Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld Stroomschema eergerelateerd geweld JUNI 2012
Inhoudsopgave pagina Inleiding 5 Gebruik van het handboek 9 Betrekken ketenpartners 11 1.Samenstellen werkgroep ketenpartners 12 2.Kick-off bijeenkomst ketenpartners 13 3.Tweedaagse training eergerelateerd geweld ketenpartners 14 4.Afstemmen werkprocessen ketenpartners 16 Eergerelateerd geweld op ROC 18 5. Training eergerelateerd geweld voor medewerkers 19 6. Voorlichting eergerelateerd geweld voor leerlingen 21 7. Voorlichting huiselijk en eergerelateerd geweld voor medewerkers 22 8. Voorlichting huiselijk en eergerelateerd geweld voor leerlingen 23 9. En Jij?! Huiselijk Geweld, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen LB) voor leerlingen 24 10.En Jij?! Huiselijk Geweld, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen LB) train de trainer 26 Betrekken zelforganisaties en voorlichting migranten 28 11. Oprichten Platform Eergerelateerd Geweld van zelforganisaties 29 12. Voorlichting eergerelateerd geweld in moskeeën en kerken 30 Colofon op achterzijde Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 2
Inhoudsopgave van Deel 2 - de Bijlagen (losse uitgave) Bijlagen Betrekken ketenpartners Voorbeelden en te gebruiken formulieren Bijlage 1: Draaiboek kick-off bijeenkomst 5 Bijlage 2: Uitnodiging kick-off bijeenkomst 7 Bijlage 3: Informatie voor de dagvoorzitter van de kick-off bijeenkomst 8 Bijlage 4: Deelnemerslijst kick-off bijeenkomst 9 Bijlage 5: Overzicht totaal aantal deelnemers per organisatie 10 Bijlage 6: Vooraankondiging training ketenpartners 11 Bijlage 7a: Uitnodiging tweedaagse training eergerelateerd geweld 12 Bijlage 7b: Uitnodiging tweedaagse training met terugkombijeenkomst 13 Bijlage 8: Programma tweedaagse training ketenpartners 14 Bijlage 9: Deelnemerslijst ketenpartners training Eergerelateerd geweld 15 Bijlage 10: Evaluatieformulier tweedaagse training ketenpartners 16 Bijlage 11: Checklist eergerelateerd geweld 17 Bijlage 12: Categorieën van conflicten eergerelateerd geweld 32 Werkprocessen Bijlage 13: Hoofdstroomschema eergerelateerd geweld 33 Bijlage 14: Alertlijst eergerelateerd geweld (ondersteunend aan stroomschema EGG) 34 Bijlage 15: Signaleringslijst (ondersteunend aan stroomschema EGG) 36 Bijlage 16: Stroomschema politie eergerelateerd geweld 38 Bijlage 17: Stroomschema BJZNH eergerelateerd geweld 39 Bijlage 18: Processchema ASHG eergerelateerd geweld 40 Bijlage 19: Voorbeeld overzicht sectoren 41 Bijlage 20: Handelingsprotocol kindermishandeling en huiselijk geweld 42 Bijlagen Eergerelateerd geweld op ROC Bijlage 21: Vooraankondiging vervolgtrainingen 45 Bijlage 22: Vooraankondiging vervolgtraining eergerelateerd geweld met praktijkvoorbeelden voor leerlingen en docenten 46 Bijlage 23: Uitnodiging vervolgtraining eergerelateerd geweld docenten 47 Bijlage 24: Terugkoppeling resultaat trainingen en voorlichtingen eergerelateerd geweld aan leerlingen en docenten 48 Bijlage 25: Kaartje eerwraak met signalen en wat wel en wat niet te doen 49 Bijlage 26: Evaluatieformulier training eergerelateerd geweld docenten 50 Bijlage 27: Evaluatieformulier voor docenten om effecten van de leerlingentraining eergerelateerd geweld te meten 51 Bijlage 28: Artikel terugkoppeling resultaat trainingen over voorlichtingen eergerelateerd geweld aan leerlingen en docenten 52 Bijlage 29: Programma voorlichting eergerelateerd geweld als onderdeel van huiselijk geweld voor docenten 53 Bijlage 30: Signalenlijsten vermoeden Huiselijk geweld, Loverboys, 54 Eergerelateerd Geweld Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 3
Bijlage 31: Programma eergerelateerd geweld als onderdeel van huiselijk geweld leerlingen 59 Bijlage 32: Programma voorlichtingsbijeenkomsten huiselijk geweld leerlingen 61 Bijlage 33: Presentatie voor leerlingen 62 Bijlage 34: Casussen voor bespreken huiselijk geweld 65 Bijlage 35: Evaluatieformulier leerlingen voorlichting huiselijk geweld 67 Bijlage 36: Artikel voor intranet ROC 78 Bijlage 37: Verwijzing naar basispakket En Jij?! Huiselijk geweld, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen L B) 70 ijk Bijlage 38: Programma train de trainer basispakket En Jij...?! Huiselijk geweld, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen LB) 71Eig Bijlagen Betrekken zelforganisaties en voorlichting migranten Bijlage 39: Globaal schema voor het opzetten van een platform HG/EGG 73 Bijlage 40: Presentatie ACB kenniscentrum 75 Colofon 77 Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 4
Inleiding Aandacht voor eergerelateerd geweld In mei 2007 vond op het station Alkmaar een tragische gebeurtenis plaats. De 24-jarige Turks-Koerdische rechtenstudent Zeynep Boral werd doodgeschoten door haar ex-man. Deze man kon niet leven met het feit dat Zeynep van hem gescheiden was. Hij schoot eerst Zeynep en vervolgens zichzelf dood. Dit dramatische voorval was niet het eerste signaal dat er een nieuwe vorm van geweld in ons midden was gekomen, maar wel de meest schokkende. De moord op Zeynep markeerde de overgang naar een nieuwe periode. We konden niet meer om deze vorm van geweld heen, die we eergerelateerd geweld gingen noemen. Wat is eergerelateerd geweld? Eergerelateerd geweld is geestelijk of lichamelijk geweld in reactie op schending van de familie-eer, waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te raken. Vaak zijn het vrouwen en meisjes die slachtoffer worden van eergerelateerd geweld. Het Ministerie van Justitie formuleert eergerelateerd geweld als volgt: Elke vorm van geestelijk of lichamelijk geweld, gepleegd vanuit een collectieve mentaliteit in reactie op een (dreiging van) schending van de