De dynamische Limes streefbeeld Limes in Zuid-Holland verkenning en concept streefbeeld
Parklaan Landschapsarchitecten b.v. Vughterstraat 280 5211 GR Den Bosch T: 073-614 01 91 E: post@parklaan.nl I: www.parklaan.nl i.s.m. RAAP archeologisch advies, Leiden Buiten. Economie en omgeving, Utrecht
3 Streefbeeld CVT Limes Zuid-Holland Opdrachtgever: Provincie Zuid-Holland, Bureau Cultuur en Vrije Tijd Datum: 21 april 2011
Inhoudsopgave Inleiding en aanleiding 4 Plangebied 5 Streefbeeld 6 Hoe kunnen we het streefbeeld inzetten 10 De agenda van Bureau Cultuur en Vrije Tijd 21 Bijlage 1. Verkenning 23 2. Inspiratiethema s 38 3. De manier van verbeelding 46 4. Projectbeschrijvingen 47 4 In dit rapport zijn veel afbeeldingen gebruikt, deels uit het beeldarchief van Parklaan, Raap en Buiten. Veel beelden zijn via Internet gezocht. Bij het overgrote deel van de beelden is de eigenaar niet te achterhalen. Omdat de afbeeldingen niet voor commerciële doeleinden worden gebruikt maar verwerkt zijn in een advies aan de provincie Zuid-Holland, het rapport een beperkte oplage heeft en de afbeelden puur als inspirerende illustratie zijn bedoeld, hebben we ook geen beeldrechten opgevraagd. We bedanken iedereen die op deze manier een bijdrage aan dit beeldverhaal heeft geleverd. Een aantal namen zijn wel bekend en willen we zeker noemen; Olav Odé (pagina 5 en 14), Wilco de Jonge en Jos Bazelmans, Gemeente Leiden en Hazenberg advies.
Inleiding en aanleiding Bureau Cultuur en Vrije Tijd van de Provincie Zuid-Holland wil anderen inspireren en op een meer proactieve en ontwikkelende manier gaan werken. In het jaar 2009 werd het Limesjaar georganiseerd. Leve de Limes was een succes, de Limes is bekender geworden bij een breed publiek, maar er was bij verschillende partijen behoefte aan een vervolg. Welke richting gaan we op met de Limes en wie doet wat? Dit streefbeeld voorziet in deze behoeft. Andere aanleidingen voor het maken van het streefbeeld waren het nieuwe Limessamenwerkingsverband en het feit dat de Limes genomineerd is voor de Wereld Erfgoedlijst. Het streefbeeld beschrijft een denkrichting voor de Limes in Zuid- Holland voor de komende jaren. Daarnaast geeft het de speerpunten aan voor de Bureau Cultuur en Vrije Tijd van de Provincie Zuid- Holland. Het streefbeeld is onderdeel van een aantal rapporten. In het servicedocument Verken de grenzen van de Romeinen opgesteld door RAAP, is de stand van zaken ten aanzien van de archeologie beschreven. In het rapport worden de volgende onderwerpen beschreven: paleogeografische reconstructie; bekende Romeinse vindplaatsen; verstoringsgraad onderzoeksgebied; verwachtingskaart Romeinse tijd; onderzoeksagenda en -strategie; beleidsstrategie. Het streefbeeld is te zien als deel 2; de verbeelding van de Limes. Het streefbeeld is ontwikkeld na een deskstudie en gesprekken met Limesgemeenten waarbij geïnventariseerd is wat er allemaal in de afgelopen jaren is gerealiseerd. De verzamelde gegevens zijn opgenomen in het achtergrond document de verkenning van de Limes in Zuid-Holland. De analyse van de verkenning is in bijlage 1 opgenomen. Na een bijeenkomst met vertegenwoordigers van de Limesgemeenten, waarbij het concept streefbeeld is besproken en prioriteiten zijn aangegeven is het streefbeeld definitief gemaakt. 5
plangebied Het plangebied heeft betrekking op de Oude Rijnzone en een uitloper naar Voorburg. De volgende gemeenten liggen in het plangebied: 6 Katwijk aan Zee Voorburg Oegstgeest Leiden Leiderdorp Zoeterwoude Rijnwoude Alphen aan den Rijn Bodegraven en Leideschendam-Voorburg plangebied 2011 plangebied in de Romeinse tijd
Streefbeeld: de dynamische Limes 7
Streefbeeld: de dynamische Limes De Limes is het verhaal van 300 jaar Romeinen. Een periode waarin de Oude Rijn een belangrijke grens en levensader vormde en continu in ontwikkeling was, zowel in sociale, economische maar ook in landschappelijke zin. Er ontstonden castella, dorpen en grafvelden. Er werden badhuizen, wachttorens, wegen en bruggen aangelegd. De verbeterde infrastructuur bracht een bloeiende handel op gang. De Romeinen waren overheersers maar brachten ook een andere cultuur en gewoonten met zich mee. Soldaten kwamen uit alle uithoeken van het rijk, maar werden ook onder de lokale bevolking gerekruteerd. Gepensioneerde Romeinen bouwden veteranen woningen in de omgeving. Overstromingen, verwoestingen, bouwen herbouw van castella; het was bijna een continu proces van verandering. Het leven, de gewoonten en gebruiken van de inwoners langs de Oude Rijn veranderde in die 300 jaar onder invloed van de Romeinse overheersing. De Oude Rijzone is ook nu nog belangrijk; als infrastructurele- en handelsverbinding en als woon- en werkgebied. Het is een dynamisch gebied dat nog steeds in ontwikkeling is. De komende jaren zullen in deze zone projecten op het gebied van nieuwbouw, herstructurering, aanleg van infrastructuur en de aanleg van groengebieden worden gerealiseerd. Ook onze kennis op het gebied van de Romeinen is dynamisch. Elke bodemvondst kan zorgen voor een nieuwe kijk op het leven van de Romeinen en de inheemse bevolking in dit gebied. In het streefbeeld koppelen we de dynamische Oude Rijnzone van nu aan de dynamische Limes van weleer. Door deze koppeling wordt de identificatie met het Romeinse verleden