De economie van in beeld Peter Louter Pim van Eikeren Opgesteld in opdracht van de gemeente EMD8Brochure versie def2.indd 1 1-1-29 2:59:1
De economie van in beeld Deze brochure is in opdracht van de gemeente opgesteld door Bureau Louter, gevestigd in het Radexgebouw te. De brochure is gebaseerd op de Economische Monitor, die in de jaren, en is verschenen (zie www.bureaulouter.nl, onder Rapporten om deze monitoren te raadplegen). Op een aantal plaatsen in deze brochure is nog actuelere informatie opgenomen dan in de meest recente Economische Monitor. Foto omslag: De foto is genomen vanuit het Bacinolgebouw, een bedrijfsverzamelgebouw voor creatieve bedrijven. De foto s op pagina 3 en 5 zijn gemaakt bij de se technostarters Taniq en Dynamics. De economie van in beeld Bureau Louter, Peter Louter Pim van Eikeren Opdrachtgever: Gemeente Na enkele jaren van afname van het aantal arbeidsplaatsen werd gedurende en vooral weer een toename van het aantal arbeidsplaatsen in gerealiseerd. Met Technopolis en het ontwikkelen van grootschalige kantoorruimte bij de twee stations worden de komende jaren de fundamenten gelegd voor een blijvend gezonde economie. De se bedrijvigheid kan vooral worden getypeerd als kennisintensief, creatief en innovatief. Het aandeel hoogopgeleiden is uitzonderlijk groot. Dat geldt voor de werknemers bij se bedrijven en instellingen, die voor een aanzienlijk deel buiten wonen en dat geldt voor de werkende enaren, die op hun beurt weer vaak buiten de eigen stad werken. Mede door deze verwevenheid met de regio ondervond geen nadeel van de enkele jaren afnemende werkgelegenheid in de stad zelf. Werk werd door enaren elders in de regio gevonden. Om op langere termijn op regionaal niveau voldoende kansen op werk te handhaven zullen de diverse gemeenten echter hun steentje bij moeten dragen aan het creëren van mogelijkheden voor het bedrijfsleven om te groeien, elke gemeente vanuit de eigen specifieke sterke punten. Voor is dat innovatie en ideeënrijkheid. Naast grootschalige bedrijfslocaties verdient daarbij ook het ontwikkelen van voldoende bedrijfsverzamelgebouwen voor startende en doorgroeiende bedrijven aandacht. Juist die bedrijven zorgen vaak voor verfrissende nieuwe ideeën en kunnen op termijn uitgroeien tot omvangrijke bedrijven. Inhoud brochure: p. 1 : Stad van kennis en cultuur p. 2 De se economie getypeerd p. 3 brandpunt van kennis en innovatie p. Een stad met weinig werklozen p. 5 Tekort aan arbeidskrachten, vooral technici p. 6 ontwikkelt hoogwaardige bedrijfslocaties p. 7 Ontwikkelingsmogelijkheden kleine bedrijven aandachtspunt p. 8 Belangrijke rol in de regio EMD8Brochure versie def2.indd 2 1-1-29 2:59:2
: Stad van kennis en cultuur Kengetallen economie a. Index ontwikkeling inwoners 1,12 1,1 1,8 1,6 1 1, 1,,98 1988 199 1992 199 1996 1998 22 2 b. Banen per 1 inwoners 15-6 jaar 8 7 6 5 1996 1998 22 2 c. Voorraad bedrijventerreinen per 1 inw. 15-6 jaar [ha.] 5 3 2 1 1989 1992 199 1996 1998 22 2 d. Voorraad kantoren per 1 inw. 15-6 jr [m² bvo] 1 1 8 6 1989 1992 199 1996 1998 22 2 e. Starters per 1 inwoners 15-6 jaar 12 1 8 6 2 1998 21 23 25 Toelichting : Dordrecht, Gouda, Haarlem, Hilversum, Leiden In figuur b. t/m e.: Berekend per gemiddeld aantal inwoners 15-6 jaar in betreffende periode EMD8Brochure versie def2.indd 3 kent een indrukwekkende geschiedenis met als erfenis een fraaie binnenstad die jaarlijks door vele toeristen uit binnenen buitenland wordt bezocht. Daarnaast is er veel moderne, kennisintensieve bedrijvigheid in de stad gevestigd, met als iconen de Technische Universiteit, TNO, het Reinier de Graaf Gasthuis, DSM (voorheen Gist Brocades) en Exact Software. Daarnaast kent echter ook een keur aan kleine creatieve en high-tech bedrijven die met veel toewijding bezig zijn om hun eigen bedrijf en daarmee de se economie te vernieuwen. Kennis en cultuur ontmoeten elkaar dus in deze stad met bijna honderdduizend inwoners, gelegen tussen de grote steden Den Haag en Rotterdam. hobbel van de gevolgen van de kredietcrisis is genomen. Overigens is de terugvallende