eer van een man of vrouw en daarmee van zijn of haar familie waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt te raken. (Ministerie van Justitie, Factsheet 2007) Hoe vaak komt het voor? Een paar jaar geleden leek het erop dat eergerelateerd geweld nauwelijks voorkwam in Noord-Holland Noord. Dat is nu wel anders De politie gaf een signaal dat juist in onze regio eergerelateerd geweld regelmatig voorkomt. Eind 2008 waren er 106 zaken bij de politie in behandeling. Precieze cijfers zijn moeilijk te geven, omdat er naar alle waarschijnlijkheid veel meer speelt dat niet naar buiten komt. Wat voor Noord-Holland Noord geldt, geldt ongetwijfeld ook voor vele andere regio s in Nederland. Aan de siag met Eergerelateerd Geweld Deze cijfers en de moord op Zeynep vormde voor Steunpunt Huiselijk Geweld Kop van Noord-Holland (verder Steunpunt) aanleiding genoeg na te denken hoe vat te krijgen op deze problematiek. Ook de Ministeries van VWS en Justitie benadrukten de noodzaak om de aanpak van eergerelateerd geweld breed te verspreiden en de deskundigheid van professionals op dit gebied te verhogen. Een reden te meer voor het Steunpunt om ingebed in het geheel van huiselijk geweld de pilot Preventie Eergerelateerd Geweld voor jongeren en hun ouders te ontwikkelen en deze pilot ter financiering voor te leggen aan de provincie Noord-Holland. In juli 2009 is toezegging verkregen om dit project in de periode van 1 juli 2009 tot en met december 2010 uit te voeren in de regio s Kop van Noord-Holland en Noord-Kennemerland. In 2010 vroeg en verkreeg ook regio West-Friesland financiering van de provincie Noord-Holland voor de uitvoering van een dergelijk project in die regio. Dit project liep van 1 januari 2011 tot en met 1 april 2012. Het project bestond uit activiteiten gericht op de ketenpartners, ROC s en migrantengroepen. Voor de ketenpartners bestonden de activiteiten uit een training, en vervolgens het in kaart brengen van werkprocessen en de daarmee samenhangende overlegstructuren. In West-Friesland werd de training gekoppeld Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 5
aan een terugkombijeenkomst, waarin de naast werkprocessen en overlegstructuren ook inhoudelijke zaken aan de orde kwamen. In 2010 was op de ROC s zowel onder docenten (trainingen) als deelnemers het thema eergerelateerd geweld ruim onder de aandacht gebracht. Omdat eergerelateerd geweld een vorm van huiselijk geweld is, is vervolgens voor gebruik in de lessen Loopbaan en Burgerschap een lespakket ontwikkeld en uitgevoerd dat het thema in het bredere kader plaatst. Het basispakket En Jij?! Huiselijk Geweld, Identiteit, Cultuur en Eigen Keuzes bestaat uit een handleiding voor docenten met achtergrondinformatie, een training voor docenten, en deelnemersmateriaal. Last but NOT least zijn in de diverse regio s voor en door migranten Platforms Eergerelateerd Geweld opgezet, gevormd door leden van de achterban zelf. Resultaten van het project Het belangrijkste resultaat uit het project is wel dat we nu weten dat eergerelateerd geweld een omgekeerde wijze van handelen vraagt vergeleken met die van huiselijk geweld. Bij huiselijk geweld is een proactieve systeemgerichte benadering van toepassing. Bij eergerelateerd geweld wordt juist omzichtig handelen binnen het systeem gevraagd om eerschending te voorkomen. De gevolgen van daden die de eer aantasten in een groepscultuur zijn schadelijk voor alle groepsleden, maar ze zijn ook te herstellen. Er zijn oplossingen zonder geweld mogelijk. Deze fundamenteel andere wijze van werken is consequent binnen het hele traject van deskundigheidsbevordering van professionals meegenomen. De ketenpartners weten nu waar het over gaat als er over eergerelateerd geweld gesproken wordt. Zij hebben een aantal malen trainingen gevolgd gegeven door deskundigen. Het omzichtige handelen dat nodig is bij eergerelateerd geweld om eerschending te voorkomen heeft consequenties voor de werkprocessen van de betrokken instellingen. Daarom is gewerkt aan het in kaart brengen van de diverse werkprocessen en hebben de Steunpunten alle drie convenanten met de ketenpartners gesloten. Bij het maken van de instellingsprotocollen in verband met de ontwikkeling van de meldcode huiselijk geweld, wordt specifiek aandacht gegeven aan de werkwijze bij eergerelateerd geweld. De resultaten van het aanbod voor de ROC s in Noord-Holland Noord zijn dat de kennis van en bewustwording over eergerelateerd geweld bij docenten en deelnemers toegenomen. Signalen worden nu eerder opgemerkt en de meldingen die hiervan het gevolg zijn worden ook op een professionelere manier aangepakt. Daar gaat wel aan vooraf dat ook op het beleidsniveau van het ROC draagvlak nodig is voor projecten over eergerelateerd geweld. Belangrijk is ook dat het thema, al dan niet ingebed in huiselijk geweld, in het curriculum van een aantal studierichtingen wordt opgenomen. In de regio s is aan migrantengroepen kennis verspreid via kerken en moskeeën over de problematiek en zijn er Platforms Eergerelateerd Geweld opgezet die in iedere regio een andere opzet hebben en die bestaan uit leden van de achterban. In de platforms zijn de meeste etnisch-religieuze organisaties uit de desbetreffende regio vertegenwoordigd. De platforms richten zich op het vergroten van de eigen kennis en deskundigheid ten aanzien van huiselijk en eergerelateerd geweld, hulpverlening, doorbreken van taboes enz. Daarnaast is het zeker ook een doelstelling om groepen die daadwerkelijk te maken hebben met eergerelateerd geweld, input te laten geven voor een werkwijze om dergelijk geweld Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 6