gemakkelijker. De verhaallijn van het streefbeeld is de dynamische Limes. De dynamiek van de Limes kwam in de Romeinse tijd op verschillende manieren tot uitdrukking. We kunnen deze verhaallijn dan ook op verschillende manieren verbeelden. Bij ruimtelijke projecten, educatie en de ontwikkeling van projecten op het gebied van recreatie en toerisme kan de verhaallijn van de Romeinen als rode draad worden gebruikt. Bij elk project kan worden gekeken hoe de dynamische Limes kan worden verbeeld, gebruikt of ingepast. Als voorbeeld zijn een aantal inspiratiethema s uitgewerkt. Het zijn op zich universele Limesthema s maar door de koppeling met de Oude Rijn in het Zuid-Hollandse deel van de Limes worden ze specifiek voor de regio. Ze koppelen het verleden aan de toekomst. Inspiratie thema s: Dynamiek van het landschap Handel en industrialisatie Wonen en verstedelijking Leven aan de grens Wij hebben ons bij de uitwerking van de thema s vooral gericht op het gebruik bij ruimtelijke planvorming en recreatie en toerisme omdat dit de speerpunten zijn van de Provincie Zuid-Holland. De uitgewerkte inpiratiethema s staat in bijlage 2, bladzijde 38-45. 8
Streefbeeld: taakverdeling en implementatie De realisatie van het streefbeeld is een teamsport en vraagt om een lange adem. Tijdens de fase van de verkenning en de bijeenkomst met gemeenten zijn veel wensen en mogelijke projecten naar voren gekomen. Een groslijst is opgenomen in bijlage 1, bladzijde 35. Als vervolgstap zijn gezamenlijk prioriteiten aangegeven en is besproken wie bij welk project betrokken zou moeten zijn. In bijgaand schema zijn de belangrijkste projecten weergegeven. De projecten kunnen de komende 5 jaar worden opgestart. Er is bij elke project gekeken welke organisatie de logische trekker zou kunnen zijn. In elke themagroep is een project aan te wijzen dat opvalt door de compleiteit en de betrokkenheid van veel partijen. Voor deze projecten is de Provincie en soms de Limespartners de logische trekker. Soms heeft de Provincie een belangrijke rol als katalysator. Veel projecten kunnen ook door de gemeenten of ondernemers worden opgestart. Een voorbeeld is het LAW pad dat is aangedragen Limes reader+ groep. aanspreekpunt-, trekker van project levert belangrijke bijdrage aan het project Ruimtelijke plannen Masterplan Limeswegen en Romeinse Rijn Realiseren ensembles castella Ontwikkelen nieuwe wachttorens verbeelding inheemse bebouwing Recreatie en Toerisme Digitale toepassingen als www. Limes.nl, applicaties en grafi sche verbeelding Romeinen in Z-H Limes op nationaal niveau bekend maken Fiets- en wandelroutes ontwikkelen en actualiseren, zoals LAW en LAF. meerdaagse arrangementen en product ontw. Educatie en kennisontwikkeling Lesmateriaal op bassis van verhaallijn kennis verzamelen en verbinden, uitbouw servicedocument Limes partnergemeenten in buitenland publicatie serie boekjes voor bewoners Cultuur evenementen Bij opgraving of realisatie verbeelding Limesjaar 2021 Limes (inter)nationaal Rijksdienst Cultureel erfgoed Provincie Zuid-Holland Erfgoedhuis Z-H Kunstgebouw gemeenten Holland-Rijnland Ondernemers- leader+ 9
Hoe kunnen we de dynamische Limes inzetten? De verhaallijn kan bij allerlei soorten projecten worden gebruikt. Voor de Provincie Zuid-Holland zal het de basis zijn voor projecten op het gebied van; Ruimtelijke planvorming Recreatie en toerisme Educatie en kennisontwikkeling Cultuurevenementen Fietsen langs de Limes Het Kanaal van Corbulo 10 Door bij de projecten steeds te bedenken hoe het verhaal van de dynamische Limes kan worden verteld en verbeeld wordt dit specifieke karakter van de Limes steeds zichtbaarder en bekender en zal ook de economische betekenis toenemen.
Streefbeeld en ruimtelijke planvorming Eenheid in verscheidenheid (Hadrianus). Bij de ontwikkeling van infrastructuur, woon-, werk- en groengebieden kan de Romeinse periode worden verbeeld door verschillende vakgebieden van autonome beeldende kunst tot meer ruimtelijke disciplines als landschapsarchitectuur en architectuur. Per lokatie moet worden beoordeeld welke vakgebieden meewerken en welke verbeelding het sterkst werkt op de schaal van autonoom naar reconstructie. In bijlage 1 en 2 zijn voorbeelden opgenomen. Bij de ruimtelijke planvorming kunnen een aantal karakteristieke Romeinsebouwwerken worden ingezet om de Limes zichtbaar te maken. De sterke architectonische kenmerken van de objecten zorgt voor een herkenbaarheid. Lokale verschillen en eigentijdse materialen zorgen voor verscheidenheid. Bij de verbeelding van deze elementen kan worden gekozen voor verbeelding op de echte plek als die bekend is. Is de eacte plek niet bekend, dan is de plaats van de verbeelding vrijer. Een voorbeeld; bij de castella is de echte plek bekend, de verbeelding is daar direct aan gekoppeld. De ligging van de Limeswegen en wachttorens zijn niet altijd bekend, daarnaast hebben ze ook op meerdere plekken gelegen. Met de locatie van de verbeelding kan vrijer worden omgesprongen. Door bij verbeeldingen het karakter van de plek te koppelen aan het specifieke Romeinse karakter of een lokale vondst ontstaat als het een ware een Romeins genius locii. 11 Het gaat om de volgende bouwwerken: Ensembles van castella. Wachttorens Overige bouwwerken als veteranenboerderijen Limeswegen en Romeinse Rijn.