werkgelegenheid in niet gepaard gegaan met een toename van de werkloosheid. Door de gunstige ligging van in een verstedelijkt gebied hebben veel inwoners van werk gevonden buiten hun eigen gemeente. De economie van in beeld 1,2 In het vervolg van deze brochure wordt een typering gegeven van de bedrijvigheid in (pagina 2 en 3), wordt zicht gegeven op de situatie op de arbeidsmarkt (pagina en 5), wordt aandacht besteed aan bedrijfsruimte (bedrijventerreinen en kantoren; zie pagina 6 en 7) en wordt gepositioneerd binnen de regio naar aspecten als woon-werk verkeer en voorzieningen (pagina 8). Groei se werkgelegenheid 1.8% in In deze brochure staat een schets van de se economie. Voor het eerst sinds vele jaren nam het aantal inwoners in tussen 22 en 25 af, maar recentelijk is weer sprake van groei. Voor de werkgelegenheid resulteert een vergelijkbaar beeld. Na een periode van sterke groei tot 23 nam het aantal arbeidsplaatsen gedurende enige jaren af, mede doordat er weinig nieuwe bedrijfsruimte beschikbaar kwam. De voorraad bedrijventerreinen nam de laatste jaren nauwelijks toe. En na een zeer sterke groei rond de eeuwwisseling kwam ook de groei van de voorraad kantoren tot stilstand. Recentelijk is zelfs meer kantoorruimte aan de voorraad onttrokken (bijvoorbeeld bij TNO) dan er aan nieuwbouw bijkwam. Gedurende groeide het aantal arbeidsplaatsen voor het eerst sinds een aantal jaren, met.7%. In is het aantal arbeidsplaatsen in nog sterker toegenomen, namelijk met 1.8% volgens gegevens van het CBS. Met Technopolis en de ontwikkeling van kantoorruimte bij de stations -Zuid en het nieuwe Centraal Station bestaan er goede perspectieven om verdere groei van de werkgelegenheid te realiseren, nadat de 1-1-29 2:59:
De se economie getypeerd 2 Bijna 8 arbeidsplaatsen meer in dan verwacht De economie van in beeld Relatieve scores economische prestaties (arbeidsplaatsen) Effect locatiefactoren Lokaal effect Land- en tuinbouw Industrie Bouwnijverheid Groothandel Transport Bank- en verzekering ICT Zakelijke diensten Schoonmaakbedrijven Detailhandel Ov. cons.dnst. Openbaar bestuur Onderwijs Zorgsector Vrijetijdsactiviteiten Uitzendarbeid -3 - -1 1-1 1 3 effect 6 8 1-6 - - - 6 8 2.. 6. Verwacht op basis van inwoners 15-6 jaar Toelichting Effect locatiefactoren: Lokaal effect: effect: Aantal arbeidsplaatsen op grond van verwachtingen voor type stad als, in afwijking van arbeidsplaatsen overeenkomend met bevolkingsaantal. Feitelijk aantal arbeidsplaatsen in afwijking van op basis van locatiefactoren verwachte arbeidsplaatsen. Feitelijk aantal arbeidsplaatsen (blauwe staafjes) vergeleken met arbeidsplaatsen overeenkomend met bevolkingsaantal (rode tekentjes). Elke stad kent haar economische specialisaties. Om na te gaan welke typen bedrijvigheid vooral karakteristiek zijn voor is een vergelijking gemaakt met andere steden in. Daarvoor is gebruik gemaakt van een door Bureau Louter ontwikkeld Benchmarkmodel (zie de toelichting bij de figuur). Via dat model wordt berekend hoeveel arbeidsplaatsen voor een stad als verwacht zouden worden op basis van allerlei factoren die voor de vestiging van bedrijven en instellingen van belang zijn (zogenaamde locatiefactoren ). Daarbij spelen bijvoorbeeld aspecten als ligging, de arbeidsmarkt en de beschikbaarheid van ruimte een rol, maar ook de concurrentie van andere steden in de omgeving (in het geval van vooral Den Haag en Rotterdam). Wanneer het feitelijk aantal arbeidsplaatsen wordt vergeleken met het aantal arbeidsplaatsen dat mocht worden verwacht op basis van de locatiefactoren, blijkt dat veel beter presteert dan verwacht (zie het lokaal effect in de figuur). Bij bedrijven en instellingen in zijn er bijna 8 duizend arbeidsplaatsen meer dan voor een type stad als verwacht mag worden op basis van de locatiefactoren. Vooral onderwijs (met name de TU), de zorgsector (onder andere het Reinier de Graaf Gasthuis), ICT en zakelijke diensten zijn veel sterker vertegenwoordigd in dan verwacht. Voor 136 fijnmazige economische sectoren is bepaald hoeveel arbeidsplaatsen