Juridisch dossier In dit dossier vindt u juridische informatie over seksuele handelingen op minderjarige leeftijd, abortus, beroepsgeheim en ambtsgeheim, aansprakelijkheid, aangifte van geboorte, erkenning van het vaderschap, naamgeving, ouderlijk gezag, rechtspositie van de minderjarige ouder Deze brochure wordt uitgegeven door Fara, www.faranet.be
Seksuele handelingen op minderjarige leeftijd Belang van leeftijdsgrenzen in het seksueel strafrecht. 1 Leeftijdsgrenzen in het seksueel strafrecht kunnen in twee grote categorieën worden ingedeeld: Handelingen die alleen strafbaar zijn wanneer het slachtoffer jonger is dan een bepaalde leeftijd. De leeftijd is dan een noodzakelijk element om van een misdrijf te kunnen spreken. Een voorbeeld: een zestienjarig meisje laat zich vrijwillig betasten door een man. Er is geen sprake van een misdrijf. Indien het meisje echter jonger dan zestien zou zijn, is deze situatie wel strafbaar. Handelingen die altijd strafbaar zijn maar zwaarder worden bestraft naarmate het slachtoffer jonger is dan een bepaalde leeftijd. In dat geval spreekt men van verzwarende omstandigheden gebaseerd op de jeugdige leeftijd van het slachtoffer. Een voorbeeld: iemand met geweld betasten is altijd een seksueel misdrijf, ongeacht de leeftijd van het slachtoffer. Het misdrijf wordt zwaarder bestraft naarmate het slachtoffer jonger is de leeftijd fungeert als verzwarende omstandigheid. 1 Zie ook Seksuele meerderjarigheid in het strafrecht?, Stevens L., oktober 2002, Rep & Roer nr. 14. 2
Welke seksuele handelingen zijn strafbaar indien daar jongeren bij betrokken zijn? JONGER DAN 14 JAAR 14 OF 15 JAAR 16 JAAR OF OUDER ZONDER PENETRATIE Aanranding van de Aanranding van de Geen misdrijf eerbaarheid eerbaarheid MET PENETRATIE Verkrachting Aanranding van de eerbaarheid Geen misdrijf Jongeren kunnen vanaf hun zestiende verjaardag geldig instemmen met het stellen of ondergaan van seksuele handelingen (art. 372 eerste al. Strafwetboek). Jongeren beneden zestien kunnen nooit geldig toestemmen omdat zij hier wettelijk niet bekwaam toe worden geacht. Indien een jongen of meisje jonger dan zestien betrokken raakt bij seksuele handelingen, maakt de seksuele partner zich altijd schuldig aan een misdrijf. Afhankelijk van de aard van de seksuele handelingen (met of zonder penetratie) spreekt de wet over aanranding van de eerbaarheid of verkrachting. De wetgever was helaas niet consequent in het bepalen van de leeftijdsgrens voor de verschillende misdrijven. Vanaf veertien jaar kan een jongere geldig instemmen met penetratie. Diezelfde jongere zou echter pas geldig kunnen toestemmen tot seksuele handelingen vanaf zestien jaar. Indien de dader meerderjarig is dan heeft hij/zij een strafbaar feit gepleegd. Strafrechtelijke vervolging, procedure en strafmaat zijn mogelijk. Hebben we te maken met een minderjarige dader dan spreken we van een als misdaad omschreven feit (MOF) en moet de procedure ingeleid worden voor de Jeugdrechtbank. Twee seksuele partners jonger dan zestien jaar plegen beiden een als misdaad omschreven feit de één op de ander en kunnen in principe beiden berecht worden voor de Jeugdrechtbank. 3
