Figuur 1 geeft een aantal windturbines weer, een mooi

15 Waardevolle Wind Windenergie zal als onderdeel van een nieuw duurzaam energiesysteem haar plaats moeten verwerven in het bestaande maatschappelijk systeem. Die maatschappij zit vol waarden en dus zal het windenergiesysteem zoals dat vorm krijgt ook waarden omvatten. Waardenconflicten die spelen rond windenergie zullen de uiteindelijke vorm ervan mede bepalen, want windenergie kan niet zonder draagvlak. Dit is het afgelopen jaar geanalyseerd in het onderzoek Maatschappelijk verantwoord innoveren (MVI) dat in het kader van het TKI-Wind op Zee uitgevoerd werd (*). In dit artikel wordt verkend hoe het zit met waarden bij windenergie. DOOR Frans A. van der Loo Figuur 1 geeft een aantal windturbines weer, een mooi technologisch product. De turbine in plaatje a heeft twee rotorbladen, die in plaatje b drie. Waarom is de driebladige rotor gangbaar geworden op land? Omdat veel mensen en omwonenden dat als prettiger beleven (een gelijkmatiger draaibeeld, minder stroboscopisch effect). Het technologisch ontwerp van de turbine is dus mede bepaald door de beleving van mensen, dus door een waarde. Figuur 1 a b c De turbines in plaatje b en c lijken identiek. Technologisch zijn ze dat ook. Maar turbine b is van een energiebedrijf en turbine c van een lokale windcoöperatie. Het coöperatieve windproject beoogt niet alleen windstroom op te wekken, maar ook samen voor eigen stroom te zorgen. Institutioneel is het een heel ander soort windproject en het omvat andere waarden. Deze simpele voorbeelden geven aan dat zowel het technologische als het institutionele ontwerp van een windproject door waarden kan worden beïnvloed. Frans van der Loo werd in 1986 lid van een windcoöperatie en is sindsdien bezig met de implementatie van duurzame energie. Tot voor kort werkte hij bij AgentschapNL (het huidige RVO.nl), waar hij eerst met Taskforce Wind energie windprojecten probeerde te versnellen en daarna secretaris was van het Energie transitie project in Den Haag. Vanuit het TKI-Wind op zee werkt hij nu mee met het onderzoek Maatschappelijke Verantwoord Innoveren. Van turbine naar systeem Iedere windturbine is een stukje in de legpuzzel, op weg naar een duurzaam energiesysteem. In Nederland werken we nu aan een perspectief van 10 GW windenergie: 6 GW op land en 4,45 GW op zee. EWEA verwacht zelfs dat er in Europa in 2030 150 GW op zee zal staan. Dan praten we niet meer over enkele turbines, maar over een heel nieuw (wind-)energiesysteem. En kunnen we met recht zeggen dat er sprake is van een systeeminnovatie, waarbij windenergie haar plek moet verwerven in het maatschappelijk systeem. Wind op land is sinds de jaren 80 al tot een flink systeem uitgegroeid. Wind op zee staat aan het begin van haar groei. Het maatschappelijk systeem kent verschillende dimensies, * Dit artikel is geen verslag van het MVI-onderzoek, maar geschreven naar aanleiding ervan. Zie voor meer informatie de website: www.tki-windopzee.nl/page/mvi