aan te pakken. Zij voorzien de Advies en Steunpunten Huiselijk Geweld (verder ook Steunpunten of ASHG s genoemd) en ketenpartners van informatie over de culturele achtergrond, de betekenis van eer en de gevaren en kansen die eerverlies en herstel van eer met zich meebrengen. En via het platform kunnen de achterliggende doelgroepen (de jongeren, de ouders en hun familieleden) bereikt worden met voorlichting. Er zijn van het project ook rapportages gemaakt: een tussentijdse rapportage over het project in de Kop en in Noord-Kennemerland in maart 2010 en een eindrapportage in maart 2011. Een verslag van het project in West-Friesland verscheen in juni 2012. Deze rapportages zijn te vinden op www.huiselijkgeweldkopvannoordholland. Handboek Voor u ligt het handboek met daarin beschreven de gevolgde werkwijze bij de uitvoering van de activiteiten. Een belangrijke reden om het een en ander neer te leggen in een handboek is dat de resultaten zodanig bemoedigend zijn dat wij graag andere regio s een zetje in de rug willen geven om ook aan de slag te gaan. Ook de provincie stelde als voorwaarde bij het toekennen van geld dat de uitvoering van het project overgedragen zou kunnen worden via een handboek. Nadat in de eerste twee regio s het project was afgelopen, legden wij in grote lijnen de manier van werken al vast in een concept handboek. Natuurlijk kon het handboek pas definitief worden nadat ook in West-Friesland de activiteiten waren afgerond. Ook de bevindingen van die regio zijn nu opgenomen en daarmee werd het handboek definitief. Het handboek bevat een overzicht van de opzet, inhoud en aanpak van alle activiteiten die zijn uitgevoerd en daardoor worden de activiteiten uit dit project overdraagbaar. Het handboek bevat tevens de concrete tools en ter ondersteuning veel voorbeeldbijlagen hoe dit uit te voeren. Zoals al eerder gezegd is bij eergerelateerd geweld dit in tegenstelling bij de aanpak van huiselijk geweld - omzichtig handelen binnen het systeem geboden om eerschending te voorkomen. Als deze aanpak niet gevolgd wordt, blijf succes achterwege. Sterker nog, kunnen de gevolgen ernstig zijn. Daarom zal deze vereiste manier van werken de nodige aandacht krijgen in het handboek. Het uitwerken van het op de agenda zetten van een nieuw thema blijft natuurlijk altijd maatwerk. Door de Steunpunten zal steeds regionaal aansluiting gezocht moeten worden bij de mogelijkheden en structuur van het netwerk om een sluitende aanpak van eergerelateerd geweld te realiseren. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 7
Tot slot Nadat de toezegging van de provincie was verkregen ging het project Pilot Preventie Eergerelateerd geweld voor jongeren en hun ouders in de zomer van 2009 in een sneltreinvaart van start en het project heeft deze vaart tot het eind toe behouden. Dat kon alleen maar door intensieve samenwerking met andere organisaties. Speciaal willen we daarbij noemen de samenwerking met ACB Kenniscentrum, het Internationaal Vrouwencentrum Den Helder, Stichting Migrantenplatform Alkmaar, Stichting Netwerk Hoorn, SIZIN en ROC Het Horizon College, ROC Kop van Noord-Holland en het Clusius College. Ook zonder de samenwerking met kernledenpartners als BJZNH/AMK, politie, OM, De Wering, Blijf van m n Lijf Den Helder, het Oranjehuis, en de drie de Steunpunten Huiselijk Geweld NHN n Eigen Kracht zou het niet gelukt zijn. Marja de Kinderen, Projectleider GGD Hollands Noorden Juni 2012 Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 8
Gebruik van het handboek Voor wie is het handboek Het handboek is bedoeld voor Steunpunten Huiselijk Geweld die het thema eergerelateerd geweld een plaats willen geven als specifiek thema binnen huiselijk geweld. Hoe het handboek te gebruiken Het handboek heeft de volgende indeling: Betrekken ketenpartners Overzicht van activiteiten 1. Samenstellen werkgroep ketenpartners 2. Kick-off bijeenkomst ketenpartners 3. Tweedaagse training eergerelateerd geweld ketenpartners 4. Afstemmen werkprocessen ketenpartners Eergerelateerd geweld op ROC 5. Training eergerelateerd geweld voor medewerkers 6. Voorlichting eergerelateerd geweld voor leerlingen 7. Voorlichting huiselijk en eergerelateerd geweld voor medewerkers 8. Voorlichting huiselijk en eergerelateerd geweld voor leerlingen 9. En Jij?! Huiselijk Geweld, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen LB) voor leerlingen 10. En Jij?! Huiselijk Geweld, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen LB) train de trainer Betrekken zelforganisaties en voorlichting migranten 11. Oprichten Platform Eergerelateerd Geweld van zelforganisaties 12. Voorlichting eergerelateerd geweld in moskeeën en kerken Het Handboek bestaat uit twee delen: Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 9
De twaalf mogelijke activiteiten zijn beschreven in Handboek Regionale aanpak Eergerelateerd Geweld. De activiteiten zijn in drie blokken ondergebracht. - Betrekken ketenpartners (groen) - Eergerelateerd geweld op ROC (blauw) - Betrekken zelforganisaties en voorlichting migranten (paars) De Bijlagen zijn in deel 2 opgenomen en dit deel volgt dezelfde blokkenindeling van het Handboek. Het bevalt ondersteunend materiaal voor de uitwerking en uitvoering als bijvoorbeeld stappenplan, uitnodigingen, opzet programma, evaluatieformulieren). - De bijlagen 1 t/m 20 horen bij Betrekken ketenpartners - De bijlagen 21 t/m 38 horen bij Eergerelateerd geweld op ROC - De bijlagen 39 t/m 40 horen bij Betrekken zelforganisaties en voorlichting migranten In de beschrijving van de activiteiten staat onder Benodigdheden dat wat er nodig is om de beschreven activiteit goed uit te voeren. Van de meeste genoemde materialen is in de bijlagen een tekst opgenomen als inspiratie om de uitwerking en uitvoering ook in andere regio s zo succesvol mogelijk te laten verlopen. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 10
