Grondslagen in de familiezorg Voorwoord Grondslagen in de familiezorg Over relaties kun je praten De ontmoeting, het contact en de relatie zijn de terugkerende elementen van het werken in de familiezorg. In een training aan beroepskrachten, in een dialoog met beleidsmedewerkers, in een debat met wetenschappers of in een gesprek met de familie over hun zorgsituatie draait het steeds om relationeel werken. Maar wat is dat precies: relationeel werken? En hoe doen we dat gezamenlijk in ons veld? Maar de meest interessante vraag is misschien wel: waar is het relationele werken op gebaseerd? 1
Wat zijn de grondslagen van het relationele werken in de familiezorg? Samen met kunstenaar Victor Sonna mag ik een antwoord geven op deze vraag. Hij in beelden en ik in woorden. Over grondslagen nadenken is niet iets wat je even op je computer doet of wat je opzoekt in een boek. Met grondslagen bezig zijn, is een jarenlang proces dat bestaat uit ontmoetingen, contacten en relaties zowel binnen als buiten het veld van de gezondheidszorg. Maar waar grondslagen altijd het meest zichtbaar worden is op de werkvloer. Een voorbeeld: Een van de onderwerpen uit de Methode Familiezorg is afstemming in de zorgtriade waarin de relatie tussen de beroepskracht, de zorgvrager en diens familie centraal staat. In de training neemt een verpleegkundige het woord en zegt: De zus van onze patiënt wil steeds alles zelf doen, daardoor kan ik onze patiënt niet goed verzorgen. We zitten gewoon met de familie niet op één lijn. Ik herhaal de laatste zin: We zitten met de familie niet op één lijn. Met deze woorden raakt de verpleegkundige een van de grondslagen van het relationele werken. Er ontstaat een gesprek tussen de verpleegkundige en de trainer. Trainer: Wat zou je willen dan? Verpleegkundige: Ik zou graag met de familie op een lijn willen zitten. Trainer: Waarom? Verpleegkundige: Dan krijgt de patiënt de zorg die hij nodig heeft. Trainer: Wat zou de patiënt willen denk je? Verpleegkundige: Goede zorg. Trainer: Wat zou de familie willen denk je? Verpleegkundige: Ook goede zorg. Trainer: Heb je dat al eens gevraagd? Verpleegkundige: Nog niet zo direct. Daar wil ik wel mee beginnen in het familiegesprek. Misschien komen we dan tot de conclusie dat we allemaal hetzelfde willen: goede zorg voor mevrouw. Maar ik ben benieuwd hoe mevrouw en de familie vinden dat deze zorg dan gegeven moet worden en of dat overeenkomt met hoe wij het doen. Trainer: Daar kun je het dan met elkaar over hebben. Dan speel je ook meteen de bal (goede zorg), en niet de man (de familie). Verpleegkundige: Kunnen we dit even oefenen in een rollenspel, want het lijkt nu zo simpel, maar dat is het niet. In een gesprek is het gemeenschappelijk doel altijd de rode draad En zo wordt een van de grondslagen van het relationele werken zichtbaar: In een gesprek is het gemeenschappelijk doel altijd de rode draad. Wanneer je afwijkt van deze grondslag loopt het gesprek niet. Wanneer we de verpleegkundige, de patiënt en de familie met elkaar in gesprek zouden zien, worden er meer grondslagen zichtbaar zoals: Een ideale ontmoeting begint met invoegen; Over emoties kun je niet onderhandelen; Wat de ander van mij vindt en ik van de ander is niet ter zake doende. De grondslagen hangen met elkaar samen en beïnvloeden elkaar. Eigenlijk zijn grondslagen zoiets als wetten voor het relationeel werken in de zorg. Keer op keer worden ze weer zichtbaar in onderhandelingen, praktijksituaties, gesprekken en zorghandelingen. Die wetten -die grondslagen- zijn een houvast. Zij zijn leidend voor het relationele werken. Inmiddels heb ik in de afgelopen jaren twee-en-twintig grondslagen ontdekt. Ze stonden nergens geschreven, ze waren niet in een boek te vinden. Ze werden letterlijk geboren in zorgtriades, familiegesprekken, intervisies, trainingen, debatten, vergaderingen en teambesprekingen. Maar ook in dagelijkse gesprekjes, diners, feestjes, voetbalwedstrijden, praatprogramma s en treinreizen. Eén van de grondslagen is ook wetenschappelijk onderbouwd (o.a. Vuyk, 1998) en leidend voor de Methode Familiezorg: Open communicatie leidt tot minder stress. Deze grondslag is sturend voor het relationele werken in de zorg en ik vermoed ook buiten de zorg. Wanneer een familie iets ernstigs meemaakt, zoals een chronische ziekte van een van de gezinsleden, en ze praten daarover met elkaar, kunnen ze zowel individueel als gezamenlijk beter omgaan met de zorgsituatie wat leidt tot minder stress. Alles wat er in de Methode Familiezorg staat en in de training wordt geoefend is bedoeld om deze open communicatie te bereiken, gewoonweg omdat het de familieleden die geraakt zijn door iets ernstigs, goed doet. 2