Strafbaarheid van seksuele handelingen binnen de familiale sfeer Wanneer minderjarigen binnen de familiale context betrokken worden bij seksuele handelingen is er steeds sprake van een misdrijf (art. 372 tweede en derde al. Strafwetboek.). In de familiale sfeer kan een minderjarige nooit geldig toestemmen met seksuele handelingen met: zijn/haar ouders, (over)grootouders, adoptanten, broers, zussen of ieder ander persoon die een soortgelijke positie heeft in het gezin en personen die gewoonlijk of occasioneel met het slachtoffer samenwonen en over hem of haar gezag hebben. Vanaf achttien jaar kan men echter ook geldig toestemmen met seksuele handelingen gesteld binnen de familiale sfeer. Abortus Abortus is volgens het Belgisch recht strafbaar (zie wet van 3 april 1990) tenzij aan de volgende voorwaarden voldaan is: De zwangerschap is niet verder van twaalf weken (= veertien weken amenorroe). Een arts kan de zwangerschapsduur bepalen. In de instelling waar de abortus wordt uitgevoerd zal men een echografie uitvoeren om de zwangerschapsduur te controleren. De abortusingreep (d.m.v. zuigcurretage of abortuspil) kan niet vroeger dan zes dagen na de eerste afspraak in de instelling waar de abortus zal uitgevoerd worden. De eerste consultatie moet plaatsvinden in dezelfde instelling waar ten vroegste zes dagen later ook de abortusingreep zal plaatsvinden. De vrouw moet verklaren dat zij door de zwangerschap in een noodsituatie verkeert. Deze noodsituatie is geen objectief gegeven. De vrouw oordeelt zelf over haar eigen draagkracht. De noodsituatie kan achteraf niet aangevochten worden. De vrouw moet op de dag van de ingreep haar verzoek om abortus schriftelijk bevestigen. Aan de instelling (ziekenhuis of abortuscentrum) waar de abortus wordt uitgevoerd, moet een voorlichtingsdienst verbonden zijn. Deze dienst moet voorlichting kunnen geven over de rechten, de bijstand en de voordelen die bij wet en decreet gewaarborgd zijn aan gezinnen, 4
aan al dan niet gehuwde moeders en hun kinderen. De voorlichtingsdienst moet inlichtingen kunnen geven over de mogelijkheden tot adoptie en de vrouw kunnen bijstaan in de oplossing van de psychologische en maatschappelijke problemen die door haar toestand zijn ontstaan. De arts die de abortus zal uitvoeren, moet de zwangere vrouw inlichten over de risico s die inherent zijn aan de ingreep. Hij of zij moet ook de diverse opvangmogelijkheden in herinnering brengen die er voor het kind bestaan indien de zwangerschap toch wordt uitgedragen. Desgevallend mag de arts daarvoor verwijzen naar de voorlichtingsdienst verbonden aan de instelling waar de abortus wordt uitgevoerd. Minderjarigen en de wet op zwangerschapsafbreking In de Belgische Wet Patiëntenrechten wordt bepaald dat bij minderjarige patiënten, de rechten van deze patiënten (mét o.a. het recht om te beslissen over medische behandelingen en ingrepen) in principe uitgeoefend worden door hun wettelijke vertegenwoordigers (normaal hun ouders).wanneer de behandelende arts echter van mening is dat hij te maken heeft met een bekwame, minderjarige patiënt, mag deze patiënt zijn/haar patiëntenrechten (en dus ook het recht om beslissingen te nemen overzijn/haar gezondheid) zelf uitoefenen zonder tussenkomst van wettelijke vertegenwoordigers. Er staat dus geen leeftijd vermeld in de Wet Patiëntenrechten op het bereiken van de bekwaamheid van de minderjarige patiënt. Artsen kunnen hierover in principe vrij beslissen afhankelijk van de aard van de ingreep, de ervaringen van de minderjarige op medisch gebied, de algemene maturiteit,... Aangezien een zwangerschap biologisch pas voorkomt wanneer een meisje de tienerleeftijd heeft bereikt, én aangezien een abortus op medisch vlak slechts een lichte ingreep is waar weinig risico's aan verbonden zijn,oordelen artsen in België dat minderjarige, zwangere meisjes die een abortus overwegen, bekwaam zijn om hierover zelf te beslissen. De wettelijke vertegenwoordigers van deze minderjarige meisjes kunnen in deze situatie bijgevolg geen beslissingen nemen in de plaats van het betrokken meisje. Meer nog, de wettelijke vertegenwoordigers kunnen, zonder toestemming van het betrokken meisje, in principe zelfs niet op de hoogte gebracht worden van de zwangerschap/abortus omdat dit onder het beroepsgeheim van de behandelende arts valt. 5
