van der. Woonvoorkeuren specifieke woonvormen voor ouderen: een verhaal met veel gezichten. Arnhem: Companen, 2014. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Kamerbrief Transitieagenda Langer zelfstandig wonen 4 juni 2014. Den Haag: Ministerie van BZK, 2014. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Notitie Hervorming langdurige ondersteuning. Den Haag: Ministerie van VWS, 2013. Provincie Zuid-Holland. Visie Ruimte en mobiliteit. Den Haag: provincie Zuid-Holland 2014. Rossem F van, Leidelmeijer K, Wever Th, Ham M van den. Randvoorwaarden voor extramuraal wonen bij ZZP s VV 01 t/m 04. Amsterdam: RIGO Research en Advies BV, 2014. Singelenberg J, Triest N van, Xanten H van. Woonservicegebieden: klaar voor de volgende ronde. SEV-advies. Rotterdam: SEV, 2012. Websites cbs.nl ciz.nl kcwz.nl platform31.nl spectrum-gelderland.nl wijkenatlas woonmorgenzonderzorgen.nl Centraal Bureau voor de Statistiek Centrum Indicatiestelling Zorg Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg Platform 31, Kennis van stad en regio Spectrum, CMO Gelderland Tympaan Instituut Woon Morgen Zonder Zorgen, Oud worden in eigen huis 18

Bijlage 1 Toelichting behoefteramingen In deze toelichting wordt uiteengezet op welke wijze de berekeningen zijn uitgevoerd. Raming van de behoefte aan wonen met zorg op basis van het Ramingsmodel Wonen met Zorg Uitgangspunt voor de berekening van de kengetallen is het aantal cliënten in Zuid-Holland met een geldige AWBZ-indicatie op 1 januari 2014 volgens het Centraal Indicatieorgaan Zorg (CIZ) (Basisrapportage AWBZ juni 2014). Er wordt uitgegaan van indicaties omdat voor die mensen is vastgesteld dat er een zorgvraag is. Gegevens over zorggebruik zijn minder volledig, omdat ze mensen op een wachtlijst of mensen die hun indicatie niet verzilveren buiten beschouwing laten. Daarnaast is uitgegaan van gegevens uit het WoON 2012 1. Voor het maken van de ramingen per gemeente zijn de berekende kengetallen toegepast op de Primosbevolkingsprognoses 2013 van ABF Research. Kengetal beschermd wonen Het uitgangspunt van de berekening is het aantal afgegeven indicaties voor zorgzwaartepakketten (ZZP s) voor de doelgroepen verpleging en verzorging (V&V, 65 jaar en ouder), lichamelijk gehandicaptenzorg (LG, 0-100 jaar), geestelijke gezondheidszorg (GGZ, 18 jaar en ouder) en verstandelijk gehandicaptenzorg (VG, 0-17 jaar, 18 jaar en ouder). De functie licht verstandelijk gehandicaptenzorg (LVG) is buiten beschouwing gelaten, omdat dit een indicatie is die kortdurend wordt afgegeven aan jongeren onder de 23 jaar. Bij de intramurale indicaties (wonen met verblijf in een zorginstelling) kan geen onderscheid gemaakt worden naar leeftijd. De volgende aannamen zijn daarom gedaan: van de intramurale indicaties VG (wonen met verblijf in een zorginstelling) zijn geen leeftijdscategorieën bekend. Uit gegevens van het CIZ (2012) blijkt dat 90% van de indicaties voor de doelgroep VG wordt gegeven aan 18-plussers en 10% aan 0-17-jarigen in Nederland. Deze verhouding is toegepast voor de berekening van de kengetallen. 98% van het aantal afgegeven indicaties voor ZZP s V&V is voor 65-plussers voor somatische zorg (SOM) en psychogeriatrische zorg (PG). Voor de berekening van het kengetal is hiervoor niet gecorrigeerd: alle ZZP s V&V worden afgezet tegen het aantal 65-plussers om het kengetal te berekenen. De notitie Hervorming van de langdurige zorg en ondersteuning (Ministerie van VWS 2013) is als uitgangspunt genomen voor de ZZP s die zijn/worden geëxtramuraliseerd en de fasering daarvan. Omdat de extramuralisatie alleen de nieuwe cliënten betreft, is per doelgroep bepaald hoeveel cliënten jaarlijks instromen in een intramurale voorziening. Voor 2015 tot en met 2019 is dit gedaan door het verschil te nemen tussen de instroom in 2013 en 2012. Vanaf 2020 wordt ervan uitgegaan dat alle cliënten die voorheen in ZZP 1-3 zaten, nu in extramurale vormen van zorg (verzorgd wonen) zitten. ZZP s voor GGZ-C komen onder verantwoordelijkheid van de gemeenten. Omdat deze mensen wel behoefte hebben aan een beschermde woonvorm, zijn ze meegenomen in het kengetal beschermd wonen. Er is geen rekening gehouden met extramuralisatie, omdat dit specifiek gemeentelijk beleid wordt. 1 WoonOnderzoek Nederland van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM).