Streefbeeld als kaartbeeld Lugdunum Katwijks museum Katwijk museum Valkenburg Praetorium Agrippinae Rijks Oudheidkundig Museum Leiden Eén castellum of wachttoren vormt geen Limes. Repetende elementen en doorgaande lijnen geven een beeld van de Limes. De verbeelding van de 6 castella is al ver gevorderd. Met de uitvoering van de bestaande plannen en een aantal aanvullingen, is het beeld compleet. Wat nog mist is de verbindende Limesweg en Romeinse Rijn, de wachttorens en verspreide bebouwing buiten het castellum en de vicus. 12 Valkenburg Leiden Romeinse Rijn Mathilo Zoeterwoude forum Hadriani Voorburg kanaal van Corbulo Limeswegen Hazerswoude Albaniana Archeon Alphen aan den Rijn theehuis de Brugge Nigrum Pullum Zwammerdam Museum Swaensteyn Romeinse Rijk Bodegraven
Streefbeeld en geplande projecten De nog op stapel staande plannen langs de Oude Rijn zijn een kans voor de verbeelding van de dynamische Limes. Er kan werk met werk worden gemaakt. Ruimtelijke plannen die in het gebied actueel zijn verschillen in fase en type project. In elke fase zijn de mogelijkheden anders. Als er nog geen plannen zijn kan de dynamische Limes in de structuur worden opgenomen. Als het plan uitvoeringsgereed is kunnen objectmatige toevoegingen iets over de Limes vertellen. 13 Type projecten: Nieuwbouw Herstructurering Aanleg infrastructuur Parken, groen- en natuurgebieden
Voorbeelden: ensembles castella Een castellum was belangrijk, overheerste de omgeving maar stond niet alleen. Het ensemble bestaat uit het castellum met bebouwing, de Limesweg, de Romeinse Rijn, de vicus en vaak nog een begraafplaats. Bij de verbeelding kunnen de verschillende bouwperioden, de groei van de vicus en het dynamische karakter van de Rijn zichtbaar worden gemaakt. Door de juiste maatverhoudingen te gebruiken onstaat ook met moderne materialen een Romeinse sfeer. Limesweg Romeinse Rijn castellum 14 vicusvelden ensemble castellum Fectio, Bunnik Romeinse architectuur met gezeefdrukt glas en een dak van rode metalen platen, Xanten rivier castellum Limesweg vicus begraafplaats ensemble castellum dynamische rivier en meerdere bouwfasen bij verbeelding castellum Fectio reconstructie met gebouwde en groene muur Xanten, Duitsland
Voorbeelden: nieuwe wachttorens De wachttorens hadden vrij zicht op het landschap en de Limesweg. De maatverhouding en het dakje zijn bepalend voor de herkenbaarheid. Een ritme van torens met een zelfde architectuur verwijst het beste naar het ritme van wachttorens. Voorbeelden zijn een reeks vogel- en uitkijkstorens langs de N11; markante atelierwoningen bij de entree s van woonwijk aan de kant van de Oude Rijn. Voor het LAW en LAF zou een reeks spartaans ingerichte trekkerstorens op boerenerven langs de route kunnen worden gemaakt. De torens kunnen tevens informatie over de Romeinen bevatten. Romeinse lichtsignalen kunnen de torens s nachts verbinden. vogeluitkijktorens vormen een reeks met uitzicht op de elfenbaan, N11 en het veenweide landschap 15 Architectonisch principe van de wachttoren. Verhoudingen gebaseerd op de guldensnede atelierwoning als stedebouwkundig accent bij entree s van woonwijken
Voorbeelden: veteranenboerderij- inheemse bebouwing De veteranenboerderij was een inheemse boerderij met een Romeinse porticus rondom. Een menging van bouwstijlen die op een mooie manier het samengaan van de culturen verbeeld. De veteranenboerderij kan gebruikt worden als basis voor bijvoorbeeld een groepsaccomodatie, zorgboerderij of winkel van (Romeinse) streekproducten. Belangrijk zijn de maatverhoudingen, de veranda en dakhelling. Een landelijke setting versterkt het rurale karakter. kinderboerderij groepsaccomodatie 16 veranda veranda Architectonisch principe van de veteranenwoning. Verhoudingen gebaseerd op de guldensnede jeugdherberg- B en B
Voorbeelden: Limesweg en Romeinse Rijn De Limesweg was doorgaand en heeft wellicht op verschillende plekken gelegen. Door nieuwe fietspaden die op of in de buurt van de Limesweg liggen van een zelfde soort verharding te voorzien ontstaat een herkenbare samenhang. De Italiaanse oorsprong en het doorgaande karakter van de grens verbeeld door in deze strook veel Italiaanse populieren te planten. De Limesweg en Romeinse Rijn kunnen als een baan door een woonwijk of een park snijden. De dynamische Romeinse Rijn kan bijvoorbeeld worden verbeeld met waterpartijen die geleidelijk dicht groeien of blauwe verwilderingsvegetaties. Italiaanse populieren duiden de Limeszone, Limesfietspad in Leidsche Rijn 17 Limesweg en Romeinse Rijn gecombineerd met de structuur van de opstrekkende verkaveling een dichtgroeiende slingerende waterpartij als verbeelding van de Romeinse Rijn
Streefbeeld en toerisme en recreatie De economische waarde van de Limes ligt vooral bij de mogelijkheden om overnachtingsplaatsen en meerdaagse arrangementen te kunnen organiseren. Deze kunnen gekoppeld worden aan een LAW (Leader+ project) of het bestaande Limes Lange Afstand Fietspad. Een zichtbare en beleefbare Limes is daarbij een must. In de routes moeten afstapaanleiding of routedoelen worden ingebouwd. Dit kunnen horeca, unieke vondsten of opvallende verbeeldingen zijn. 18 De organistie en ontwikkeling van dergelijke punten kost tijd en is ook afhankelijk van de voortgang van de ruimtelijke planvormingsprojecten. Daarnaast is het ook belangrijk de Limes op nationaal niveau bekend te maken aan potentiële toeristen. Het ontwikkelen van digitale toepassingen zoals een internetsite (Limes.nl) met gelaagde informatie, GPS routes en layerapplicaties is van groot belang. Een koppeling van content met archeologie, de verbeelding en ondernemers is van grote waarde. Dit kan een gezamelijk project zijn van de Limespartners.