Betrekken ketenpartners Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 11
1. Samenstellen werkgroep ketenpartners Doelgroep ASHG met vertegenwoordigers van ketenpartners Wanneer Bij aanvang van project eergerelateerd geweld in de regio Uitvoering door ASHG Nadere informatie - Uitnodigen Politie, OM, Reclassering, Veiligheidshuis, Algemeen Maatschappelijk Werk, Blijf van m n Lijf, Bureau Jeugdzorg, en andere relevante kernpartners Doel Samenstellen van een werkgroep (kan ook klankbordgroep, stuurgroep of projectgroep genoemd worden) bestaande uit leden van de ketenpartners van het Steunpunt, waarin de aanpak en de activiteiten in de regio rond het thema eergerelateerd geweld worden besproken. Het maken van werkafspraken tussen ketenpartners en deze afspraken vastleggen om een sluitende aanpak van eergerelateerd geweld te realiseren. Een overzicht maken van te betrekken organisaties bij de activiteiten en eventueel taakverdeling in kaart brengen. Doelgroepen De relevante kernsamenwerkingspartners van het ASHG binnen de regio. Inhoud Binnen de werkgroep wordt gewerkt aan het oppakken van eergerelateerd geweld in aansluiting op het beleid ASHG (vanaf 18 jaar) en BJZ/AMK(tot 18 jaar), het beleid van politie, Openbaar Ministerie en andere ketenpartners. De politie krijgt gevallen van eergerelateerd geweld steeds meer in beeld en het thema is een van hun prioriteiten. Op casuïstiek niveau kan de politie in de samenwerking met ASHG en Bureau Jeugdzorg /Advies- en Meldpunten Kindermishandeling (verder ook BJZ/AMK) en andere relevante samenwerkingspartners het casustraject vaststellen. Benodigdheden Uitnodigingen en verslaglegging werkgroep. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Gezamenlijk bepalen van de activiteiten en op termijn een optimale samenwerking om met de diverse organisaties tot afstemming in de werkprocessen te realiseren. Bijzonderheden Ministeries van VWS en Justitie benadrukken de noodzaak om de (kennis over de) aanpak van eergerelateerd geweld breed te verspreiden en de deskundigheid van professionals op dit gebied te verhogen. De politie geeft als signaal dat eergerelateerd geweld regelmatig voorkomt. Cijfermateriaal is daarbij lastig te geven. Dit is een reden om eergerelateerd geweld ingebed in een geheel (voor ketenpartners, docenten en jongeren maar ook zelforganisaties met hun achterban) op te pakken. Zoek daarbij de samenwerking ook op met andere ASHG s als er bijvoorbeeld sprake is van één Veiligheidsregio. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 12
2. Kick-off bijeenkomst ketenpartners (een dagdeel) Doelgroep Professionals hulpverleningsinstanties, justiële partners en beroepskrachten onderwijsveld Wanneer Start aanvang activiteit eergerelateerd geweld in de regio Uitvoering door Diverse deskundigen als politie, SIZIN, Movisie, Eigen Kracht - Centrale, Blijf van m n Lijf, politie Nadere informatie www.mo-persectief.nl Uitnodigen Openbaar Ministerie, politie, gemeenten, Veiligheidshuis, Steunpunt Huiselijk Geweld, Algemeen Maatschappelijk Werk, Blijf van m n lijf, Internationaal Vrouwencentrum, Bureau Jeugdzorg, onderwijs, MEE en migrantenorganisaties Doel Agendasetting van het thema eergerelateerd geweld en het ingezette beleid van de overheid bij de betrokken professionals. Doelgroepen Alle professionals en beroepsgroepen van de samenwerkingspartners en werkveld onderwijs binnen de regio. Inhoud De bijeenkomst vormt de aftrap voor het gezamenlijk oppakken van het thema eergerelateerd geweld binnen de regio. Deskundigen worden uitgenodigd om te vertellen en een workshop te geven over eergerelateerd geweld en hoe dit te signaleren. Benodigdheden Vooraankondiging, uitnodigingen, nieuwsbrieven voor publiciteit, deelnemerslijsten, signaleringslijsten en evaluatieformulier. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe De te verwachte opkomst is mede afhankelijk van de belangstelling voor en prioriteit van het thema binnen de regio. Een gevarieerd programma is belangrijk. Met andere woorden kwaliteit gaat voor kwantiteit. De kick-off bijeenkomst van Noord-Holland Noord kende een grote opkomst van 120 professionals. Dit geeft aan hoezeer daar het onderwerp leeft. De middag had een levendig en informeel karakter met zinvolle workshops. Bijzonderheden Gezien het thema is het multiculturele karakter van de bijeenkomst van belang. Dit kan worden bereikt via de hapjes en drankjes, muziek, dans of toneel door de uiteindelijke doelgroep (migranten). Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 13
3. Tweedaagse training eergerelateerd geweld ketenpartners Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Ketenpartners van de Steunpunten Huiselijk Geweld Na de kick-off bijeenkomst Rob Ermers Midden Oosten Perspectief www.mo-persectief.nl r.ermers@mo-persectief.nl Samenwerkingspartners Doel Verdieping en inzicht in interculturele vraagstukken en verbreding kennis van allochtoon en autochtoon. Doelgroepen Alle belangrijke partners die een rol spelen bij het tijdig signaleren van eergerelateerd geweld, te denken valt aan: politie, gemeenten, Veiligheidshuis, medewerkers Steunpunten Huiselijk Geweld, Blijf van m n Lijf, Algemeen Maatschappelijk Werk, Thuiszorg, GGZ volwassen en jeugd, Verslavingszorg, jeugdzorgaanbieders, Slachtofferhulp, Internationaal Vrouwencentrum, Bureau Jeugdzorg speciaal ook AMK, MEE, Reclassering, GGD. Inhoud Op de eerste dag ligt de nadruk op de omgang met elkaar en wat in Noordwest-Europa anders is dan in het Midden-Oosten, waar het belang van eer en groepscultuur bijvoorbeeld veel groter is. Op de tweede dag ligt het accent op het bespreken van casussen. Benodigdheden Vooraankondiging, uitnodigingen, nieuwsbrieven voor publiciteit, deelnemerslijsten, reader, signaleringslijsten en evaluatieformulier. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Er is doorgaans veel belangstelling voor de training. De deelnemers zijn erg enthousiast en geven de trainingen een ruime voldoende. Het programma leidde tot kennis over andere culturen in vergelijking met de Nederlandse cultuur zowel wat betreft overeenkomsten als verschillen plus de essentie van eergerelateerd geweld. Mogelijkheden tot overdracht Om een eenduidig begrippenkader en één vertrekpunt te bewerkstelligen is het belangrijk om voor een trainingsbureau te kiezen. Dit helpt om het thema gezamenlijk op te pakken en een gezamenlijk begrippenkader te gaan hanteren. Binnen de regio Noord-Holland Noord is gekozen voor het Midden Oosten Perspectief omdat de politie ervaring met hen heeft opgedaan, ook in de adviesrol aan de politie bij casussen. In West-Friesland is ervoor gekozen om aan de training automatisch de (terugkom)bijeenkomst te koppelen die is beschreven onder activiteit 4. Zie ook de bijlage. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 14
4. Afstemmen werkprocessen ketenpartners Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Betrokken ketenpartners Na de training(en) Steunpunt Huiselijk Geweld en Bureau Jeugd Zorg/AMK www.huiselijkgeweldnoordhollandnoord.nl Openbaar Ministerie, politie, BJZ/AMK, Reclassering samen met Steunpunt Doel Werkprocessen worden eerst per instelling in kaart gebracht en daarna samengebracht tot een hoofdwerkproces bij eergerelateerd geweld. Uitwerken van een regionaal handelingsprotocol met daarin informatie, meldformulieren, competentieprofielen van professionals bij de instellingen gekoppeld aan hun taak bij huiselijk geweld. Doelgroepen Alle (kern)samenwerkingspartners/ketenpartners binnen de regio. Inhoud De werkprocessen van Bureau Jeugdzorg en het Steunpunt Huiselijk Geweld bij eergerelateerd geweld worden in kaart gebracht en in een stroomschema gezet. De werkprocessen worden, naast de instellingsgebonden werkprocessen, samengevoegd in een hoofdwerkproces. Hierin is ook de afstemming tussen de instellingen verwerkt. Bij iedere betrokken instelling wordt een aandachtsfunctionaris aangesteld en een casusoverleg eergerelateerd geweld georganiseerd. Benodigdheden Werkprocessen Bureau Jeugdzorg, Steunpunt Huiselijk Geweld, politie, Openbaar Ministerie en Reclassering, richtlijnen en meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling, alertlijst, signaleringslijst, risico-screeningsinstrument. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Het thema eergerelateerd wordt aangevuld in www.handelingsprotocol.nl. In Noord-Holland Noord is, toegespitst op de regio, een hoofdwerkproces eergerelateerd geweld gemaakt. Zie bijlage. Bijzonderheden Het belangrijkste resultaat is wel dat eergerelateerd geweld een omgekeerde wijze van handelen vraagt vergeleken met die van huiselijk geweld. Bij huiselijk geweld is een proactieve systeemgerichte benadering van toepassing. Bij eergerelateerd geweld wordt juist omzichtig handelen binnen het systeem gevraagd om eerschending te voorkomen. De gevolgen van daden die de eer aantasten in een groepscultuur zijn schadelijk voor alle groepsleden, maar ze zijn ook te herstellen. Er zijn oplossingen zonder geweld mogelijk. In West-Friesland is ervoor gekozen om deze bijeenkomst als terugkombijeenkomst te koppelen aan de tweedaagse training die is beschreven onder activiteit 3. Zie ook de bijlage. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 15
Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 16
Eergerelateerd geweld op ROC Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 17
5. Training eergerelateerd geweld voor medewerkers (2x twee dagdelen) Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Alle medewerkers ROC Na training Steunpunt en ketenpartners Rob Ermers, Midden Oosten Perspectief r.ermers@mo-persectief.nl www.mo-persectief.nl Vertrouwenspersonen, schoolmaatschappelijk werk, docenten en mentoren, leerlingbegeleiders, conciërges, receptionisten, medewerkers loopbaancentrum Doel Voorlichting, tijdige signalering eergerelateerd geweld, samenwerking tussen de beroepskrachten op het ROC en doorverwijzen naar de juiste organisaties. Doelgroepen Docenten, mentoren, ZAT-team, vertrouwenspersonen, schoolmaatschappelijk werk, conciërges, receptionisten en mentoren, medewerkers loopbaancentrum. Inhoud In de training komt aan bod wat eergerelateerd geweld is en hoe je het kunt signaleren. Ook wordt er aandacht besteed aan het verzamelen van de juiste informatie en het stellen van de juiste vragen wanneer er een vermoeden bestaat. Hoe moet je handelen en bij welke organisaties kun je terecht? De basistraining bestaat uit twee dagdelen. In de vervolgbijeenkomst, ook twee dagdelen, staat het bespreken van casuïstiek centraal. Benodigdheden Vooraankondiging, uitnodiging, programma, reader, wegwijzer eergerelateerd geweld, kaartje vroegtijdig signaleren en do s en don ts van wel en niet doen, evaluatieformulieren. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Vanwege de complexe thematiek bij eergerelateerd geweld is training door een deskundige aan te bevelen. Een train-de-trainer concept is moeilijk bij dit thema. Bijzonderheden Als ondersteuningsmateriaal is een wegwijzer Eergerelateerd geweld gemaakt. Daarin staan adressen, websites en telefoonnummers voor verwijzing. Het thema eergerelateerd geweld kan worden opgepakt binnen het convenant de Veilige school. De school dient een protocol huiselijk geweld en kindermishandeling te hebben. Het is van belang de interne route vast te leggen. Regulier is het de taak van de docenten en mentoren om te signaleren en te verwijzen voor hulp naar loopbaancentrum of deelnemersinformatiecentrum. Het verdient aanbeveling een Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 18
