Belangrijke brandweerpersoonlijkheden: Familie Van Bergen Louis van Telgen In de loop van de geschiedenis hebben een aantal markante figuren een belangrijke rol in de brandweerhistorie gespeeld. De één wat meer op de voorgrond, de ander in alle bescheidenheid, een niet onbekende eigenschap bij de brandweer. In een serie artikelen in Eén-Eén-Twee wil de Werkgroep Brandweer Historie de herinnering aan een aantal van die persoonlijkheden weer een beetje tot leven brengen. Deze keer: de familie Van Bergen. Eerste motorspuit van Van Bergen uit Heiligerlee. De familie Van Bergen is als brandspuitfabrikant een kleine 192 jaar in Nederland actief geweest. Wat aanvankelijk een nevenactiviteit was groeide uit tot een van de kernactiviteiten van dit familiebedrijf. Er was zelfs een periode dat er twee firma s Van Bergen actief waren; er werd toen vanuit Midwolda en Heiligerlee/ Winschoten gewerkt. Vanuit de oude vestiging in Winschoten komen er overigens nog steeds brandweerwagens op de markt, maar nu onder de naam Ziegler. Het familiebedrijf Van Bergen is men echter niet vergeten in het Groningse land en daarbuiten. Het prille begin De grondlegger van wat uiteindelijk de firma Van Bergen werd, was Andries Heeres van Bergen welk op 30 december 1768 geboren werd in Oldersum (Ostfriesland) wat in Duitsland lag. Hij had het vak mast en pompenmaker geleerd van zijn vader en kwam in 1789 vanuit Norden (tevens in Duitsland) naar het Groningse Midwolda, om daar te werken in de timmerwerkplaats van Bonn. Na het overlijden van Bonn in 1790 nam Andries Heeres het huis en de werkplaats over en begon tevens een smederij in een schuurtje op het terrein. In 1795 begon hij met het gieten van klokken en kreeg deze techniek langzaam maar zeker onder de knie, en met succes. Hierdoor had men jarenlang een goede naam als klokkengieterij en later ook als brandspuitenfabrikant. In 1830 trok hij zich Van Links naar Rechts: Andries Heero van Bergen (1835-1913) stichtte in 1862 de fabriek in Heiligerlee. De zoons Andries Heero (1865-1939) en Ubo Jurrien (geboren 1869) namen in 1893 het bedrijf over. Ubo Jurrien vertrok in 1904. Eén-Eén-Twee 38
Demonstratie voor de fabriek in Heiligerlee in de periode dat Herman Tjapko van Bergen medeeigenaar was (op de gevel staat H.T.), dus na 1920. spuiten en deed daarnaast het gietwerk van kleinere klokken. In 1842 verhuisde men naar Groningen en daar werden een tweetal brandspuiten voor de stad Groningen gebouwd. Echter, door de manier van leven en het niet nakomen van afspraken gebeurde het dat in 1844 al zijn bezittingen bij executie werden verkocht. Op 15 januari 1869 overleed hij in Winschoten. Zijn zoon Andries Heero (geboren 1 maart 1835 te Midwolda) zette het vak van klokkengieter en brandspuitfabrikant voort, en had vanaf 1853 een eigen bedrijf op zijn naam staan. In deze periode werkte hij veelal ter plaatse wat betreft het gieten van klokken, De brandspuiten werden in de werkplaats in Midwolda gebouwd, Zo was hij actief in het Duitse Ostfriesland waar tevens een volle neef van hem, Andreas van Bergen, actief was als klokkengieter en brandspuitfabrikaat. Echter valt deze buiten dit verhaal. De fabriek in Heiligerlee terug uit het bedrijf en kreeg één van zijn zoons, namelijk Udo Andries, de zaak in handen. Op 7 augustus 1847 kwam de grondlegger te overlijden in Midwolda. Udo Andries (geboren 16 januari 1800 te Midwolda) was het die zich op een gegeven moment begon te specialiseren in het repareren en maken van brand- Het was Andries Heero die in 1862 de latere bekende fabriek in Heiligerlee liet neerzetten, welk bekend werd als de klokkengieterij en brandspuitenfabriek Sint Paulinus. Zijn beide broers Berend (geboren 16 december 1844 te Midwolda) en Heero Autospuit op TFord uit de jaren twintig. Eén-Eén-Twee 39