Kengetal verzorgd wonen Verzorgd wonen is berekend voor mensen met een indicatie voor (extramurale) persoonlijke verzorging op basis van grondslag LG, PG of SOM. Gezien het gemiddelde aantal uren verstrekte persoonlijke verzorging per cliënt is ervan uitgegaan dat dit grotendeels onplanbare zorg is of dit op termijn zal worden (voor ouderen). Mensen met alleen (extramurale) verpleging (zonder persoonlijke verzorging) zijn buiten beschouwing gelaten, omdat dit vaker planbare en kortdurende zorg is. Cliënten die langdurige verpleging krijgen, hebben zeer waarschijnlijk ook een indicatie voor persoonlijke verzorging. Bij verzorgd wonen is gecorrigeerd voor het aantal mensen in de doelgroep V&V, dat in de huidige situatie al gebruikmaakt van een zogenaamd volledig pakket thuis voor ZZP 1 en ZZP 2. Dit betreft 25% van de mensen met ZZP 1 en ZZP 2 (Actiz). Mensen die als gevolg van scheiden van wonen en zorg niet meer voor verblijf in een instelling in aanmerking komen, zijn gerekend tot de doelgroep verzorgd wonen. Hierbij is uitgegaan van dezelfde in- en uitstroompercentages als bij beschermd wonen. Aangenomen wordt dat cliënten verzorgd wonen een geschikte woning nodig hebben. Bij de uitsplitsing naar leeftijd en grondslag is de extramuralisatie verdeeld. Er kan geen rekening gehouden worden met de zorgzwaarte binnen deze categorieën. Kengetal begeleid zelfstandig wonen Mensen binnen de doelgroepen VG en GGZ hebben niet zozeer aanpassingen in de woning nodig, maar wel behoefte aan begeleiding. Tot 1 januari 2015 gebeurde dit vanuit de AWBZ. Met de decentralisatie van de begeleiding en de extramuralisatie van VG en GGZ komen er in gemeenten meer mensen te wonen met deze behoefte. De begeleiding wordt overgeheveld van de AWBZ naar de Wmo en komt onder verantwoordelijkheid van de gemeente te vallen. Voor begeleid zelfstandig wonen is voor mensen binnen de doelgroep GGZ (18 jaar en ouder) uitgegaan van het aantal mensen dat een AWBZ-indicatie heeft voor individuele begeleiding op basis van psychiatrie (PSY). Mensen met alleen groepsbegeleiding zijn buiten beschouwing gelaten, omdat hun begeleidingsvraag in uren vaak beperkt is. Kengetal geschikt wonen Basis hiervoor is het WoON 2012. Uitgangspunt in het RWZ is dat mensen met matige of ernstige ADL-/mobiliteitsbeperkingen 2 behoefte hebben aan een geschikte woning. Een gedeelte van deze mensen ontvangt persoonlijke verzorging en verpleging en valt in het RWZ onder de categorie verzorgd wonen. Er zijn echter ook mensen met een beperking die alleen huishoudelijke verzorging krijgen of geen thuiszorg (bijvoorbeeld omdat ze een gezonde partner hebben). Omdat is uitgegaan van percentages, vormen de respondenten in de steekproef van het WoON 2012 vanwege het grote aantal respondenten een goede afspiegeling van Zuid-Holland. Respondenten die zelf geen beperkingen hebben, maar aangeven dat hun partner matig of ernstig beperkt is, zijn daarom buiten beschouwing gelaten bij de berekening van het kengetal. Op basis van het WoON 2012 is in Zuid-Holland het aantal respondenten (18-64 jaar, 65 jaar en ouder) met beperkingen die geen thuiszorg krijgen berekend. Daarnaast is op basis van het CBS bepaald hoeveel mensen (uitgesplitst in 18-64 jaar en 65 jaar en ouder) alleen huishoudelijke hulp ontvangen in Zuid-Holland. Deze twee groepen vormen het kengetal geschikt wonen. 2 Zoals beperkingen bij lopen, staan of zitten, waardoor hulp bij verplaatsen, wassen, aan- en uitkleden en toiletgang nodig is. 2

Bijlage 2 Woonzorgopgave per gemeente Bodegraven-Reeuwijk beschermd wonen ouderen 369 339 375 408 ggz 82 78 79 80 vg 122 99 100 102 lg 23 21 21 21 verzorgd wonen som 0-64 45 44 44 44 som 65-74 71 78 78 83 som 75+ 280 372 473 532 pg 41 80 90 98 lg 39 41 41 42 begeleid zelfstandig wonen ggz 121 125 127 129 vg 60 85 87 88 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 837 804 787 772 65+ 1.029 1.159 1.292 1.407 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Gouda beschermd wonen ouderen 749 689 766 845 ggz 182 175 178 180 vg 269 222 225 229 lg 51 46 46 47 verzorgd wonen som 0-64 98 101 99 97 som 65-74 136 160 165 175 som 75+ 613 751 934 1.075 pg 84 162 184 203 lg 84 90 91 92 begeleid zelfstandig wonen ggz 267 281 286 290 vg 133 192 195 198 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 1.899 1.871 1.835 1.801 65+ 2.093 2.359 2.642 2.915 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015