aandachtsfunctionaris huiselijk geweld aan te stellen en de zorgstuctuur vast te leggen. Ook is het van belang om de deskundigheid van medewerkers te behouden en nieuwe medewerkers te scholen. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 19
6. Voorlichting eergerelateerd geweld voor leerlingen (2x twee lesuren) Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Leerlingen ROC Na scholing van medewerkers ROC Stichting Verdwaalde Gezichten www.verdwaaldegezichten.nl Leerlingen en hun coach Doel Bewustmaken van leerlingen/deelnemers van de problematiek eergerelateerd geweld en het geven van tips en aanknopingspunten. Doelgroepen Leerlingen Inhoud Leidraad vormt de documentaire Verdwaalde Gezichten die bestaat uit drie delen: Eerwraak, Schadelijke tradities, Oplossingen? In debatvorm wordt de voorlichting gegeven. Het programma brengt de thema s eergerelateerd geweld, cultuur en identiteit en omgang tussen jongens en meisjes onder de aandacht. Benodigdheden Er zijn trainers met verschillende kennis en achtergronden, die de leerlingen begeleiden met de lesstof. Alle leerlingen krijgen een werkmap en van hen wordt verwacht dat zij zowel klassikaal als individueel opdrachten uitvoeren. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Om de resultaten vast te houden is een punt van overweging om de voorlichting in te bedden in het curriculum van Loopbaan en Burgerschap. Door de voorlichting aan leerlingen (en docenten )is de dialoog op gang gebracht tussen docent, leerling en ouders. Bijzonderheden Ouders worden door school geïnformeerd over het lesprogramma. De voorlichting sluit aan op projecten als pesten, cultuur en omgang met elkaar in een onderwijssetting. Stichting Verdwaalde Gezichten kan op maat werken. De tijdsinvestering wordt gehonoreerd met studiepunten voor de leerlingen/deelnemers en is daarmee een onderdeel van de studie. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 20
7. Voorlichting huiselijk en eergerelateerd geweld voor medewerkers (een dagdeel) Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Alle medewerkers van ROC Na training Steunpunt en ketenpartners Steunpunt Huiselijk Geweld met medewerking van Willeke van t Zand van VOCAS Trainingen info@vocastrainingen.nl www.vocastrainingen.nl Coaches, docenten, conciërges, receptionisten, directeur Doel Voorlichting en tijdige signalering van huiselijk geweld met aandacht voor eergerelateerd geweld en hoe te handelen om dit aan te pakken. Doelgroepen Medewerkers loopbaancentrum, docenten, mentoren, conciërges, receptionisten. Inhoud Wat is huiselijk geweld en eergerelateerd geweld met aandacht voor de do s en don ts rondom zowel huiselijk geweld als eergerelateerd geweld. Benodigdheden Uitnodiging, programma, signaleringslijsten, do s en don ts bij huiselijk geweld en eergerelateerd geweld, laptop, beamer, presentatie Steunpunt, evaluatieformulier. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Huiselijk geweld is in dit aanbod de kapstok voor de voorlichtingsbijeenkomst met daarbinnen aandacht voor eergerelateerd geweld. De keuze hiervoor is afhankelijk van de samenstelling van de populatie van het ROC. Is eergerelateerd geweld al dan niet een hot thema. Het is aan te bevelen om de deskundigheid van medewerkers te behouden en nieuwe medewerkers te scholen. De wettelijke meldcode verplicht het ROC tot het maken van een instellingsprotocol met daarin de route bij signalering van huiselijk geweld en kindermishandeling. Bijzonderheden Het thema eergerelateerd geweld kan worden opgepakt binnen het convenant de Veilige school. Het is van belang de interne route vast te leggen. Regulier is het de taak van de docenten en mentoren om te signaleren en te verwijzen voor hulp naar loopbaancentrum of deelnemersinformatiecentrum. Het verdient aanbeveling een aandachtsfunctionaris huiselijk geweld aan te stellen en de zorgstuctuur vast te leggen. Ook is het van belang om de deskundigheid van medewerkers te behouden en nieuwe medewerkers te scholen. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 21
8. Voorlichting huiselijk en eergerelateerd geweld voor leerlingen (2½ uur) Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Leerlingen ROC Doorlopend gedurende de activiteit of project Steunpunt Huiselijk Geweld met medewerking van VOCAS Trainingen info@vocastrainingen.nl www.vocastrainingen.nl Leerlingen en coach Doel Bespreekbaar maken van vormen en signalen van huiselijk geweld, belemmeringen daarin van leerlingen om te signaleren, zorgen te uiten, te bespreken en om stappen te ondernemen richting hulpverlening. Doelgroepen Leerlingen met coach. Inhoud Het programma kent een vaste structuur en duurt per groep 2½uur. Er is gekozen voor diverse werkvormen om de interactie op gang te brengen en aan te sluiten bij vragen en eigen praktijkvoorbeelden over huiselijk geweld van de cursisten. Tijdens de bijeenkomst is gebruik gemaakt van film- en beeldmateriaal, de discussievorm, het leergesprek en casuïstiekbespreking. Benodigdheden Programma, laptop, beamer, presentatie Steunpunt (zie bijlage), dvd Wrong Love, casuïstiek (zie bijlage) evaluatieformulier en als naslagwerk een flyer van het Steunpunt Huiselijk Geweld en een brochure van het BJZ/AMK. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Met deze bijeenkomsten wordt een belangrijke stap gezet in de aanpak van huiselijk geweld voor omstanders en beginnend professional. Sommige groepen geven aan dat er behoefte is aan meer verdieping bijvoorbeeld door het organiseren van een vervolgbijeenkomst. Om de resultaten vast te houden is een punt van overweging om de voorlichting in te bedden in het curriculum van Loopbaan en Burgerschap. Bijzonderheden Voor de opzet en uitvoering van de programma s is het relevant om binnen het ROC op beleidsniveau in te steken. Het maken van afspraken zijn voorwaarden om een breed draagvlak binnen de verschillende afdelingen van het ROC te creëren. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 22