Grondslagen Dan iets over het begrip grondslag. Ik krijg altijd een kick van dit woord. Ik word er enthousiast van. Misschien omdat het verwijst naar iets wat we met elkaar afspreken, wat we met elkaar delen, en wat een tijd geldig is. Mensen die ooit een training van mij hebben gehad zullen dit ongetwijfeld kunnen beamen. Een grondslag is volgens de Encyclopedie een: basisbeginsel, basislijn, basisprincipe, bouwfundament, grond, grondbeginsel, grondbegrip, grondgedachte, grondlijn, grondregel, grondstelling, hoeksteen, principe, uitgangsvorm, veronderstelling, vertrekpunt, wortel, zate, uitgangspunt, regel, onderwerp, ondergrond, niveau, kiem, fundering, fundament, fondament, beginsel (Encyclo, 2009). Een grondslag heeft mijns inziens iets te maken met Filosofie en ik voeg aan de bovenstaande lijst er dan ook graag een begrip aan toe. Een grondslag is voor mij een mensbeeld dat bestaat uit opvattingen over het mens-zijn en het menselijk functioneren. Als er één gebied is waarbij opvattingen over mens-zijn en menselijk functioneren een grote rol spelen dan is het wel in de zorg. En juist in die zorg moeten we met elkaar voortdurend van gedachten wisselen over hoe we als mensen met elkaar om willen gaan. Onze samenleving is immers dynamisch. Was het vroeger -in het traditionele gezin- normaal om je ouders in huis te nemen en voor ze te zorgen als ze ziek zijn, inmiddels zijn daar diverse opvattingen over. : 12 beelden en 12 grondslagen Het afgelopen jaar heeft kunstenaar Victor Sonna in opdracht van de Provincie Noord-Brabant en het Expertisecentrum Familiezorg 12 van de in totaal 22 grondslagen van de Methode Familiezorg verbeeld. Hoe gaat dat in zijn werk? De grondslagen zijn een voor een toegelicht aan de kunstenaar waarbij gebruik is gemaakt van videomateriaal, muziek en filosofie uit de Methode Familiezorg. Daarnaast heeft de kunstenaar vaak geluisterd naar anekdotes uit familiegesprekken en trainingen en discussies tussen wetenschappers, beleids- en praktijkmensen. Hoe het brein en de handen van deze kunstenaar werken is voor mij een raadsel, maar hij heeft de grondslagen van het relationele werken in beelden uitgedrukt. En bij deze beelden mogen wij vrij associëren en met elkaar in gesprek gaan... Dr. Deirdre Beneken genaamd Kolmer 3
Ken jezelf voordat je de ander wil leren kennen Ontoegankelijk Universum 150 x 200 x 165 cm 4
Het onderscheiden van feit en mening opent -en sluit waar nodig- deuren Verlicht 100 x 150 cm 5
Ontschuldigen is nodig om waardevrij met anderen om te gaan Art Care 155 x 50 x 150 cm 6
Een ideale ontmoeting begint met invoegen Schijnwerkelijkheid 250 x 150 cm 7
Integer contact is de bal spelen en niet de man Triade 45 x 45 x 72 cm 8
Wat de ander van mij vindt en ik van de ander is niet ter zake doende Maatschappelijke Tegenspraak 100 x 100 x 60 cm 9
Open communicatie leidt tot minder stress Contact 210 x 210 x 210 cm 10
Zorg speelt zich altijd af in de privésfeer Humane Behoefte 85 x 90 x 210 cm 11
Over emoties kun je niet onderhandelen Memento 150 x 150 cm 12
In een gesprek is het gemeenschappelijk doel altijd de rode draad Levensbron 75 x 190 x 185 cm 13
De grondslag van zorg is ontmoeting Ontschotting 130 x 350 x 200 cm 14
Intuïtie bestaat niet Nature & Nurture 50 x 80 x 180 cm 15
Over het actieplan Familiezorg in opdracht van de Provincie Noord-Brabant In de notitie Informele zorg 2008-2011 stelt de provincie Noord-Brabant zich ten doel een impuls te geven om te komen tot een krachtig, samenhangend veld, gericht op een toekomstbestendige zorgstructuur. Om dit te realiseren is er een aantal actiepunten benoemd. Eén daarvan is de uitrol van de Methode Familiezorg en de bijbehorende expositie. Provincie Noord-Brabant heeft opdracht gegeven aan Expertisecentrum Familiezorg om de Methode Familiezorg brabantbreed uit te rollen. Over het Expertisecentrum Familiezorg Expertisecentrum Familiezorg ondersteunt en begeleidt families waar een langdurige zorgvraag is. In de zorgsituatie is dan sprake van bijvoorbeeld een chronische ziekte, een lichamelijke of verstandelijke beperking, niet aangeboren hersenletsel of dementie. Het Expertisecentrum Familiezorg is tevens een netwerkorganisatie. Dit houdt in dat het expertisecentrum samenwerkt met andere organisaties in