Reclamekaart met vermelding van de vestiging in Bilthoven (vanaf 1928). Andries (geboren 14 februari 1846 te Midwolda) kwamen ook in het bedrijf werken, maar vertrokken in 1871 na onenigheid naar Midwolda om daar gezamenlijk een eigen klokkengieterij annex brandspuitenfabriek op te starten wat uiteindelijk de Concordia werd. Het was echter Andries Heero die gezien kan worden als een van de eerste echte industriëlen die ons land in die jaren telde. Hij liet niet alleen de fabriek bouwen maar voorzag deze meteen van de nieuwste stukjes techniek uit die tijd; zo had men de beschikking over een draaibank. Tevens liet hij een vijftal woningen bouwen voor zijn personeel. Maar hij was bovenal een zakenman die zich ook op andere terreinen bezig hield, Zo had hij op een gegeven moment ook een tweetal steenfabrieken in het bezit. Waarvan er één in 1896 verkocht werd en van de opbrengst kocht hij een havezate in Oosterbroek. Inmiddels waren er in Heiligerlee ook de nodige veranderingen gaande. Zo trok Andries Heero zich in 1891 terug uit het bedrijf en in 1893 droeg hij de fabriek, het woonhuis en 5 arbeiderswoningen over aan zijn beide zoons Andries Heero (geboren 17 oktober 1865 te Heiligerlee) en Udo Jurrien (geboren 13 april 1869 te Heiligerlee). Hij overleed op 18 september 1913 op zijn havezate te Oosterbroek. Het bedrijf opereerde nu onder de naam A.H. en U.J. van Bergen klokkengieterij en brandspuitenfabriek en tevens behoorde een steenfabriek tot het bezit. Toen in 1904 een scheiding van het gezamenlijke bezit van de firma A.H. en U.J. Van Bergen werd bewerkstelligd, was de verdeling als volgt. De steenfabriek kwam in het bezit van Udo Jurrien die deze onderneming vanaf dat moment leidde. De klokkengieterij annex brandspuitfabriek met woning en de 5 arbeiderswoningen kwamen, geheel volgens de wens van vader Andries Heero, in het bezit van zijn oudste zoon Andries Heero. De andere Van Bergen fabriek De klokkengieterij en brandspuitenfabriek in Midwolda van de neven van de bekende gebroeders Van Bergen uit Heiligerlee. Eén-Eén-Twee 40 Na onenigheid gehad te hebben met hun oudere broer Andries Heero, zetten de beide broers Berend (geboren 16 december 1844 te Midwolda) en Heero Andries (geboren 14 februari 1846 te Midwolda) in 1871 hun eigen klokkengieterij annex brandspuitenfabriek op en vestigden zich in Midwolda. Zij gaven het
Na de Tweede Wereldoorlog werden veel brandweerwagens op voormalige legerchassis gebouwd. Hier een Dodge Beep (voorgrond) en een Chevrolet C15L. Rechts vermoedelijk Andries Heero van Bergen (1896-1981) en links zijn zoon Andries Heero (geboren 1934). Foto rond 1952. bedrijf de naam Concordia en onder deze naam werd het dan ook bekend. Op het gebied van brandspuitproductie was er jarenlang een strijd tussen de beide fabrieken. Op 18 november 1906 overleed Heero Andries te Midwolda. Hij had geen kinderen en dus kreeg zijn broer de volledige controle over het bedrijf. Berend van Bergen kwam op 12 oktober 1908 te overlijden en zijn beide zoons Udo Andries (geboren 12 juni 1883 te Midwolda) en Jacobus (geboren 10 februari 1886 te Midwolda) zetten het bedrijf voort. Zij hebben de ontwikkeling van handbrandspuit naar gemotoriseerde brandspuit meegemaakt en hadden daarop hun productie enigszins aangepast. Toch wist men niet de productie te halen die hun neven uit Heiligerlee behaalden. Kort na de Tweede Wereldoorlog trad Udo Andries zich terug uit het bedrijf en vestigde zich in 1950 in Zaltbommel alwaar hij op 1 november 1970 overlijdt. Broer Jacobus blijft nog een tijd vooral actief als klokkengieter en besluit in januari 1956 het bedrijf te verkopen aan voormalig werknemer Wolbert Jacob Koek, die tot ongeveer 1970 het als klokkengieterij heeft gerund. De goede en slechte jaren van Heiligerlee In 1904 kreeg Andries Heero het bedrijf in handen en hij was het die vanaf 1920 samen met twee van zijn zoons, Andries Heero (geboren 5 december 1896 te Heiligerlee) en Harmannus Tjapko, het voortzette. In 1927 kwam de jongste zoon Jan Jurrien er ook nog bij, die zich vooral bezig hield met de afdeling brandspuiten en de zakelijke kant van het bedrijf. Vanaf 1928 ging Harmannus Tjapko het bedrijf vertegenwoordigen vanuit Bilthoven om betere contacten naar de rest van het land en daarbuiten te onderhouden. Zo was hij in 1939 in Amerika actief bezig een aantal carillons te plaatsen tot hij door de toenemende oorlogsdreiging zijn vrouw en zoon liet overkomen naar Amerika. Daar verbleef hij de oorlogsperiode en begon op een gegeven moment in Amerika met het vervaardigen van klokken, wat hij en zijn zoon tot 1980 hebben gedaan. Ook in Heiligerlee stonden de ontwikkelingen niet stil. Zo had men op een gegeven moment een nevenvestiging in Winschoten, waar men zich vooral bezig hield met de productie van brandspuiten. Dit was dan ook het werkterrein van Jan Jurrien. Vader en zoon