9. En Jij...?! Huiselijk Geweld, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen LB) voor leerlingen (3X drie lesuren) Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Deelnemers van alle opleidingen niveau 1 tot en met 4 binnen Loopbaan en Burgerschap Doorlopend gedurende het schooljaar tijdens de lessen binnen Loopbaan en Burgerschap Docenten Loopbaan en Burgerschap www.huiselijkgeweld.nl bdekinderen@prok.nl Basispakket En Jij...?! docentenhandleiding en werkboek Huiselijk Geweld, Identiteit, Cultuur en Eigen Keuzes www.huiselijkgeweldwestfriesland.nl/profvoorlichtingprojecten Deelnemers van alle opleidingen niveau 1 tot en met 4 binnen Loopbaan en Burgerschap Doel Deelnemers kunnen vormen en signalen van huiselijk geweld benoemen en weten welke stappen zij moeten ondernemen in de richting van hulpverlening. Deelnemers hebben kennis over de vijf verschillende geloofsstromingen en hoe geloof en cultuur samenhangen. Ze zijn zich bewust van hun eigen culturele bagage en tradities, vormen zich een eigen mening hierover en kunnen zich verplaatsen in de ander. Deelnemers hebben inzicht in eigen manier van keuzes maken en kunnen komen tot een gedragsverandering. Doelgroepen Deelnemers van alle opleidingen niveau 1 tot en met 4 binnen Loopbaan en Burgerschap (LB) Inhoud De lessen kunnen per cluster worden gegeven of achter elkaar worden uitgevoerd, gekoppeld aan bijvoorbeeld een themaweek. Er wordt uitgegaan van drie keer drie lesuren (in het totaal negen lesuren) voor het behandelen van de thema s. Naast het behalen van de doelstellingen is ook het proces van persoonlijke ervaringen en ontwikkeling met betrekking tot de thema s belangrijk. Er is gekozen voor diverse werkvormen om de interactie op gang te brengen en aan te sluiten bij vragen en eigen praktijkvoorbeelden van de deelnemers. Voor een aantal sectoren kan ook het uitzicht op de latere beroepsuitoefening een rol spelen. De inhoud en doelstellingen van de lessen brengt met zich mee dat het kan gebeuren dat er aan een bepaalde opdracht onverwacht meer tijd besteed moet worden, waardoor andere onderdelen minder aandacht krijgen. Benodigdheden Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 23
Docentenhandleiding met achtergrondinformatie van En Jij...?! Huiselijk Geweld, Identiteit en Eigen Keuzes. Het bevat een overzicht van de opzet, inhoud en aanpak van de lessen zoals die binnen Loopbaan en Burgerschap uitgevoerd kunnen worden. Werkboek deelnemers van het basispakket Huiselijk Geweld, Identiteit en Eigen Keuzes. Computer en verbinding met internet. Vijf enveloppen met daarop de vijf wereldreligies, post-it, flappen, stiften. DVD Over de Streep -aflevering Mondriaan College. DVD speler en televisie. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Het ROC Horizon College is in het schooljaar 2011/2012 met En Jij?! gaan werken. De docenten hebben door een train de trainer inzicht gekregen in het waarom van En Jij...?! en zij hebben kennis kunnen maken met de opdrachten en werkvormen uit het werkboek. De docenten LB zijn enthousiast over het basispakket en zijn het pakket in de klas gaan gebruiken. Aan het eind van het schooljaar 2011/2012 wordt er een enquête gehouden over de ervaringen van de docent en deelnemer die kunnen leiden tot bijstelling en actualisatie van het Basispakket. Met het lespakket en de inbedding daarvan binnen Loopbaan en Burgerschap wordt een belangrijke stap gezet in de aanpak van huiselijk geweld voor omstanders en beginnend professional. Bijzonderheden Voor de opzet en uitvoering van En Jij?! is het relevant om binnen het ROC op beleidsniveau in te steken. Het maken van afspraken is voorwaarde om een breed draagvlak binnen de verschillende afdelingen van het ROC te creëren. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 24
10. En Jij...?! Huiselijk Geweld, Identiteit, Cultuur en Eigen Keuzes (binnen LB) Train de trainer (drie lesuren) Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Docenten Loopbaan en Burgerschap op het ROC Voorafgaand aan het werken met het basispakket Huiselijk Geweld, Identiteit, Cultuur en Eigen Keuzes binnen Loopbaan en Burgerschap Steunpunt Huiselijk Geweld www.huiselijkgeweld.nl bdekinderen@prok.nl Basispakket En Jij...?! docentenhandleiding en werkboek Huiselijk Geweld, Identiteit, Cultuur en Eigen Keuzes www.huiselijkgeweldwestfriesland.nl/profvoorlichtingprojecten Docenten Loopbaan en Burgerschap Doel Introduceren van de docentenhandleiding en het werkboek voor de deelnemers van het basispakket En Jij...?! Huiselijk Geweld, Identiteit, Cultuur en Eigen Keuzes en de wijze van werken in de lessen. Doelgroep Docenten Loopbaan en Burgerschap (LB) Inhoud Voorafgaande aan de training wordt ervan uitgegaan dat de docenten zich hebben verdiept in het basispakket door het lezen van het materiaal, het bezoeken van de websites en het bekijken van de aflevering van Over de Streep- ROC Mondriaan. De training kent een vaste structuur en duurt drie uur. Er wordt ingegaan op het waarom van En Jij...?! en de inbedding binnen LB. Vervolgens gaan docenten zelf aan de slag met de opdrachten en werkvormen uit het basispakket. De bijeenkomst wordt afgesloten met het uitwisselen van ervaringen en het nabespreken van opdrachten uit het werkboek. Deze bespreking is gericht op de belemmerende en bevorderende factoren, die van invloed kunnen zijn op het werken met het basispakket in de praktijk. Benodigdheden Programma, docentenhandleiding en werkboek voor de deelnemers van het Basispakket En Jij...?!, flappen en stiften. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Het ROC Horizon College is in het schooljaar 2011/2012 met En Jij?! gaan werken. De docenten hebben door de opbouw van het programma van de train de trainer inzicht gekregen in het waarom Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 25
van En Jij...?! en zij hebben kennis kunnen maken met de opdrachten en werkvormen uit het werkboek. De docenten LB zijn enthousiast over het basispakket en zijn het pakket in de klas gaan gebruiken. Aan het eind van het schooljaar 2011/2012 wordt er een enquête gehouden over de ervaringen van de docent en deelnemer die kunnen leiden tot bijstelling en actualisatie van het Basispakket. Met het lespakket en de inbedding daarvan binnen Loopbaan en Burgerschap wordt een belangrijke stap gezet in de aanpak van huiselijk geweld voor omstanders en beginnend professional. Bijzonderheden Voor de opzet en uitvoering van het basispakket En Jij...?! is het relevant om binnen het ROC op beleidsniveau in te steken. Het maken van afspraken is voorwaarde om een breed draagvlak binnen de verschillende afdelingen van het ROC te creëren. Ook is het een punt van overweging om, naast het uitdelen van een geprinte versie van het materiaal aan docenten en deelnemers, het basispakket op intranet te plaatsen. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 26
Betrekken zelforganisaties en voorlichting migranten Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 27
11. Oprichten Platform Eergerelateerd Geweld van zelforganisaties Doelgroep Zelforganisaties van migranten Wanneer Eenmaal per kwartaal Uitvoering door Een sleutelorganisatie werkzaam met migranten in de regio samen met Steunpunt Nadere informatie - Uitnodigen Sleutelfiguren van de etnisch-religieuze organisaties binnen de regio Doel Vergroten van de eigen kennis en deskundigheid ten aanzien van huiselijk en eergerelateerd geweld, hulpverlening, sociale kaart, taboes doorbreken. Doelgroepen Etnisch-religieuze organisaties binnen de regio. Inhoud Op een gelijkwaardige manier door kennisoverdracht leren van elkaar over eergerelateerd geweld. In het platform zijn ouderen en jongeren vertegenwoordigd. Door de twee generaties bij elkaar ontstaat discussie en kunnen taboes doorbroken worden die binnen de huiselijke kring niet bespreekbaar zijn. Tijdens de bijeenkomsten wordt steeds een ander lid van het gezelschap verzocht om een lezing te geven. Leden van het Platform komen met een hulpvraag naar de andere platformleden. Op die manier kan een stappenplan bedacht worden vanuit de gemeenschap zonder de stap naar buiten te maken en wordt er preventief gewerkt. Benodigdheden Uitnodigen per telefoon en mail. Evaluatie en reikwijdte tot nu toe Het is van belang om de continuïteit van het Platform te realiseren, waarbij een klimaat kan ontstaan waar in openheid gesproken kan worden over eer en eerkwesties. Verbreding naar thema huiselijk geweld is mogelijk. Bijzonderheden Tijdens de bijeenkomsten wordt gewerkt met een agenda en er wordt een verslag gemaakt. Deze zijn alleen voor de deelnemers beschikbaar. Naast de bijeenkomsten is het ook de bedoeling dat de leden mede de lezingen/voorlichtingen initiëren organiseren op eigen locatie voor hun eigen achterban. Een sleutelorganisatie of persoon werkzaam met migranten in de regio is als motor van belang. Gezien het thema is het multiculturele karakter van de bijeenkomst een voorwaarde. Dit kan worden bereikt via de hapjes en drankjes, juiste ruimte voor bijeenkomen, organiseren van een Iftar in de vastenperiode e.d. Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 28
12. Voorlichting eergerelateerd geweld in moskeeën en kerken Doelgroep Wanneer Uitvoering door Nadere informatie Uitnodigen Jongeren en volwassenen die te maken kunnen hebben eergerelateerd geweld Als er een Platform Eergerelateerd geweld van etnisch-religieuze organisaties is die de zorg binnen de achterban kan kanaliseren Stichting Interculturele Zorgconsulenten in Nederland (SIZIN), VETC ers Via Steunpunt Bezoekers van moskeeën en kerken Doel Het geven van lezingen en voorlichting over eergerelateerd geweld om de dialoog tussen jongeren en hun ouders op gang te brengen. Doelgroepen Bezoekers van moskeeën en kerken. Dit kunnen zijn (de Raad van) Kerken, Moskee, Tamil tempel of de Turkse moskee. Inhoud Aanbieden van voorlichting aan bezoekers. SIZIN in de persoon van Raci Topal verzorgt de lezingen en voorlichting over eergerelateerd geweld. Benodigdheden Laptop en beamer, presentie door ACB Kenniscentrum (zie bijlage). Evaluatie en reikwijdte tot nu toe NVT Bijzonderheden Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld juni 2012 29
Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld Ontwikkeling PROK Projectmanagement Brigitte de Kinderen Redactie José Niekus Het Handboek Regionale aanpak eergerelateerd geweld is een project van PROK Projectmanagement in opdracht van GGD Hollands Noorden GGD Hollands Noorden, juni 2012 Overname of openbaarmaking van (gedeelten) deze uitgave is na overleg toegestaan met bronvermelding PROK Projectmanagement l www.prok.nl 30