Streefbeeld en educatie en kennisontwikkeling De kennis van de Romeinen is nog steeds in ontwikkeling, ook die is dynamisch. Het is belangrijk dat gegevens, kennis en resultaten van opgravingen wordt verzameld, uitgewerkt en verbonden. Deze kennis kan op een laagdrempelige manier worden vertaald naar boekjes voor bewoners, nieuw lesmateriaal en een internetsite. Een driedimensionale grafische verbeelding van het Romeinselandschap, de architectuur en het leven kan daarbij worden ingezet. De omgeving van Xanten in de oudheid Introductie Colofon Tijdreis Films Vegetatie Hoogwater Wegen Topografie De Rijnarm bij Colonia Ulpia Traiana verzandt steeds verder. De haven van de stad wordt daarom ook steeds minder aangelopen. Op een later tijdstip wordt de haven volledig opgegeven. In de 3e eeuw heeft een van de Rijnarmen een nieuwe bedding gezocht. Mogelijk waren opgestuwde ijsmassa's de oorzaak van de verandering van richting. 19 Een ander manier om de educatie en kennisontwikkeling te stimuleren is het aanknopen van relaties met Limes partnergemeenten. Kennis over verbeelding, bouwprojecten en archeologie kunnen worden uitgewisseld. Kinderen kunnen via internet met elkaar in contact treden, net als bij de Romeinen worden culturen langs de grens met elkaar verbonden. Kennis kan ook via lokale archeotolken worden verspreid. Zij kunnen aantreden bij opgravingen, ecursies en evenementen.
Streefbeeld en cultuurevenementen De bekendheid van de Limes kan worden vergroot door bij opgravingen, maar ook bij de realisatie van verbeeldingen in woonwijken, evenementen te ontwikkelen. Deze evenementen kunnen door de Provincie worden ondersteund. 20 De Limesleadergroepen werken aan de MobiLimes. Een mobiele epositieruimte die bij evenementen kan worden ingezet. De eerder genoemde 3d verbeelding en internetsite moeten de epositiebus interessant maken voor verschillende doelgroepen. In het jaar 2021 kan een landelijke Limesmanifestatie worden georganiseerd op het moment dat de Limes wordt voorgedragen voor de werelderfgoedlijst. De nadruk kan dan liggen op de ruimtelijke onderdelen die in de tussenliggende jaren zijn gerealiseerd en die door het Limesjaar kunnen worden gestimuleerd.
De agenda van Bureau Cultuur en Vrije Tijd Het streefbeeld is gemaakt in opdracht van Bureau Cultuur en Vrije Tijd. Een van de doelen is het opstellen van een eigen ontwikkel agenda voor de komende jaren. Opgaven die voortkomen uit deze studie zijn: Het bekend maken en verspreiden van het concept de dymische Limes intern en etern. Het implementeren van het streefbeeld in andere projecten zoals het Venster, de RijnGouweLijn en Valkenburg. Opzetten van een masterplan Limesweg en Romeinse Rijn; een project dat vervolgens geïntegreerd kan worden in verschillende gemeentelijke Ruimtelijke ordeningsplannen. Het stimuleren van de realisatie van de castella; Pullum nigrum, Bodegraven en evt. Lugdunum in combinatie met de zeehaven. In samenwerking met de landelijke Limespartners realiseren van een Limessite en digitale applicaties met gelaagde informatievoorziening. Kennis verzamelen en verbinden bij nieuwe vondsten. Het servicedocument moet om de 5 jaar geactualiseerd worden en kan worden uitgebouwd. Organiseren van een Limesjaar in 2021 om de Limes en de gerealiseerde projecten een grotere bekendheid te geven. In bijlage 4 zijn de speerpuntprojecten verder uitgewerkt. 21
22
23 De dynamische Limes Bijlage
1. Verkenning (analyse van de inventarisatie) Zuid- Hollandse projecten Soort projecten: Ruimtelijk en beeldend kunst Recreatief- toeristisch Educatie Kennisontwikkeling 24 De beleving van de Limes voor een breed publiek is steeds terugkerend doelstelling.
Ruimtelijk en beeldend kunst Landschapsarchitectuur Stedenbouw Architectuur Autonome kunst (tijdelijk en permanent) Integrale kunst 25 Caleidoscoop aan ruimtelijke projecten. De mate van verbeelding is per locatie verschillend. Mathilo Leiden Plein Valkenburg Alphen aan den Rijn Brittenburg Katwijk
Ruimtelijk en beeldend kunst Reconstructie plattegrond met eigentijdse materialisatie en opbouw. Gebruikte vormmiddelen o.a. Grondvormen (wal) Beplanting (zuilboom) Vegetatietypen Water Verharding 26 Geen strikte ontwerpgrammatica wel een aantal terugkerende principes. Nigrum Pullum Zwammerdam profiel Limesfietspad Verbeelding vaak met een functioneel gebruik. Limesweg Valkenburg zuilbomen
Ruimtelijk en beeldend kunst De Limes is vaak een van de tijdlagen in verschillende gradaties. Valkenburg; Romeinen en paardemarkt Matilo; Romeinen en klooster Zwammerdam; Romeinen en jaren 70 park 27 Limes is een van de tijdlagen. Nigrum Pullum; jaren 70 park plein Valkenburg; paardenmarkt en cavelerie Matilo; verstild bospark klooster plein Valkenburg; paardenmarkt
Recreatief- toeristisch Fietsen langs de Limes Het Kanaal van Corbulo Limes fietsroute (3) Boeken, folders, publicaties Manifestaties Arrangementen Archeon Bebording 28 Er is nog te weinig te zien voor goede meerdaagse arrangementen. Internetsites zijn verouderd. Infovoorziening verspreid aanwezig, gedetailleerd en globaal doorelkaar. Fietsen langs de Limes Van Katwijk naar Leiden
Educatie en kennisontwikkeling Publicatie van boeken Schoolproject Limesjaar Lesmateriaal Archeologisch onderzoek Archeologische inventarisatie en kartering 29 Het themajaar heeft de Limes op de kaart gezet, maar is niet onderhouden.