Andries Heero waren vooral de klokkengieters binnen de familie. In 1921 leverde men de eerste automobielspuit aan het brandweerkorps van Veendam. Deze was opgebouwd op een Benz vrachtwagenchassis. Een jaar later werd er voor de gemeente Dordrecht een sproeiwagen annex hulpbrandspuit gebouwd op het chassis van een Bergmann. Deze wagen bestaat nog steeds en is bij evenementen regelmatig te zien. Langzamerhand begon men meer brandweerauto s op te bouwen dan motorbrandspuiten. Vooral de op Ford gebouwde wagens waren in die jaren populair. Een enkele keer zat er een ander merk tussen, zoals Chevrolet. Vader Andries Heero overleed op 13 november 1939. Gedurende de oorlogsjaren was men geheel afhankelijk van de productie van brandspuiten: zowel autospuiten als motorspuiten. Dit was een nogal moeilijke periode, omdat de Duitsers iets andere plannen hadden met het bedrijf dan de eigenaren. Als een reactie hierop was het gieten van klokken niet meer te doen (omdat men het benodigde brons niet meer kreeg) en de klokken die nog in behandeling waren verdwenen onder de grond achter de fabriek waar ze na de oorlog weer te voorschijn kwamen. Men kon alleen overleven door brandspuiten te bouwen waarbij men gebruik maakte van ijzeren pompen in plaats van de gebruikelijke bronzen exemplaren. In de net naoorlogse jaren had men het druk om de vele gestolen klokken en brandspuiten te vervangen, Je kan haast wel stellen dat dit de gouden jaren waren voor het bedrijf. In 1951 vertrok Jan Jurrien uit het bedrijf in Heiligerlee en begon een eigen bedrijf dat gespecialiseerd was in het maken van carrosserieën en brandweerwagens. Het werd bekend onder de naam Berwi, afgeleid van Van Bergen Winschoten. In de eerste jaren bouwde hij vooral brandweerwagens met pompen die geleverd werden door zijn broer, maar in latere jaren begon hij ook andere pompen in te bouwen. Zo had hij een korte tijd een samenwerking met Motorkracht en Ajax de Boer. Voor Ajax de Boer bouwde hij in de loop van de jaren nog meer brandweervoertuigen. Ajax de Boer was onder andere importeur van Ziegler uit Duitsland. Maar niet alleen brandweervoertuigen kwamen uit de Berwi fabriek, men bouwde ook ambulances en politievoertuigen. Waaronder een gevangenentransportwagen en een hele serie Technische Patrouillewagens voor de Rijkspolitie op Citroën. Hij Eén-Eén-Twee 41
De in 1952 gestarte fabriek van Jan Jurrien van Bergen in Winschoten: Berwi. bleef eigenaar totdat hij het bedrijf in 1973 verkocht aan Ir. Statema. De laatste jaren van het familiebedrijf De klokkengieterij annex brandspuitenfabriek in Heiligerlee werd vanaf eind jaren vijftig door vader en zoon Andries Heero (geboren 2 september 1934 te Nieuwolda) voortgezet. In deze periode werd er een nieuwe vinding op de door hen gebouwde pompen toegepast. Een systeem van ontluchting door middel van een persluchtfles die aangekoppeld was op de pomp. Deze persluchtfles zat naast de typische kogelvormige voorbouwpomp gemonteerd. In 1975 trok vader Andries Heero zich terug uit het bedrijf en heeft tot zijn overlijden op 4 januari 1981 in Winschoten gewoond. Zijn zoon Andries Heero zag aankomen dat de productie van klokken steeds minder werd en dat de productie van brandspuiten (pompen) voor hen steeds belangrijker werd. Echter de carrosserieën werden bij Berwi in Winschoten gebouwd. Toen deze in 1976 stopte heeft men geprobeerd om dit in eigen beheer te doen, wat helaas niet lukte. Ook de poging om dit bij een andere carrosseriefabriek te laten doen liep op niets uit. En dus was het op 11 april 1980 gebeurd met de gieterij in Heiligerlee. Men heeft zich nog tot 1982 beziggehouden met de levering van brandweermaterieel waarbij men importeur was van Bachert uit Duitsland maar uiteindelijk heeft men met alle activiteiten moeten stoppen. En was het echt gedaan met dit familiebedrijf. Tegenwoordig is in het pand van de klokkengieterij Sint Paulinus te Heiligerlee het klokkengietersmuseum gevestigd wat daar vanaf 1987 is ondergebracht. Tevens bezit het museum nog een oude Van Bergen handbrandspuit. Daarnaast zijn er nog verschillende oude brandspuiten en brandweerwagens te vinden in het land, die zuinig bewaard worden. En in de voormalige vestiging in Winschoten, de Berwi fabriek, zit tegenwoordig de Nederlandse dochteronderneming van het Duitse Ziegler. Eén-Eén-Twee 42