per inwoner er zijn, vergeleken met het nationaal gemiddelde. Uit de ranglijst van 136 economische sectoren resulteert de volgende top-5: 1. Wetenschappelijk onderwijs 2. Researchbedrijven 3. Farmaceutische industrie. Softwarebureaus 5. Technische adviesbureaus Dit geeft een indruk van het karakteristieke s economisch profiel. Bij het wetenschappelijk onderwijs gaat het om de TU en bij farmaceutische industrie vooral om DSM. Bij technische adviesbureaus moet worden gedacht aan ingenieursbureau, architectuur (zoals bijvoorbeeld het bekende bureau Mecanoo) en ontwerpers. Opvallend is dat alle sectoren uit de top-5 gemeen hebben dat zij in sterke mate kennisintensief zijn. Kennisintensieve bedrijvigheid kan daarbij als volgt worden ingedeeld: Kenniswerkers opleiden (instellingen van hoger en wetenschappelijk onderwijs) Nieuwe producten/diensten bedenken (met een onderverdeling in research, ICT, technische adviesbureaus, overige adviesbureaus en artistieke activiteiten). Nieuwe producten maken (technologisch hoogwaardige industrie) Uit de figuur met de arbeidsplaatsen per inwoner blijkt dat in vooral de technische onderdelen relatief sterk zijn vertegenwoordigd. Arbeidsplaatsen per inwoner 15-6 jaar in, index t.o.v. Ned. = 1 a. Typen kennissectoren Opleiden Bedenken Maken b. Uitsplitsing bedenken ICT Research Technisch advies Overig advies Artistiek 9.25 9.8 1 2 3 EMD8Brochure versie def2.indd 1-1-29 2:59:5
brandpunt van kennis en innovatie Banen en werkzame beroepsbevolking naar opleidingsniveau a. Aandeel banen in totaal b. Aandeel WBB in totaal c. Verhouding banen/wbb Basis Laag Middelbaar Hoog 3 Wetenschappelijk 1% 2% 3% % 5% % Som over de opleidingsniveaus = 1% 1% 2% 3% % 5%,75 1, 1,25 1,5 1,75 WBB: Werkzame beroepsbevolking De werknemers bij se bedrijven en instellingen zijn gemiddeld hoog opgeleid. Ook de werkende inwoners van zijn grotendeels hoog tot zeer hoog opgeleid. Vooral het aantal banen op wetenschappelijk niveau als aandeel in het totaal aantal banen is in opmerkelijk hoog. In nog sterkere mate geldt dat voor de werkende enaren. Bijna één op de drie is wetenschappelijk opgeleid. Zij werken overigens niet allen in (zie ook pagina 8). is namelijk niet alleen een stad waar kennisintensieve bedrijven zich graag vestigen, maar ook een stad waar hoogopgeleiden graag wonen. Voor wetenschappelijk opgeleiden is de balans van banen bij bedrijven in en werkzame enaren precies in evenwicht. Het is vervolgens de vraag of een hoog opleidingsniveau ook garant staat voor een hoog kennisniveau van de bedrijvigheid en voor veel innovatie (het doorvoeren van vernieuwingen, zoals nieuwe producten of diensten, nieuwe manieren van produceren, een beter organisatie van de werkwijzen en het aanboren van nieuwe afzetmarkten). Vernieuwende bedrijvigtop-1 kennisintensiteit bedrijvigheid 83 gebieden Rapportcijfer heid kan zorgen voor groei van de omzet en werkgelegenheid. In de Economische Monitor staan de resultaten van specifiek onderzoek naar de kennisintensiteit en innovatiekracht van. Ten eerste is een ranglijst opgesteld voor de kennisintensiteit van de bedrijvigheid. Daarin zijn 83 gebieden in (waaronder 3 steden) gepositioneerd naar de mate waarin gesproken kan worden van een kenniseconomie. De stad staat daarin op de tweede plaats, vooral door de vestiging van veel innovatieve diensten. Uit de typering van de se economie bleek dat geen typische industriestad (meer) is. Desalniettemin kan de industrie die er nog is gevestigd voor een groot deel als high-tech worden beschouwd. Ook de kennisintensiteit van de se industrie ligt dan ook ruim boven het nationaal gemiddelde. tweede stad op nationale ranglijst kennisintensiteit Ten tweede is een ranglijst opgesteld waarin het bedrijfsleven is beoordeeld naar de innovatiekracht. Op basis van gegevens over R&D, diverse typen innovatie en het aandeel van nieuwe producten en diensten in de omzet is aan 38 gebieden in een rapportcijfer toegekend. Eindhoven is onbetwist nummer één in, maar de regio staat op een eervolle tweede plaats, ruim voor Utrecht, diverse