De Limes in Utrecht Provincie Utrecht De Provincie werkt niet op basis van een vastgestelde ruimtelijke strategie. Belangrijk is de veiligstelling van structuurelementen en de samenhang. De realisering van castellum Fectio is speerpunt. De gemeenten Utrecht en Woerden zijn actief op het gebied van de Limes. 30 Beleidsstrategie gericht op het stimuleren van gemeenten: Samenwerkingsverbanden Kennisontwikkeling Verbeelding bij planvorming Publieksbereik museumgarage Woerden Domplein Utrecht Castellum Fectio Bunnik Limes plukdag en Lymirint, Bunnik
De Limes in Gelderland Provincie Gelderland Het masterplan Limes is in 2009 geactualiseerd en voorzien van een uitvoeringsprogramma. De ruimtelijke strategie is gebaseerd op drie schaalniveaus : Limespatroon, Limesstructuur en Limeszone. 31 De beleidsstrategie is gebaseerd op: Kennisverdieping (collectie) Het borgen in het ruimtelijk beleid (referentie) Het zichtbaar en beleefbaar maken (attractie). De Godenpeiler, Nijmegen Tijdpad met tijdvensters Nijmegen tempel muur kerk Elst Waalfront
Ruimtelijke projecten in Zuid Holland Limes door middel van ruimtelijke projecten: 3 castella; Leiden, Valkenburg, Zwammerdam Wachttorens; geen Limesweg; Katwijk en Limessteen in verschillende dorpen Gracht van Corbulo; Matilo en Leidschendam Burgerbebouwing- veteranenboerderij; geen Limes dmv bebording Forum Hadriani 5 standaard Limesborden Met de castella gaat het goed in Zuid Holland. De overige elementen zijn minimaal tot niet aanwezig. Limes door middel van ruimtelijke projecten buiten Zuid-Holland: 4 castella in Utrecht 1 castellum Gelderland (schets) Wachttorens 2 Utrecht (tijdelijk bij Vechten en 1 gepland in Leidsche Rijn) Limesweg- Gelderland (incidenteel) Burgerbebouwing- veteranenboerderij; geen 32 Limes door middel van beeldende kunst: Standbeeld Corbulo 3 castella (Brittenburg, Bodegraven, Alphen aan den Rijn) Tijdelijke kunst Leve de Limes
Groslijst wensen Gemeenten Internetsite actualiseren Boekenreeks zoals Valkenburg. Verbindend onderzoek en visualiseren Romeinse landschappen Zuid- Holland. Onderzoek onbekende delen zoals castellum Bodegraven Inspirerende voorbeeldplannen, bestaand en nieuw. Archeologisch museum Archeon Limes+ (Limes en achterland) Substantiële financiële bijdrage ontwerp-uitvoering. Organiseren samenwerking tussen Limesgemeenten Enthousiasmeren bestuurders. Doorontwikkelen ingeslagen weg van Limesjaar. Er moeten prioriteiten worden gesteld en moet worden samengewerkt. Het verhaal verbeeld schetsontwerpen voor de Limes in Zuid-Holland 33
Geplande projecten Projecten in verschillende fasen van ontwerp tot realisatie Nieuwbouw Herstructurering 34
Geplande projecten Algemeen RijnGouweLijn RijnlandRoute Katwijk: Nieuw-Valkenburg RijnGouweLijn Zanderij: o.a. woningbouwlocatie RijnGouweLijn. Tjalmastrook (herbestemming) t Duyfrak, Voorschoterweg II, Dorpsweide Kustverdediging Zeejachthaven Oegstgeest Nieuw Rhijngeest, A4 west Leiden Oostvlietpolder. Bio & Life Sience Zoeterwoude Nieuwbouw Meerburgpolder Transferium A4 Herstructurering Rijneke Boulevard- Nieuw Werklust Bedrijventerrein Groenendijk Diverse herstructureringslocaties Hazerswoude Oost en Westvaartpark Rijnpark I en II Koudekerk aan de Rijn Woningbouw Groenendijk Bedrijventerrrein Barrepolder Lokatie Nieuw Werklust Herstructurering Koudekerk aan de Rijn Bedrijventerrein Princensschaouw Groengebieden Westvaart, Oog Koudekerk en Elfenbaan Alphen aan den Rijn Kortsteekter fietspad Herstructurering Ipse de Brugge Cultuurplan 2011-2019 Bodegraven Herstructurering centrum Uitbreiding Nieuwerbrug Leidschendam Voorburg Tunnel Trekvaarttracee Voorschoten geen 35
Kenschets Limes De Limes was een dynamische grens en levensader gestuurd door landschappelijke processen, romeinse bouwkunde en miliaire strategie. Castella werden gebouwd op de stroomrug, overstroomden, werden platgebrand en herbouwd. Dorpen groeiden mee met de omvang van het fort. Kennis en gebruiken werden aangevoerd en mengden met de lokale gebruiken. 1,50 36 1,50 1,50 1,75 2,00 2,50 1,75 periode 1a 3,50 1,50 3,00 periode 1b-d 2,50 4,00 2,00 3,00 periode 2 2,50 4,00 4,50 4,00 3,50 3,50 4,00 3,00 2,50 3,00 2,50 2,50 verschillende bouwfasen
Kenschets Limes bouwkunde: castellum vicus badhuis wachttorens forum wegen eenheid in verscheidenheid landschap: Meanderende rivier tussen Leiden en Bodegraven Smalle oeverwal Strandwal langs de kust Delta bij Katwijk Veenrivieren en kanalen Achterland met veen 37 centrale sturing lokale aanpassingen De Romeinen de overheersers en bezettingsleger legereenheden uit allerlei continenten ambachtslieden handelaren scheepvaart beïnvloeding gebruiken en gewoonten Lokaal inheemse volkeren veteranen voedselproductie rijkdom goederen en technologieën