zowel de formele- als informele zorg. Een van de speerpunten van het centrum is om de opgebouwde kennis en kunde op het gebied van familiezorg over te brengen op beroepskrachten en managers werkzaam in de gezondheidszorg. Dit met als doel om met hen relationeel te werken en de families waar nodig te ondersteunen en te begeleiden. Over de Methode Familiezorg Inhoud Methode Familiezorg: Het voeren van het eerste familiegesprek Conceptuele analyse van familiezorg Vraaggericht werken en signaleren in de familiezorg Relaties en posities in een gezin: het maken van een genogram Afstemming in de zorgtriade: een toolkit voor beroepskrachten Grondslagenanalyse, invoegen en onderhandelen De drie fasen van hechting: loslaten en vasthouden Zorgverantwoordelijkheid: werken in het afschuifsysteem en zondebokmechanisme Rolomkering, jonge familiezorgers en toekomst van de familiezorg Geven en ontvangen in de zorgtriade Zie voor meer informatie: www.familieacademie.nl Over de auteur van de Methode Familiezorg en de grondslagen Dr. Deirdre Beneken genaamd Kolmer is senioronderzoeker aan de Universiteit van Tilburg (Tranzo). Daarnaast werkt zij als senioradviseur en gezinstherapeut in de gezondheidszorg voor het Expertisecentrum Familiezorg en de Familie Academie. Als docente is zij verbonden aan het UMC Radboud, STOC en Hogeschool van Amsterdam. In voorgaande jaren heeft zij in de kinder- en jeugdpsychiatrie gewerkt en in rehabilitatiecentra in India. Als pedagoge is ze gespecialiseerd in opvoedingsfilosofie. Onlangs is de 4e druk van haar boek: De kunst van het ontmoeten: onderzoek, scholing en praktijk in de familiezorg verschenen. Op basis van wetenschappelijk onderzoek naar familiezorg en zorgverantwoordelijkheid door Beneken genaamd Kolmer (2007) en een intensieve samenwerking met beroepskrachten in de zorg en families is een relationele benadering in de familiezorg met bijbehorende methodiek ontstaan. De methode Familiezorg is een scholingsinstrument voor beroepskrachten (zoals verpleegkundigen, zorgloketmedewerkers, mantelzorgconsulenten, maatschappelijk werkers) en managers in de zorg. Inmiddels zijn er honderden beroepskrachten met de methodiek getraind. 16
Over de kunstenaar Victor Sonna (Kameroen, 1977) maakt divers werk en gebruikt daarbij verschillende materialen en technieken. Maar hoe verscheiden zijn werk ook is, de onderliggende motivatie is het overbruggen van tegenstellingen. Dat komt terug in zijn abstracte, kleurrijke schilderijen. Via Design Academy kwam hij uiteindelijk terecht aan Kunstacademie St. Joost, waar hij in 2008 afstudeerde. Sonna: De combinatie van losse elementen - verschillende materialen - leidt tot een nieuwe eenheid. Mijn werk is bedoeld om de kijker uit te dagen zowel het karakter van ieder element afzonderlijk te ontdekken als de identiteit van de combinatie van de elementen. De eigenheid van de afzonderlijke elementen die gezamenlijk een nieuwe werkelijkheid vormen, staat in mijn werk symbool voor de drang om te leven. Naast tegenstellingen en overleven zijn ook menselijke emotie en beleving van het moment belangrijke thema s voor Sonna. Hij beschouwt zijn werk als een toneelstuk, waarin acteurs door hun samenspel een nieuwe werkelijkheid voorstellen met behoud van hun karakter. www.victorsonna.com Over de expositie Colofon Grondslagen in de familiezorg Fotografie: Catherine Hermans Zetwerk: Kees Kloks Vormgeving Druk: Media Company 2e druk 2010 2009 D.M. Beneken genaamd Kolmer & Victor Sonna Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbenden. Tijdens het Symposium Familiezorg 2009 wordt de expositie geopend door mw. drs. S.C. van Haaften-Harkema, gedeputeerde Jeugd, cultuur en samenleving provincie Noord-Brabant. De Expositie is gemaakt door Victor Sonna en verbeeldt 12 grondslagen van de Methode Familiezorg. Na afloop van het symposium wordt de Expositie geëxposeerd op verschillende plaatsen in verschillende regio s in de provincie Noord-Brabant. Deze tentoonstelling is gratis te bezichtigen voor publiek. Voor zover bekend is de tentoonstelling te bekijken op de volgende locaties: Provinciehuis te s-hertogenbosch: 9 t/m 31 oktober 2009 De Boshoeve te Rijsbergen: 31 oktober t/m 16 mei 2010 Kasteel Nemerlaer te Haaren: 6 juni t/m 14 augustus 2010 BerneZorg te Heeswijk: 14 augustus 2010 t/m 1 januari 2011 Dr. Deelenlaan 11 5042 AD Tilburg Tel. 013-544 3343 www.expertisecentrumfamiliezorg.nl Brabantlaan 1 5216 TV s-hertogenbosch Tel. 073-681 2385 www.brabant.nl 17