regio s in het zuidoosten van en zeer ruim voor Twente. Het kaartbeeld met de uitgaven aan R&D laat zien dat de regio s en Eindhoven de hoogste concentratie van R&D in kennen, gevolgd door Amsterdam en Twente. De economie van in beeld % is een kennisstad, vooral op het terrein van techniek. Maar tevens is er veel creatieve bedrijvigheid gevestigd. De se bedrijven en instellingen zijn vooral heel innovatief. Kennis wordt dus in veel sterkere mate dan gemiddeld in omgezet in ideeën. Met recht kan worden gesproken van ideeënstad. R&D-loonkosten per km2 landoppervlak Positie Gebied 1 Eindhoven 9.1 2 8.1 173 tot 369 3 Hengelo (O.) 8. 13 tot 173 Hilversum 7.9 5 tot 13 5 Utrecht 7.9 23 tot 5 6 Rijswijk 7.8 1 tot 23 7 's-hertogenbosch 7.7 5 tot 1 8 Nijmegen 7.6 9 Eindhoven (suburbs) 7.5 1 Haarlemmermeer 7. 1 369 of meer minder dan 5 Top-1 innovatieve gebieden 38 gebieden Positie Gebied 1 Stad Eindhoven 9.6 2 en Westland 8.5 3 Stad Utrecht 8.1 Midden-Limburg 8. 5 Zuid-Limburg 8. 6 Midden N-Brabant 7. 7 Noord-Limburg 7.3 8 Regio rond Amsterdam 7.1 9 Noordoost N-Brabant 7.1 1 Twente 7. EMD8Brochure versie def2.indd 5 Rapportcijfer 1-1-29 21::5
Een stad met weinig werklozen Index aantal NWW, en referentiegebieden, 23- Index januari 23 = 1 13 12 11 1 9 8 De economie van in beeld Vergeleken met 36 andere steden met een belangrijke werkgelegenheidsfunctie, blijkt dat een relatief lage werkloosheid kent. Er zijn slechts vijf steden waar het werkloosheidspercentage nog lager is. Van de steden die als benchmarksteden kunnen worden gezien (cursief in de tabel) is slechts in Dordrecht de werkloosheid nog lager dan in. Sinds begin 25 is het aantal werklozen in bijna gehalveerd. Die afname was nog sterker dan het gemiddelde voor de benchmarksteden. Opmerkelijk is dat de achteruitgang van de economie in nog nauwelijks heeft geresulteerd in een toename van de werkloosheid. Nationaal kan worden geconstateerd dat weliswaar het tempo waarin het aantal werklozen is afgenomen sinds mei is afgenomen, maar dat pas in november het aantal werklozen iets toenam. In was in oktober en november sprake van een lichte toename van het aantal werklozen, overigens na een sterke afname in de daaraan voorafgaande maanden. Slechts in 5 van 36 andere steden lager werkloosheidspercentage 7 6 Werkloosheidspercentage naar opleidingsniveau, november Niet-Werkzame Werkzoekenden als percentage van de beroepsbevolking Basis, laag Middelbaar Hoog Wetenschappelijk % 2% % 6% 8% 1% 12% 1% 16% 18% Ontwikkeling NWW ten opzichte van januari, - 15 1 95 9 85 8 75 23 Feb Mrt Mei Jun AugSep NovDec 15 1 95 9 85 8 75 Feb Mrt Mei Jun AugSep NovDec 15 1 95 9 85 8 75 NWW: niet-werkzame werkzoekenden Feb Mrt Mei Jun Index januari=1 Index januari=1 Index januari=1 2 25 Ranglijst werkloosheid in 37 belangrijke werkgelegenheidscentra (oktober ); selectie Positie Gemeente % werklozen Nov AugSep NovDec Het opleidingsniveau van de mensen die actief zijn op de arbeidsmarkt (de beroepsbevolking) bepaalt in sterke mate de kans op werkloosheid. Terwijl het werkloosheidspercentage onder laagopgeleiden in 16% bedraagt, ligt het onder wetenschappelijk opgeleiden op slechts 1%. Ook nationaal bestaan er grote verschillen in kans op werkloosheid naar opleidingsniveau. Overigens is het aandeel van laagopgeleiden in de totale beroepsbevolking in aanzienlijk lager dan gemiddeld in. Het werkloosheidspercentage is daarom weliswaar hoog in, maar het aantal laagopgeleide werklozen relatief gering vergeleken met andere steden. Slechts in vijf van de andere 36 steden is dat aandeel nog lager. Eerder werd al geconstateerd dat een gemiddeld zeer hoog opgeleide beroepsbevolking heeft. Van de totale 1 Haarlemmermeer 2.5% 2 Velsen 3.% 3 Zeist.% Doetinchem.% 5 Dordrecht.% 6.8% 8 Haarlem.9% 12 Utrecht 5.1% 1 Leiden 5.1% 2 Hilversum 6.1% 22 Gouda 6.6% 23 Den Haag 6.8% 31 Amsterdam 9.% 37 Rotterdam 11.9% 5.% beroepsbevolking is 3% wetenschappelijk opgeleid. Van de andere steden scoort slechts Utrecht nog hoger. Voor zover hoogopgeleiden werkloos zijn is dat veelal kortstondig, tussen twee banen in of na het voltooien van de opleiding. Van de 357 werkloze hoogopgeleiden (op academisch of HBO-niveau) in oktober was 51% korter dan een jaar werkloos. Van de 129 werkloze laagopgeleiden was dat 35% en was 3% langer dan drie jaar werkloos. EMD8Brochure versie def2.indd 6 1-1-29 21::12