Aansprakelijkheid Wat betreft de mogelijke aansprakelijkheid ( art. 13.82 van het Burgerlijk Wetboek) van de diensten zoals CLB s, CAW s, en ook de leerkrachten die minderjarige meisjes begeleiden bij een zwangerschapsafbreking, is er geen expliciete aansprakelijkheid voorzien in de regelgeving. Dat betekent dat de algemene principes van art. 13.82 B.W. van toepassing zijn : Wanneer iemand door zijn onrechtmatige daad (= foutief of onzorgvuldig handelen of nalaten) iemand anders schade veroorzaakt, moet deze de schade herstellen of vergoeden. Wanneer bijvoorbeeld een leerkracht een zwanger meisje begeleidt bij een zwangerschapsafbreking en er loopt iets mis, kunnen ouders dus enkel proberen een schadevergoeding te bekomen bij een burgerlijke rechter. Hiervoor zullen ze moeten aantonen die leerkracht een fout maakte door hun dochter te begeleiden (zonder hun toestemming). In het licht van de huidige rechtspraktijk, is het nog nooit voorgekomen dat een leerkracht hiervoor werd veroordeeld. Iedereen die ertoe geleid heeft dat meisje een abortus heeft gedaan, kan juridisch gezien verantwoordelijk gesteld worden en gesanctioneerd worden als er iets fout loopt tijdens de abortus MAAR, dit moet nog altijd aangetoond worden en dan hangt het nog van de rechter af welke sanctie je krijgt. Adoptie Door de adoptie staat de biologische moeder (en de biologische vader) haar kind en de ouderlijke rechten af en krijgt het kind adoptie-ouders die de ouderlijke plichten opnemen. Voor een duidelijk overzicht naar de wetgeveing over adoptie verwijzen wij graag door naar Kind en Gezin. 6
Pleegzorg In het geval van pleegzorg blijft de biologische moeder (en de biologische vader) haar ouderlijke rechten behouden. Beroepsgeheim Art 458 Strafwetboek: het beroepsgeheim Geneesheren, heelkundigen, officieren van gezondheid, apothekers, vroedvrouwen en alle andere personen die uit hoofde van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen die hun zijn toevertrouwd, en die bekendmaken buiten het geval dat zij geroepen worden om in rechte (of voor een parlementaire onderzoekscommissie) getuigenis af te leggen en buiten het geval dat de wet hen verplicht die geheimen bekend te maken, worden gestraft met gevangenisstraf van 8 dagen tot 6 maanden en een geldboete van 110 euro tot 500 euro. Wie? Het beroepsgeheim dekt alleen maar een tweepersoonssituatie, namelijk tussen degene die het vertelt en degene die de info ontvangt. Het begrip alle anderen is voor interpretatie vatbaar. Het beroepsgeheim geldt voor iedereen die uit hoofde van staat of beroep een vertrouwensfunctie uitoefent. Dit wil dus ook zeggen vrijwilligers, stagiairs, religieuze functies. Het criterium is hier dat het moet gaan om een noodzakelijke vertrouwensfiguur. Het gaat dus niet om vrijwillige confidenten zoals bijvoorbeeld leden van een zelfhulpgroep. 7
Er geldt echter een bijzondere wetgeving. Beroepsgeheim is ook van toepassing op iedereen die medewerking verleent aan bepaalde wet of decreet: Art.8 Decreet Integrale Jeugdhulp Art 7 Decreet Bijzondere Jeugdbijstand Art 11 CLB decreet (alle medewerkers) Art.77 Jeugdwet Wat? Alles wat uitdrukkelijk of stilzwijgend aan de hulpverlener werd toevertrouwd door de cliënt valt onder het beroepsgeheim. Hieronder valt ook wat wordt vastgesteld en ook informatie over derden. Het geheim karakter blijft bestaan zolang de cliënt er belang bij heeft dat het niet wordt bekendgemaakt (zelfs na overlijden) Schending van het beroepsgeheim Schending van het beroepsgeheim is een misdrijf als het opzettelijk gebeurt en als je het bekend maakt aan derden (dus iedere andere dan hulpverlener). Ook als het gaat om een reeds gekend feit. Gevolgen van schending van beroepsgeheim Strafvervolging, zijnde gevangenisstraf van 8 tot 6 maanden plus geldboete. Dit gebeurt echter zelden. Er kunnen tuchtsancties komen en/of ontslag door werkgever. De vertrouwensrelatie met de cliënt wordt geschaad. 8