2. Inspiratiethema s Dynamiek van het landschap De Romeinse periode Het landschap heeft mede het uiterlijk van de Limeszone bepaald. De hoger gelegen oevers van de Oude Rijn zorgde voor goede bewoningsmogelijkheden in tegenstelling tot het lager gelegen achterland, dat voornamelijk bestond uit moeras- en veengebied. Meer naar het westen, ter hoogte van Valkenburg, komen we in het deltagebied van de Rijn, die uiteindelijk uitmondt in de zee bij Katwijk. Het landschap in het deltagebied wordt overheerst door getijdenkreken die onder invloed staan van eb en vloed. De oeverwallen tussen Bodegraven en Leiden worden naar het oosten toe smaller, kleine veenrivieren monden uit in de meanderende rivier. Uit historische bronnen en opgravingsgegevens blijkt dat de Romeinen bij de aanleg van de castella en civiele werken rekening hielden met de bodemopbouw. Geheel terecht want regelmatig zorgde overstromingen van de rivier voor schade aan wegen, huizen en overige bouwwerken. De Limesweg, castella en inheemse nederzettingen vormden als het ware het begin van het huidige occupatiepatroon. dynamische delta (Katwijk-Leiden) meanderende rivier (Leiden- Bodegraven) 38 de delta bij Katwijk/ Valkenburg castellum langs de dynamische rivier
Dynamiek van het landschap Het heden Door afdamming van de Rijn bij Katwijk en bij Wijk bij Duurstede is de Rijn tegenwoordig een rustig stromende rivier die zelden of nooit buiten zijn oevers treedt. De oevers van de Oude Rijn en de strandwallen vormen nog steeds de basis voor de occupatie. 39 Het terugbrengen van het dynamische deltalandschap bij de monding van de Oude Rijn kan niet. Wat wel zou kunnen is de vorm van de delta als basis nemen voor het ontwerp van een park of woonwijk. Tussen Leiden en Bodegraven kan het meanderende karakter van de Oude Rijn in stedenbouwkundige- en natuurontwikkelingsplannen worden verbeeld. De referentie van het Romeinse landschap kan worden ingezet als nieuw woonmilieu en voor de berging van water. eilanden en deltastructuren als woonmilieu (nieuwe) meanderende rivier in woonwijk Op speciale plekken, bijvoorbeeld langs de boulevard, kunnen 3-d kijkers een beeld geven van het dynamische landschap van toen. Al turend over de zee kun je castellum Lugdunum zien oprijzen uit de delta. (nieuwe) meander in natuurgebied 3-d kijker met zicht op de Romeinen
Handel en industrialisatie De Rijn fungeerde als levensader van het Romeinse Rijk in Nederland. De aanwezigheid van een castellum had naast het militaire belang ook een economisch belang. Met rijnaken en platbodems werden allerhande goederen over de Rijn vervoerd als graan, hout, tufsteen en serviesgoed, die in eerste instantie waren bedoelt voor het onderhoud van het castellum en de gelegerde militairen. Rondom de castella ontstonden kampdorpen. De inheemse bevolking kwam op het castellum af in de hoop er handel te drijven. Door de handel kwam de inheemse bevolking in aanraking met nieuwe producten uit de mediterrane wereld, zoals wijn, kippen, perziken en walnoten, maar ook spiegels en de pottenbakkersdraaischijf. Ook ontstaan er vanwege de bloeiende handel meer gespecialiseerde beroepen zoals vissers, boeren, ambachtlieden (pottenbakkers, schoenmakers, schepenbouwers, e.d.), handelaren en militairen. Ten behoeve van de handel werden langs de rivier, scheepswerven en (graan)pakhuizen gebouwd. De import en eport van goederen nam industriële proporties aan. In het gebied moet handel dan ook tot de orde van de dag hebben gehoord. handel in de vicus amfoor Romeinse munten 40 boot met wijnvaten oude afbeelding Romeins vrachtschip
Handel en industrialisatie De Oude Rijn zone heeft zich na de val van het Romeinse rijk in de loop van de tijd wederom ontwikkeld tot een zone met industrie en bedrijvigheid. De loop van de Oude Rijn is ook na de Romeinse tijd een transportader gebleven in de vorm van een waterweg, het naastgelegen jaagpad, de provinciale weg, het spoor en later de N11. Al deze verbindingen hebben de ontwikkeling van het gebied gestimuleerd. Kenmerkend zijn de dakpanindustrie en betonfabrieken, maar ook de Heinekenbrouwerij, de overslagterminal bij Alphen aan den Rijn en de Rijnikenboulevard. In de verschillende visies blijft de Oude Rijn zone een locatie waar wonen, werken en industrie belangrijke elementen vormen in het landschap. De productie van dakpannen, bier en beton zijn geïntroduceerd door de Romeinen en kunnen nog steeds worden gezien als producten die typerend zijn voor de Oude Rijn. Ook kan de hedendaagse overslag van goederen worden gekoppeld aan de (graan)pakhuizen uit de Romeinse tijd. De Romeinse Rijn als transportader kan worden verbeeld door bijvoorveeld afbeeldingen op loodsen en speciale aanlegplaatsen voor Romeinse schepen. De handelstraditie kan worden verbeeld door aan inwoners langs de Rijn Romeinse munten voor winkelwagentjes uit te delen. De munten zullen zich geleidelijk door het gebied en Nederland verspreiden zoals ook de nieuwe (lue) producten uit het Romeinse rijk zich langzaam verspreidde onder de inheemse bevolking buiten de Limeszone van de Oude Rijn. winkelwagentje met romeinse munt Romeineken; een Heineken specialiteit van Romeinse oorsprong 41 loodswand met schildering Romeinsschip