Tekort aan arbeidskrachten, vooral technici Werknemers en WBB met technische opleiding naar niveau a. Aandeel banen in totaal b. Aandeel WBB in totaal c. Verhouding banen/wbb 5 Basis/ laag Middelbaar Hoog Wetenschappelijk % 5% 1% 15% 2% 25% 3% 35% % 5% 1% 15% 2% 25% 3% 35%,,5 1, 1,5 2, 2,5 WBB: Werkzame beroepsbevolking Krapte op de arbeidsmarkt volgens het CWI (tot en met MBO-niveau) Zeer krap Krap Gemiddeld Ruim Zeer ruim Prognoses voor de komende vijf jaar leren dat voor technici op alle opleidingsniveaus ernstige knelpunten op de arbeidsmarkt worden voorzien. Dat stelt enerzijds een groot deel van het s bedrijfsleven voor de uitdaging om voldoende, goed opgeleide technici te vinden, in, in de omgeving of wellicht zelfs in andere delen van. Anderzijds biedt dit aan de vele se technisch opgeleiden zelf uiteraard prima perspectieven op de arbeidsmarkt, ook op het moment dat zij net hun opleiding hebben voltooid. Van se werkenden één op zes wetenschappelijk technisch opgeleid De economie van in beeld Feb Maa Mei Jun Aug Sep Nov Dec Feb Maa Mei Jun Overige grootstedelijke gebieden Vacatures en krapte naar beroepsrichting (tot en met MBO-niveau), november Elementaire beroepen Technisch Economisch Verzorgend a. Aandeel vacatures CWI b. Krapte indicator % 5% 1% 15% 2% 25% 3% 35% % Aug Sep Nov Dec Feb Maa Een nadeel van de op zich uiteraard als gunstig te beoordelen afname van de werkloosheid is dat er voor bepaalde typen beroepen kraptes op de arbeidsmarkt ontstaan en dat er sprake is van moeilijk vervulbare vacatures. Hoewel vooralsnog niet duidelijk is hoe lang de gevolgen van de kredietcrisis merkbaar zullen zijn, is het de verwachting dat in de toekomst kraptes op de arbeidsmarkt zullen blijven bestaan, vooral voor technici. In de nationale top-1 met opleidingstypen waarvoor de komende vijf jaar de grootste knelpunten op de arbeidsmarkt worden verwacht, staan acht technische opleidingen en twee lerarenopleidingen (waaronder de lerarenopleiding natuur en techniek). In is een relatief groot deel van de werknemers bij bedrijven en instellingen technisch opgeleid. Ook heeft een relatief groot deel van de werkzame enaren een technische opleiding. In beide gevallen gaat het vooral om hoogopgeleide technici. Met name het aantal wetenschappelijk opgeleide technici is opvallend hoog, namelijk bijna een zesde deel van de totale beroepsbevolking. Technici op laag en middelbaar niveau zijn daarentegen minder sterk vertegenwoordigd dan het nationaal gemiddelde. Mei Jun Aug Sep Nov % Zeer ruim 2% Ruim% Gemiddeld 6% Krap 8% Zeer krap1% 12% Van alle buiten de stad werkende enaren, werkt 58% in de regio Den Haag ( ), 21% in de regio Rotterdam (Rijnmond) en 21% elders. Van de werknemers bij se bedrijven die buiten wonen, komt 51% uit de Haagse regio, 27% uit de Rotterdamse regio en 22% van elders. Inclusief zelf werkt 79% van de werkende enaren in en woont 72% van de werknemers bij se bedrijven in. In de regio was ook in november van dit jaar nog sprake van een krappe arbeidsmarkt (meer vraag naar werknemers dan aanbod), in nog sterkere mate dan gemiddeld in en zeker vergeleken met andere grootstedelijke gebieden (de regio s Amsterdam, Rotterdam en Utrecht). De gegevens van het CWI hebben betrekking op laag en middelbaar opgeleiden. In is daarvoor niet alleen sprake van een zeer krappe arbeidsmarkt bij technische beroepen, maar ook bij verzorgende beroepen (bijvoorbeeld in de detailhandel, de horeca, het onderwijs en de zorgsector). De krapte voor verzorgende beroepen geldt in in veel sterkere mate dan gemiddeld in. EMD8Brochure versie def2.indd 7 1-1-29 21::19