Uitzonderingen Getuigenis in rechte: voor onderzoeksrechter, rechtbank of parlementaire onderzoekscommissie, dus niet voor politie of parket Spreekrecht en zwijgrecht, dus geen spreekplicht Eigen verdediging van hulpverlener Strafvervolging van de hulpverlener Wettelijke verplichting, bijvoorbeeld aangifte besmettelijke ziekten, jeugdbijstand, misdaden of wanbedrijven gepleegd op minderjarigen Noodsituatie: o o o o Het doorbreken van het beroepsgeheim is noodzakelijk en de enige mogelijkheid omwille van dreigend en ernstig gevaar voor een hoger te beschermen belang (bvb leven)bescherming van fysieke of seksuele integriteit Voorwaarden: je hebt het zelf vastgesteld of vernomen van het slachtoffer en je bent in de onmogelijkheid om adequate hulp te verlenen Je hebt als hulpverlener geen aangifteplicht, wel aangifterecht. Je bent dus niet verplicht om het parket of politie te verwittigen. Je kan in het geval van incest of mishandeling van een minderjarige contact opnemen met het vertrouwenscentrum Kindermishandeling. Om niet alsnog het risico te lopen te worden vervolgd wegens schuldig verzuim kan men best in een daartoe bestemd dossier of logboek vastleggen welke stappen men heeft ondernomen ter bescherming van de jongere. Gedeeld beroepsgeheim Delen van informatie is een mogelijkheid en geen verplichting! Er gelden strikte voorwaarden: De personen moeten gebonden zijn door het beroepsgeheim 9
Het gaat over personen binnen dezelfde hulpverleningscontext (enkel binnen decreet Integrale Jeugdhulp). Er worden alleen noodzakelijke gegevens gedeeld. Het gebeurt in het belang van de cliënt/hulpverlening. De cliënt moet hierover geïnformeerd worden Tussen de hulpverlener en de school? CLB medewerkers vallen onder het beroepsgeheim en hebben dus zwijgrecht binnen de vertrouwensrelatie met de leerling. Leerkrachten en directie van een school hebben geen beroepsgeheim, maar wel discretieplicht of ambtsgeheim. Ze zijn verplicht om geen vertrouwelijke informatie met derden te delen bij het uitoefenen van hun ambt of functie. Ze krijgen de vertrouwelijk informatie in functie van de dienst waarvoor zij werken. Er moet discreet worden omgegaan met gegevens die hen in vertrouwen zijn meegedeeld. Bijgevolg geldt de discretieplicht dus enkel buiten de muren van de school. Maar binnen de school heeft elk personeelslid het recht en de plicht om informatie uit te wisselen met collega s, ondergeschikten en hiërarchische meerderen. Er is dus geen sprake van gedeeld beroepsgeheim, want het personeel van de school heeft geen beroepsgeheim. Maar gegevens uitwisselen tussen CLB en school is in het kader van leerlingbegeleiding onontbeerlijk. Dankzij art. 36 CLB decreet en art.9 CLB besluit mogen CLB en school onderling informatie die relevant is of kan zijn in het licht van de hulpverlening en begeleiding rekening houdend met de regels inzake beroepsgeheim, de deontologie en de bescherming van de persoonlijke levenssfeer 10