Wonen en verstedelijking Tot de komst van de Romeinen woonde men in Nederland in het algemeen in verspreid gelegen boerderijen. Soms clusterden enkele boerderijen zich samen tot een klein gehucht. De boerderijen, gemaakt van hout en leem, bestonden uit een woon- en stalgedeelte. De Romeinse leven vond plaats in zowel dorpen als in planmatig opgezette steden. Een dergelijke stad heeft gelegen in Voorburg. Ook de militaire forten (castella) kende, net als de stad een gestandaardiseerde opzet, die vooral werd gekenmerkt door rechte lijnen en symmetrie. Naast hout en leem werden door de Romeinen ook veel bouwmaterialen als kalk- tuf- en leisteen, baksteen en zelfs een vorm van beton gebruikt. De castella die in eerste instantie ter verdediging van de grens zijn aangelegd fungeerde steeds meer als politiek, economisch en religieus centrum wat een aantrekkingskracht had op de inheemse bevolking. De kampdorpen bij de castella groeiden en op de smalle oevers van de Rijn ontstond op deze manier een bewoningslint van dorpen en belangrijke centra binnen een netwerk van wegen en (handels)transporten. 42 karakteristieke winkelwoning met veranda en tuin Romeins badhuis villa Hadriani
Wonen en verstedelijking De Oude Rijnzone is nog steeds een belangrijk woongebied. Verstedelijking wordt ook nu nog gestuurd door infrastructuur en economische- en politieke centra. Aan de basis van veel dorpen als Valkenburg, Alphen aan den Rijn en Zwammerdam ligt een castellum. 43 Kenmerkend voor de Limeszone is de aanwezigheid van castella en naastgelegen kampdorp(en), ook wel vicus genoemd. Opvallend is de gegroeide structuur van de vicus. Deze structuur kunnen we vergelijken met de lintbebouwing langs de Oude Rijn. Tegenover de gegroeide structuur staat de geplande vaste structuur van het castellum. In nieuwbouwplannen zou het verschil tussen gepland en gegroeid tot uitdrukking kunnen komen door bijvoorbeeld een centraal opgezette kern waaromheen vrije kavels liggen. De architectuur zoals dakhelling, de kleur van het dak, tympanen en zuilengallerijen kunnen een knipoog geven naar de Romeinse tijd en inlvoed. Ook de functie van de nieuwbouw kan verwijzen naar de Romeinen, bijvoorbeeld een thermencomple Romeinse museum villa, Saarland Romeins gebouw, Alphen aan den Rijn sauna- badhuis Romeinse wijk, Nijmegen Waagcomple, Groningen
Leven aan de grens Lange tijd blijft het leven voor de doorsnee boer hetzelfde. De reikwijdte van de Romeinse invloedssfeer is niet bekend, maar aangenomen mag worden dat deze gedurende de Romeinse periode steeds groter wordt en steeds dieper in het achterland doordringt. Door de nieuw aangelegde infrastructuur werd meer gereist en handel gedreven waardoor kennisuitwisseling een vlucht nam. Degene woonachtig op de zuidoever van de Rijn kwamen vrij snel in contact met de Romeinse levensstijl, bouwtechnieken, producten, religie en omgangsvormen. Rondom de castella ontstonden kampdorpen (vicus). De inheemse bevolking ging hier wonen in de hoop er handel te drijven. Ambachtslieden, vissers, boeren, zelfs hoertjes vestigden zich er. De vicus zorgde dan ook voor het nodige vertier voor de militairen. Het kwam regelmatig voor dat hun vrouw en kinderen in de vicus kwamen wonen en vaak bouwden gepensioneerde militairen na hun dienst dan ook een bestaan op in de buurt van waar ze gelegerd waren. De tolerantie naar elkaar toe is zichtbaar op de grafvelden waar zowel de militairen als de burgers zijn begraven of gecremeerd. Op basis van vondsten kan het leven aan de grens worden gereconstrueerd. Voorbeelden van vondsten die kunnen worden gekoppeld aan een dorp of stad: Katwijk: visfuik- visvangst Valkenburg: paardengraf- bereden leger Leiden: gezichtsmasker Gordon- parades en ceremonies Alphen aan den Rijn: blaasinstrument- gladiatoren en signaaltekens Zwammerdam: schepen- scheepsbouwers en roeiers Bodegraven: ruiterhelm- koeriers Voorburg: spiegel en forum- stedelijk leven visfuik paardengraf Cornu ruiterhelm 44 Romeinsschip Zwammerdam spiegel gezichtsmasker
Leven aan de grens Langs de Oude Rijn zijn aspecten van het leven aan de grens en de invloed van de Romeinen daarop aan te wijzen of naar boven te halen en te accentueren. Het leven langs de grens en de uitwisseling tussen culturen kan goed worden verbeeld door lange afstandpaden en -boottochten. Hierdoor kunnen nieuwe culturen, gebruiken en gewoonten aaneen worden geregen. Vondsten als waterputten, visfuiken, keramiek, godenbeeldjes en sierraden kunnen aanleiding zijn voor het vertellen van het verhaal over het leven langs deze grens, maar kunnen ook worden gebruikt bij de verbeelding in ruimtelijke plannen of beeldende kunst. Door bij deze projecten specifieke vondsten te gebruiken die kenmerkend zijn voor een bepaalde plek, zoals de gezichtshelm Gordon in Leiden-Roomburg of de boten in Zwammerdam kan elke plek een eigen accent krijgen. Dit heeft toeristisch recreatief een grote meerwaarde. De reiziger ontmoet niet alleen hedendaagse culturen, maar ook de cultuur van de Romeinen. ruiterhelm Bodegraven paardenhoef, Valkenburg 45 beton met printvondsten, Fectio Romeinsmuziek festijn
bijlage 3: De manier van verbeelding bij ruimtelijke plannen Per lokatie beoordelen wat het sterkste werkt op de schaal van autonoom naar reconstructie. autonoom (beeldende kunst) reconstructie (ruimtelijk) Autonome verbeelding heeft veel effect bij toevoeging in huidige situaties, tijdelijke manifestaties, als er geen functioneel-ruimtelijk opgave is. bv boom voor Nieuw Werklust, Guido Geelen bv Sensus plein Valkenburg bv Archeon, mijlpalen enz 46 Een combinatie van verbeelding en reconstructie past goed in combinatie met een functioneel- ruimtelijke opgave of programma. Reconstructie past als er iets is gevonden en er een meer museale functie is.