Krimpenerwaard beschermd wonen ouderen 652 600 655 707 ggz 137 130 129 129 vg 203 166 166 162 lg 38 34 33 32 verzorgd wonen som 0-64 72 71 67 65 som 65-74 120 133 130 135 som 75+ 521 683 871 972 pg 73 141 157 170 lg 64 66 66 65 begeleid zelfstandig wonen ggz 202 210 208 208 vg 100 143 143 140 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 1.375 1.320 1.259 1.191 65+ 1.819 2.051 2.256 2.440 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Waddinxveen beschermd wonen ouderen 296 281 308 336 ggz 65 63 64 66 vg 96 80 82 84 lg 18 16 17 17 verzorgd wonen som 0-64 34 34 34 35 som 65-74 54 64 64 65 som 75+ 242 312 387 456 pg 33 66 74 81 lg 30 32 33 34 begeleid zelfstandig wonen ggz 95 101 103 106 vg 48 69 71 72 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 660 642 637 637 65+ 826 961 1.062 1.158 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 2

Zuidplas beschermd wonen ouderen 423 423 502 591 ggz 106 113 125 136 vg 158 144 159 173 lg 30 30 33 36 verzorgd wonen som 0-64 58 66 72 78 som 65-74 82 104 114 128 som 75+ 317 427 574 715 pg 47 99 120 142 lg 49 58 65 71 begeleid zelfstandig wonen ggz 156 182 201 219 vg 78 124 137 150 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 1.123 1.233 1.329 1.405 65+ 1.181 1.448 1.730 2.037 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 3

Bijlage 3 Voormalige gemeenten Krimpenerwaard Bergambacht beschermd wonen 65+ 121 113 126 137 ggz 25 24 24 24 vg 37 31 31 30 lg 7 7 6 6 verzorgd wonen som 0-64 13 14 13 13 som 65-74 22 25 24 25 som 75+ 98 133 173 195 pg 14 27 30 33 lg 12 13 13 13 begeleid zelfstandig wonen ggz 37 39 39 39 vg 18 27 27 26 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 248 243 231 218 65+ 338 387 434 473 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Nederlek beschermd wonen ouderen 177 159 174 188 ggz 37 35 34 34 vg 55 44 44 43 lg 10 9 9 8 verzorgd wonen som 0-64 19 18 17 16 som 65-74 33 35 36 38 som 75+ 141 182 223 246 pg 20 37 42 45 lg 17 17 17 17 begeleid zelfstandig wonen ggz 55 56 55 55 vg 27 38 38 37 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 372 355 333 313 65+ 493 544 600 650 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015

Ouderkerk beschermd wonen ouderen 93 85 92 98 ggz 20 19 19 19 vg 30 25 25 24 lg 6 5 5 5 verzorgd wonen som 0-64 11 11 11 10 som 65-74 17 18 18 18 som 75+ 77 100 124 138 pg 10 20 22 24 lg 10 10 10 10 begeleid zelfstandig wonen ggz 30 31 31 31 vg 15 21 21 21 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 207 200 193 183 65+ 259 290 316 339 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Schoonhoven beschermd wonen ouderen 136 125 134 142 ggz 30 29 29 29 vg 44 36 36 36 lg 8 7 7 7 verzorgd wonen som 0-64 16 16 15 15 som 65-74 26 30 28 29 som 75+ 101 134 169 185 pg 15 29 32 34 lg 14 14 14 14 begeleid zelfstandig wonen ggz 44 46 46 46 vg 22 31 31 31 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 305 293 286 278 65+ 380 428 463 488 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 2

Vlist beschermd wonen ouderen 125 118 129 142 ggz 25 23 23 23 vg 37 30 30 29 lg 7 6 6 6 verzorgd wonen som 0-64 13 12 11 11 som 65-74 22 25 24 25 som 75+ 104 134 182 208 pg 14 28 31 34 lg 11 12 12 11 begeleid zelfstandig wonen ggz 36 38 37 37 vg 18 26 26 25 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 jaar 243 229 216 199 65+ 349 402 443 490 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Colofon augustus 2015 - A.M. van Essen, M.G.A. Ligtvoet-Janssen Tympaan Instituut Dit is een gratis uitgave van het Tympaan Instituut en is onder vermelding van 0724 te bestellen bij het Tympaan Instituut. 3