ontwikkelt hoogwaardige bedrijfslocaties De economie van in beeld 6 Terugval se kantorenmarkt na sterke groei rond eeuwwisseling Ontwikkeling kantoorruimte Voldoende bedrijfsruimte is een voorwaarde om economische groei te realiseren. Naast de binnenstad, als centrum voor horeca, winkels en kleinschalige bedrijvigheid en specifieke locaties voor grootschalige voorzieningen (zoals grote zorginstellingen en de universiteit) bieden kantoren en bedrijventerreinen vestigingsmogelijkheden voor bedrijven. Al een aantal jaar is in sprake van een zeer beperkt aanbod van bedrijventerreinen. Pas recentelijk is er weer ruimte beschikbaar, namelijk op Technopolis. Dat betreft overigens een zeer specifiek type bedrijvigheid (zie het kader). Uitbreidende bedrijven moesten de afgelopen jaren uitwijken naar bedrijventerreinen in de omgeving. Dat temperde de groei van de werkgelegenheid binnen de gemeentegrenzen van. Sinds de jaren negentig heeft een gestage verandering plaatsgevonden in het type bedrijventerreinen en in het type bedrijven dat daarop gevestigd is. Het aantal arbeidsplaatsen op kantoorachtige bedrijventerreinen nam toe, het aantal arbeidsplaatsen op standaard bedrijventerreinen nam af. Tegelijk daalde, bij een onderscheid naar vier brede economische sectoren, industrie van nummer 1 naar nummer 3 gemeten naar de op bedrijventerreinen gevestigde arbeidsplaatsen. Dit past in het beeld van een verder kennisintensivering van de se economie. Verhuurd vloeroppervlak 199-1 m²bvo per inw. 15-6 jaar Ontwikkeling arbeidsplaatsen op bedrijventerreinen 1997- Naar sector 7 8 6 6 5 3 2 1 199 1992 199 1996 1998 22 2 1997 5 1999 21 23 25 25 Zakelijke en financiële diensten Industrie Groothandel en transport Overige bedrijvigheid m²bvo per 1 inw. 15-6 jaar Nieuwbouw 1991- Naar type bedrijventerrein 3 1 1 2 1 8 1 6 1991 1993 1995 1997 1999 21 23 25 Aanbodpercentage ( leegstand ) 199-12% 1997 1999 21 23 Standaard Kantoorachtig 1% 8% 6% % 2% % 199 1992 199 1996 1998 22 2 De hoeveelheid verhuurde kantoorruimte in is de laatste twintig jaar gestaag toegenomen, met wat ups and downs. Vooral rond de eeuwwisseling kende de bouw van kantoren een groeispurt. Dat bood ruimte aan zich vestigende bedrij- vigheid. De werkgelegenheid groeide in die jaren sterk in. In de volgende jaren nam de economische groei sterk af. Evenals elders in nam toen de hoeveelheid onverhuurde kantoorruimte snel toe. De markt reageerde met een zeer sterke afname van de nieuwbouw van kantoren. Inmiddels worden in nauwelijks kantoren in aanbouw genomen. Ook het aanbod van kantoorruimte is scherp gedaald. Om geen kansen op vestiging van kantoorwerkgelegenheid verloren te laten gaan is het van belang dat niet te lang wordt gewacht met het uitvoeren van de plannen voor kantoorruimte bij de twee stations. Technopolis Aan de A13 is momenteel Technopolis in aanbouw. Dit moet in de komende 2 à 3 jaar één van de belangrijkste science parks van Europa worden. Het is bedoeld voor bedrijven met een hoge Research and Development component. Er wordt druk gewerkt aan het bouwrijp maken van het terrein en de uitgifte van kavels is op gang gekomen. Voorbeelden zijn de in aanbouw zijnde nieuwe hoofdvestiging van Exact Software, de uitbreiding van Deltares (voorheen Hydraulics), dat de komende twee jaar naar verwachting sterk gaat groeien en een nieuw bedrijfsverzamelgebouw voor kennisintensieve starters. Met andere partijen zijn besprekingen gaande. Technopolis maakt deel uit van Science Port Holland, dat de komende jaren moet verrijzen tussen en Rotterdam. Het is een samenwerkingsverband tussen de gemeenten en Rotterdam, de TU en de Erasmus Universiteit. Het omvat Technopolis en de locatie Schieveen bij Rotterdam Airport. Het zakelijk vervoer via dat vliegveld zal worden uitgebreid. De bereikbaarheid van via de weg, de trein en internationaal (per vliegtuig, via Rotterdam Airport) zal de komende jaren dus worden verbeterd. EMD8Brochure versie def2.indd 8 1-1-29 21::21