bijlage 3: projectbeschrijvingen Masterplan Limeswegen en Romeinse Rijn De Limeswegen zijn op dit moment nog vrijwel niet zichtbaar. Dit terwijl de lijn historisch gezien een essentieel onderdeel van de Limesgrens was en een doorgaande routes die hier aan zijn gekoppeld recreatief-toeristisch erg waardevol zijn. Door de Limesweg en Romeinse Rijn zichtbaar te maken worden nu nog losse onderdelen met elkaar in verband gebracht. Het zichtbaar maken van deze weg is een complee aangelegenheid; verstedelijking, infrastructuurlijnen, de ligging in verschillende gemeenten en de onzekerheid van de historische ligging spelen hierbij een rol. De aanleg van een nieuwe doorgaande Limesweg heeft geen kans van slagen. De verstedelijkingsopgave langs de Oude Rijn biedt echter kansen om delen fysiek aan te leggen en te verbeelden. Daarnaast werkt de Limes leadergroep aan een plan om een LAW te realiseren van Katwijk naar Duitsland. Bij de ontwikkeling van het masterplan moet gezocht worden naar een verbeelding die het doorgaande karakter op eenduidige manier zichtbaar maakt en een ruimtelijke impact heeft. De fragmenten moeten bij elkaar een beeld geven van het doorgaande karakter. Vervolgens kunnen gemeenten deze verbeelding van de Limesweg opnemen in de verschillende bouwplannen, herstructureringsplannen enz. Het opstellen van het Masterpan Limeswegen wordt door de Provincie geïnitieerd en gecoördineerd. De gemeenten en leadergroepen worden uitgenodigd in het projectteam zitting te nemen. Het masterplan gaat vergezeld van een uitvoeringsprogramma waarbij deelprojecten, de kosten en verantwoordelijke organisaties worden benoemd. De realisatie van de castella Uit de verkenning blijkt dat het goed gaat met de verbeelding van de castella in Zuid-Holland. Het castellum bij Bodegraven, Nigrum pullum en Lugdulum vragen nog etra aandacht. Indien wordt besloten een zeejachthaven te realiseren voor de monding van de Oude Rijn in Katwijk is dit een kans om de Lugdulum te verbeelden. Voor Bodegraven is de opgave om een compleet beeld te krijgen van de Romeinse historie van de plek. Stond hier een castellum of niet? Op basis van de verzamelde kennis kan een verbeelding plaatsvinden. Voor Nigrum pullum is een defi nitief ontwerp gemaakt dat gekoppeld is aan de realisering van het stedenbouwkundige plan van Ipse de Buggen. Dit plan zal naar verwachting tussen 2013 en 2016 worden gerealiseerd. De gerealiseerde belevingspoort is aanleiding om in gesprek te blijven. Bij de verbeelding van de castella is veelal één bouwperiode verbeeld. Gekeken kan worden of andere bouwperioden kunnen worden toegevoegd om daarmee de dynamiek te verbeelden. Bij Nigrum pullum wordt in een van de belevingspoorten verwezen naar de vicus. Gekeken kan worden of de vicus ook in het maaiveld verbeeld kan worden. www.limes.nl en apps In samenwerking met de landelijke Limespartners moet de Limessite worden geactualiseerd en omgebouwd tot een gelaagde site. De site van de Nieuwe Hollandse Waterlinie kan daarbij als voorbeeld dienen. Een gelaagde site betekent dat hij overzichtelijke is en de bezoeker afhankelijk van zijn wensen meer of minder te weten kan komen zonder te verdwalen. De site moet gelaagde informatievoorziening bevatten op het gebied van archeologische kennis, de historie en het landschap van de Romeinen, de ruimtelijke ordening, recreatie en toerisme en educatie. De site wint aan waarde als gemeenten en ondernemers gekoppeld kunnen worden aan de site. Met namen voor recreatieondernemers is dit van belang. Op basis van de content van de site kunnen ook applicaties voor handholds worden gemaakt. Een voordeel van bijvoorbeeld een layer applicatie is dat Romeinse bouwwerken, het leven en landschap op lokatie zichtbaar gemaakt kan worden. Het betekent een verrijking en ondersteuning van de Limesroutes en verschillende vormen van verbeeldingen in het veld. Kennis Belangrijk is dat kennis die opgedaan wordt bij nieuwe vondsten en studies wordt verzameld en verbonden. Het servicedocument is daar een goed voorbeeld van. Dit document moet om de 5 jaar geactualiseerd worden. Daarnaast kan de digitale kaart aangevuld worden met gegevens op het niveau van de gemeenten. De kaart krijgt etra waarde als hij naast de koppeling aan de CHS ook gekoppeld wordt aan site Limes.nl. De Rijksdienst Cultureel Erfgoed is de eerste aangesproken instantie om kennisvraagstukken uit te zetten, maar de Provincie heeft een belangrijke verzamel en doorgeeffunctie. De UNESCO wereld erfgoedlijst De Limes in Nederland is genomineerd voor de wereld erfgoed lijst. In het jaar 2021 zal de Limes namens Nederland offi cieel worden voorgedragen. Op dat moment kan een bijzondere manifestatie worden georganiseerd om de Limes onder de aandacht van het publiek en politiek te brengen. 47
Parklaan Landschapsarchitecten b.v. Vughterstraat 221 5211 GD Den Bosch T: 073-614 01 91 E: post@parklaan.nl I: www.parklaan.nl