Beroepsgeheim tegenover ambtsgeheim of discretieplicht Discretieplicht Beroepsgeheim In belang van de dienst of onderneming In het belang van een vertrouwensrelatie Geldt niet t.a.v. collega s of overste Geldt t.a.v. iedereen Geen zwijgrecht t.a.v. rechter Zwijgrecht, geen zwijgplicht t.a.v. rechter Arbeids-of tuchtrechtelijke sanctie of schadevergoeding Strafsanctie De positie van de CLB arts Voor CLB artsen is de situatie nog complexer aangezien zij gebonden zijn door verschillende reglementeringen: het decreet betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding, de wetgeving inzake het beroepsgeheim, de deontologische code voor geneesheren en de deontologische code voor de CLB medewerkers. Daarom heeft de Cel Administratieve en Juridische ondersteuning van de vrije CLB koepel volgend besluit bepaald: De leerling is 12 jaar of ouder: de arts moet de ouders niet inlichten. De leerling is jonger dan 12 jaar: de arts is in principe verplicht de ouders in te lichten. Het weigeren 11
van medische informatie is echter mogelijk indien men anders het belang van de leerling zou schaden (cfr. Therapeutische exceptie uit het medisch Recht). Aangifte van de geboorte Het aangeven van de geboorte van een kind betekent dat het kind wordt ingeschreven bij de burgerlijke stand van de gemeente waar het kind geboren is. Dit is verplicht. De dokter geeft hiervoor een medisch geboorteattest dat door één van beide ouders binnen de 15 dagen na de geboorte van hun kind bij de burgerlijke stand in het gemeentehuis moet afgegeven worden. Je hebt volgende documenten nodig: identiteitskaart medisch geboorteattest trouwboekje indien de moeder van het kind gehuwd is Eenmaal je je kind hebt aangegeven krijg je 3 of 4 uitreksels van de geboorteakte: één voor het ziekenfonds één voor het kinderbijslagfonds één voor eventuele instanties die een geboortepremie toekennen één voor de ambassade of het consulaat van het land van herkomst als de vader niet de Belgische nationaliteit heeft Ook bij een miskraam vanaf 180 dagen of bij een doodgeboren kind, geldt de aangifteplicht. 12
Erkenning van het vaderschap Anoniem noch discreet bevallen zijn mogelijk in België. De naam van de moeder staat altijd vermeld op de geboorteakte. Het moederschap ligt dus wettelijk vast. Voor de vader ligt dit anders. Als de man wettelijk erkend wil worden als vader, dan dient hij het kind te erkennen als zijn kind. Een erkenning kan gebeuren bij elke ambtenaar van burgerlijke stand van om het even welke gemeente in België. Het hoeft dus niet op de plek te zijn waar de moeder bevalt of waar de moeder woont. Het is bovendien gratis. De moeder moet hier wel haar toestemming voor geven. Het kind kan voor de geboorte of erna erkend worden. Voor de geboorte kan dit vanaf de 6de maand van de zwangerschap. Daarvoor gaat de moeder samen met de vader van het kind naar het gemeentehuis. Dit heeft ze nodig: identiteitskaarten van zowel moeder als vader medisch attest met vermoedelijke bevallingsdatum Erkenning voor de geboorte heeft als voordeel dat de vader zijn kind na de geboorte dan alleen kan gaan aangeven. Voorts kan men het kraamgeld reeds via de werkgever van de vader aanvragen. Als hij geen werknemer is, vraagt de moeder het kraamgeld aan. Het is altijd de moeder die de premie krijgt. Na de geboorte kan de moeder de erkenning laten samenvallen met de aangifte van de geboorte. Daarvoor gaat ze samen met de vader van het kind naar een gemeentehuis. Dit heeft ze nodig: identiteitskaarten van zowel moeder als vader Recent afschrift van de geboorteakte 13
Misschien is niet duidelijk wie de vader van het kind is. Ook een man die niet de biologische vader van het kind is, kan het kind erkennen (behalve in het geval van 'huwelijksbeletselen' ). In theorie heeft de man de toestemming van de moeder nodig voor de erkenning van het kind. Als de moeder geen toestemming tot erkenning wilt geven, kan diegene die het kind wil erkennen via de rechtbank toestemming of een machtiging tot erkenning verkrijgen. Als degene die het kind wil erkennen de biologische vader van het kind is, zal de rechter hem de machtiging tot erkenning toekennen. In