Ontwikkelingsmogelijkheden kleine bedrijven aandachtspunt Sectoren waar bedrijven tot twintig arbeidsplaatsen ( kleine bedrijven ) een groot aandeel innemen in de totale werkgelegenheid zijn vooral detailhandel, bouw en vrijetijdsactiviteiten (naast horeca onder andere ook activiteiten in de sfeer van kunst en entertainment). Maar ook in zakelijke en financiële diensten is in meer dan een derde deel van de arbeidsplaatsen te vinden in kleine bedrijven. Non-profit organisaties (in openbaar bestuur, onderwijs en de zorgsector) worden in het algemeen gekenmerkt door grootschaligheid, zeker in een stad als met grote zorginstellingen en de TU. In vrijwel alle onderscheiden brede economische sectoren nemen kleine bedrijven in een kleiner aandeel in binnen de totale werkgelegenheid dan gemiddeld in. Een specifieke groep kleine bedrijven zijn de startende bedrijven. Zij vormen een belangrijke bron van nieuwe werkgelegenheid. Jaarlijks leveren startende Starters per sector en referentiegebieden, 25- Starters per 1 inwoners 15-6 jaar Industrie Bouwnijverheid Groothandel en transport ICT bedrijven in meer dan honderdduizend arbeidsplaatsen. Bovendien start een deel van die bedrijven met verfrissende ideeën die resulteren in nieuwe producten en diensten. Zij groeien en leveren op termijn arbeidsplaatsen in de gemeente en de regio, vooral indien kan worden voorkomen dat zij vertrekken. Het aanbod van geschikte bedrijfsruimte, voor startende bedrijven, maar ook voor doorgroeiende bedrijven, is van Dreigend tekort bedrijfsruimte in bedrijfsverzamelgebouwen belang om van het bij de lokale beroepsbevolking aanwezige ondernemerstalent te kunnen profiteren (zie het kader Bedrijfsverzamelgebouwen ). kent een redelijk, maar niet uitzonderlijk hoog aantal startende bedrijven, vergeleken met het nationaal gemiddelde, met en met benchmarksteden. Wel is duidelijk dat juist in kennisintensieve sectoren als ICT veel starters zijn te noteren. De gepresenteerde sectoren zijn overigens te grofmazig om een specifiek segment als technostarters te herkennen. Desalniettemin zijn op dat vlak de laatste jaren veelbelovende initiatieven ontwikkeld, zoals Yes!. Juist dergelijke kennisintensieve starters kennen relatief veel kans op doorgroei naar de status van middelgroot of zelfs groot bedrijf. 7 De economie van in beeld Zakelijke en financiële diensten Detailhandel/ reparatie Overige diensten Vrijetijdsactiviteiten Facilitaire diensten Land- en tuinbouw Bedrijven met minder dan 2 arbeidsplaatsen, % in totaal arbeidsplaatsen, Industrie Bouw Groothandel en transport Zakelijke en financiële diensten Detailhandel Vrijetijdsactiviteiten Facilitaire diensten Onderwijs,,5 1, 1,5 2, Zorg en welzijn Openbaar bestuur, 2,5 5, 7,5 1, 1 2 3 5 6 7 8 Bedrijfsverzamelgebouwen Hoe goed hun ideeën ook zijn en hoe groot hun inzet, bedrijven zijn in hun eerste levensjaren kwetsbaar. Geschikte bedrijfsruimte vormt één van de voorwaarden om te overleven. Daarin kan worden voorzien door bedrijfsverzamelgebouwen, met betaalbare bedrijfsruimte, kortlopende huurcontracten en gezamenlijke faciliteiten. Voorbeelden in zijn het Radexgebouw, het BTC, de gebouwen van Yes!, het Bacinolgebouw, het PTD-gebouw/Leeuwenhoeksingel, Röntgenweg Estate en de gebouwen van de Stichting Kleinschalige Bedrijvigheid. Bedrijven als de Seneca Groep, TamTam en HintTech zijn, beginnend in een bedrijfsverzamelgebouw, uitgegroeid tot aanzienlijke omvang. En in deze gebouwen gevestigde bedrijven staan regelmatig in de nationale top-1 van meest innovatieve bedrijven. De gemeente ondersteunt de ontwikkeling van bedrijfsverzamelgebouwen. Als gevolg van de aanleg van de Spoorzone verdwijnen in 29 diverse bedrijfsverzamelgebouwen. Het is van belang voor voldoende vervangende bedrijfsruimte te zorgen, voor starters en liefst ook voor bedrijven die doorgroeien. Voor de groei van de se economie van morgen en overmorgen is het stimuleren van dit type bedrijvigheid een noodzaak. EMD8Brochure versie def2.indd 9 1-1-29 21::22