dit geval heeft het dus geen zin toestemming te weigeren. Als het kind 12 jaar of meer is, moet het kind bovendien zelf zijn toestemming geven. Indien het kind meerderjarig is, volstaat zijn toestemming. De man die het kind erkent, is de juridische vader. De erkenner hoeft dus niet de biologische vader te zijn. De gevolgen van erkenning zijn dat: het kind de familienaam van de erkenner kan krijgen het kind kan erven van de erkenner het kind de nationaliteit krijgt van de erkenner als het kind nog geen 18 jaar is de erkenner onderhoudsplichtig is tot het kind 18 jaar is of een eerste opleiding voltooid heeft Als de vader van het kind weigert om het kind te erkennen, kan de moeder via de Rechtbank de vaderlijke afstamming laten vaststellen. Indien hij niet kan bewijzen dat hij de vader niet is (bv. via DNA-test ), zal hij de juridische vader worden met in principe alle rechten en plichten van een ouder. Het kind blijft de naam van de moeder behouden tenzij vader en moeder anders beslissen. Een andere mogelijkheid is dat wanneer een man weigert zijn kind te erkennen, de moeder een vordering tot vermoedelijk vaderschap instelt, namelijk een vordering tot uitkering voor levensonderhoud, opvoeding en passende opleiding. De vordering wordt afgewezen indien de man kan bewijzen dat hij niet de vader is. Met deze vordering kan de moeder dus enkel onderhoudsgeld vorderen, niet het juridische vaderschap. De moeder alleen heeft in dit geval het ouderlijk gezag en het kind heeft haar naam. 14
Verder heeft de vader dan geen enkel recht, ook geen bezoekrecht. Van het moment dat de hij het kind wel erkent, kan hij wel bezoekrecht laten gelden. Erkenning en onderhoudsplicht gaan dus niet noodzakelijk samen. Naamgeving Als het kind op het moment van de aangifte van de geboorte (dus tot 15 dagen na de geboorte) niet erkend is, krijgt het kind de familienaam van de moeder. Mocht de moeder nadien iemand ontmoeten die het kind wil erkennen, dan kan dit als de moeder haar toestemming geeft. Het kind kan dan bij uitdrukkelijk verzoek van de twee ouders de familienaam krijgen van de erkenner. Als het kind wel erkend is op het moment van de aangifte, krijgt het de naam van de erkenner. Ouderlijk gezag Ouderlijk gezag houdt in dat iemand: gezag heeft over het kind en verantwoordelijk is voor de verzorging en opvoeding van het kind onderhoudsplichtig is t.o.v. het kind tot het kind 18 jaar is of een eerste opleiding heeft voltooid het recht heeft het kind wettelijk te vertegenwoordigen recht heeft op omgang en contact met het kind recht heeft op het beheer van het vermogen van het kind Elke ouder die een juridisch vaststaande band heeft met zijn kind oefent het ouderlijk gezag uit ook als de ouder minderjarig is. Wonen de ouders samen (gehuwd of niet), dan oefenen ze samen het gezag uit. Ook als ze niet samenwonen, blijven beiden co-oude. Ditt wil zeggen dat ze samen het ouderlijk gezag uitoefenen, samen belangrijke beslissingen nemen over onder meer religie, medische ingrepen, schoolkeuze enz. Dit is het uitgangspunt van de wet. In sommige situaties kan het exclusief ouderlijk gezag toevertrouwd worden aan één ouder. 15
De voogdij valt enkel open wanneer beide ouders overleden zijn, onbekend of beiden in de onmogelijkheid om het ouderlijk gezag uit te oefenen. Rechtspositie van de minderjarige ouder Een minderjarige ouder valt zelf nog onder het ouderlijk gezag van de eigen ouders, maar heeft zelf ouderlijk gezag over het eigen kind. Ouders van de minderjarige ouder kunnen geen beslissing nemen over hun kleinkind. Er is wel rechtstreeks omgangsrecht voor de grootouder. En er is (wederzijdse) steunverplichting indien het kind of kleinkind behoeftig is. 16