Belangrijke rol in de regio Percentage werkende enaren dat bij een bedrijf in werkt De economie van in beeld Opleidingsniveau 8 Basis, laag vormt geen eiland, maar maakt nadrukkelijk onderdeel uit van een regio. Binnen die veelzijdige regio van Den Haag tot Rotterdam kan zich specialiseren in kennisintensieve, creatieve, innovatieve sectoren. Het geplande aanbod van bedrijfsruimte sluit daarbij aan. Vele enaren werken elders in de regio en velen uit die regio werken in (zie de kaart met woon-werk verkeer). Dagelijks maken bewoners uit de omliggende regio gebruik van de voorzieningen in. Economie, arbeidsmarkt en voorzieningen in zijn dus verweven met de omgeving. Die omgeving bestaat niet alleen uit aangrenzende gemeenten als Rijswijk, Pijnacker-Nootdorp en MiddenDelfland, maar ook uit Den Haag en Rotterdam. Dat de arbeidsmarkt niet wordt beperkt door gemeentegrenzen geldt in het algemeen. In werkt bijvoorbeeld minder dan de helft van de mensen in de eigen gemeente. Voor is dat aandeel iets meer dan de helft. De werknemers bij de se bedrijven en instellingen komen zelfs voor meer dan 55% van buiten. Naarmate het opleidingsniveau toeneemt wordt ook de kans dat men buiten de eigen gemeente werkt groter. Zo blijkt van laagopgeleide werknemers bij se bedrijven en instellingen ruim 6% in te wonen. Voor de wetenschappelijk opgeleiden ligt dat percentage slechts iets boven de veertig procent. Dat is opmerkelijk, omdat er toch zeer veel wetenschappelijk opgeleiden wonen in. Zij werken echter op hun beurt voor meer dan 55% buiten, met name in Den Haag. Voorzieningenfunctie op 18e plaats van alle se gemeenten blijkt een belangrijke functie als centrum van voorzieningen te vervullen. Nagegaan is hoeveel bezoeken aan voorzieningen als winkelen, vrijetijdsbesteding, onderwijs en (overige) diensten, waaronder zorg, er binnen, naar en vanuit gemeenten plaatsvinden. Het grootste EMD8Brochure versie def2.indd 1 Middelbaar HBO Wetensch. % 1% 2% 3% % 5% 6% 7% Percentage van werknemers bij se bedrijven dat in woont Opleidingsniveau Basis, laag Middelbaar HBO Wetensch. % 1% 2% 3% % 5% 6% 7% Voorzieningenfunctie naar motief, en een aantal steden Percentage binnen gemeente Winkelen Rijswijk Den Haag Vrijetijdsbesteding Rijswijk Den Haag Onderwijs Rijswijk Den Haag Diensten (w.o. zorg) Rijswijk Den Haag Voorzieningenfunctie 5% 6% 7% 8% 9% % Binnen gemeente: Aandeel van bezoeken aan voorzieningen waarvoor men binnen de eigen gemeente blijft deel van die bezoeken vindt binnen de eigen gemeente plaats (nationaal ruim zeventig procent en voor sommige typen voorzieningen nog meer). Daarnaast kunnen gemeenten in meerdere of mindere mate een voorzieningenfunctie voor omliggende gemeenten binnen de regio vervullen. Daarvan is sprake indien er meer bezoekers van voorzieningen in een gemeente zijn dan bezoekers vanuit de gemeente naar voorzieningen elders. scoort van alle se gemeenten maar liefst op plaats 18. In de regio bereikt Rijswijk plaats 3. Bij winkelen gaat het voor overigens niet alleen om de binnenstad, maar zeker ook om IKEA. Bij onderwijs betreft het voortgezet onderwijs, maar in nog veel sterkere mate de TU. En bij zorg vormt de regiofunctie van het 1% 1 2 3 Voorzieningenfunctie: Intergemeentelijke bezoeken aan voorzieningen Reinier de Graaf Gasthuis de voornaamste verklaring voor de hoge voorzieningenfunctie. Leidschendam-Voorburg Den Haag Zoetermeer PijnackerNootdorp Westland Rotterdam Midden-Delfland Schiedam Opleiding Laag/middelbaar Hoog/wetenschappelijk Pendelaars 5-1 1- meer dan 1-1-29 21::27
Colofon Auteurs: Peter Louter en Pim van Eikeren (Bureau Louter) Contactpersonen gemeente : Wim Eijkelenburg en Kasper Buiting Vormgeving: Erik Thomassen (ete Productontwikkeling) Fotografie: Jacqueline Louter (JaxPix, www.jaxpix.nl) Druk: Quantes, Rijswijk De economie van in beeld Langs deze weg wil Bureau Louter de leden van de begeleidingscommissie voor de Economische Monitor danken voor hun zeer bruikbare inbreng in de afgelopen drie jaar. De begeleidingscommissie bestaat uit de volgende personen: W. Eijkelenburg (gemeente ), voorzitter C. Damen (gemeente ) R. van Wijngaarde (Kamer van Koophandel Haaglanen) J. Houben (Kamer van Koophandel ) F. Bazelmans (VNO NCW ) M. Notten (Platform Binnenstad), december EMD8Brochure versie def2.indd 11 1-1-29 21::27
EMD8Brochure versie def2.indd 12 1-1-29 21::29