16 zoals de fysieke, technologische dimensie, de economische dimensie, de ruimtelijke dimensie en de sociaal-culturele dimensie. Niet voor niets kennen we ook verschillende planbureaus voor deze dimensies (CPB, PBL, SCP). Een nieuw windenergiesysteem zal niet alleen technologisch van aard zijn, maar moet zijn inpassing hebben in al deze dimensies. Bij het ontwerp van technologische artefacten en systemen kunnen of moeten de waarden van relevante actoren betrokken worden, wil men komen tot een robuust ontwerp dat kan rekenen op een goed maatschappelijk draagvlak. Dat is Waardevol ontwerpen. Figuur 2 schetst een aantal kenmerken van het windenergiesysteem in die diverse dimensies. Daarbij past de volgende toelichting. In het MVI-onderzoek wordt een onderscheid gehanteerd tussen het Technologische en het Institutionele aspect van een ontwerp, ontleend aan de Industrial and corporate change theorievorming (Künneke 2008). De Transitiemanagement-theorie (Rotmans 2004, Loorbach 2007) onderscheidt transities in Technologie-Structuur-Cultuur-Werkwijze, waarbij met Structuur doorgaans zowel de economische structuur als de institutioneel-organisatorische structuur van de maatschappij aangeduid wordt. In dit artikel onderscheiden we als dimensies Technologisch, Economisch, Institutioneel en Cultureel. In de Technologische systeemdimensie maken we onderscheid tussen het artefact - de windturbine en het windpark - en het totale energiesysteem. De Institutionele dimensie betreft de ordening van ruimte en infrastructuur enerzijds, maar ook de ordening van bedrijven en organisaties, en van de regels van het onderlinge spel. Deze indeling is misschien niet wetenschappelijk verantwoord, maar wel bruikbaar om het meerdimensionale karakter van het windenergiesysteem te illustreren. Waarden in het windenergiesysteem In de maatschappij spelen verschillende actoren met verschillende belangen een rol. Achter elk belang staan waarden. Van Waddengebied tot zorgsysteem, er zijn altijd waarden in het geding en soms leidt dat tot waardenconflicten. Dat conflict bepaalt de uiteindelijke vormgeving: een Waddengebied zonder kokkelvisserij maar met (schuingeboorde) gaswinning, een zorgstelsel zonder inkomensafhankelijke premie en met of zonder vrije keuze van ziekenhuis. Zo zal ook het windenergiesysteem mede bepaald worden door de waarden van de diverse actoren. Bij lokale burgers spelen waarden als schone energie of een rustige leefomgeving. (Wind-)marktpartijen gaat het om rendement en efficiency, maar ook om duurzaamheid. Beleid en politiek erkennen de waarde duurzaamheid eveneens, maar zuinig met publiek geld speelt ook een grote rol. Al die waarden beïnvloeden hoe windenergie als systeem uiteindelijk vorm gaat krijgen. Figuur 3 brengt dit in beeld. De samenleving verdelen we ruwweg in drie groepen actoren: (lokale) burgers, marktpartijen en maatschappij/politiek (Wüstenhagen 2007). Deze actorgroepen met hun waarden beïnvloeden de vormgeving van het windenergiesysteem in al zijn dimensies. Zo bepaalt bijvoorbeeld de appreciatie van omwonenden mede de keuze tussen een lijn- of een parkopstelling. En ruimtelijke ordening is een institutioneel antwoord geworden op de weerstand die tegen de toenemende windenergie ging ontstaan, waarden worden in de procedure afgewogen. NWEA is momenteel bezig een gedragscode te formuleren, op verzoek van politiek en maatschappij. De code zal de waarden van markt, burgers en maatschappij reflecteren. Zo gaan we met elkaar om is de culturele dimensie van het windenergiesysteem. Niet 6000 maar 4450 MW wind op zee is nu de uitkomst van onderhandeling, want beleid en politiek hanteren zuinig met publiek geld als waarde en wegen de windwaarde af tegen allerhande andere maatschappelijke waarden. Maar hoe ruim vat je windwaarde op bij die afweging? Vallen leveringszekerheid, omzet, export en werkgelegenheid daar ook onder? Het TKI Wind op Zee (WoZ) Het windenergie-systeem aspecten en kenmerken Technologisch turbine/ windpark groter, efficiënter, stiller, minder onderhoud, parkconfiguratie, regelbaarheid energiesysteem netintegratie, voorspelbaarheid output, programma verantwoordelijkheid Economisch stroomcontract, APX, SDE+, vollasturen, onrendabele top, werkgelegenheid, omzet Institutioneel infrastructuur, ruimte ruimtelijke ordening, structuurvisie, concentratie-gebieden (en uitsluiting) organisaties, regelgeving NWEA, Groenstroom, Topsector, Green Deal, Energieakkoord, vergunningen, M.e.r., Programma-verantwoordelijkheid Cultureel sociaal, politiek windcoöperatie, participatie, (Inter-) Nationale Winddag, gedragscode NWEA Figuur 2

17 Waarden in ontwerp Maatschappij/ Politiek Marktpartijen Burgers/ Lokaal Technologisch turbine/ windpark licht in top (i.v.m. luchtvaart) direct drive of kettingkast 2-3 rotorbladen energiesysteem concentratiegebieden (en uitgesloten) stopcontact op zee of aansluiting per park lijn- of parkopstelling Economisch 4450 MW (Wind op zee 18 miljard waard?) WoZ: 40% kostprijsreductie? lusten/lasten verdeling Institutioneel infrastructuur Tennet stopcontact op zee? ruimtelijke ordening organisatie, regelgeving programmaverantwoordelijkheid flexibele vergunning vergunning (geluid, schaduw, natuur etc.) Cultureel sociaal, politiek klimaatredder of Fyra-met-wieken debat Figuur 3 gedragscode windpark of lokale coöperatie laat onderzoek uitvoeren om de waarde van wind-op-zee goed in beeld te brengen. Krijgt Tennet de verantwoordelijkheid voor de stopcontact-op-zee aanleg (organisatorisch)? Hoe gaat die netconfiguratie op zee eruit zien (infrastructuur)? Socialiseren we de kosten of niet? Verschillende waarden zullen het uiteindelijke stopcontact op-zeesysteem bepalen. In het MVI-onderzoek, dat in het kader van het TKI-WoZ uitgevoerd wordt, duidt men een dergelijke matrix aan als het Valuesensitive-design Framework (Oosterlaken 2014). Bij het ontwerp van technologische artefacten en systemen kunnen of moeten de waarden van relevante actoren betrokken worden, wil men komen tot een robuust ontwerp dat kan rekenen op een goed maatschappelijk draagvlak. Dat is Waardevol ontwerpen. Kosten en Baten Wind op zee is te duur is een veelgehoord bezwaar. In beleid en politiek heeft dit geruime tijd geleid tot een moratorium. Zuinig met publiek geld was een waarde die ten grondslag lag aan dit standpunt. Marktkansen en de grotere baten op langere termijn (zie het Stern-rapport) vormden de argumenten van de windsector. Dit (waarden-)conflict tussen overheid/politiek en de marktsector speelde vooral in het economisch domein. Lokale lusten en lasten Bij wind op land is er discussie over de lokale lusten en lasten van een windpark. Dat debat speelt zich ook af in het economisch domein, maar vooral tussen lokale burgers en marktpartijen. Waardenconflict in het windenergiesysteem De ontwikkeling van windenergie gaat zoals al gezegd - gepaard met waardenconflicten. Bij Wind op zee gaan die bijvoorbeeld over de kosten (en baten), over ruimte op zee (naastscheepvaart, visserij en bijvoorbeeld olie- en gaswinning), over kabelaanleg door de duinen en recent ook over de wenselijkheid van nearshore-locaties. In het MVIonderzoek, dat zich vooral richt op Wind op zee, zijn actuele en potentiële conflicten en de waarden die daarbij een rol spelen geïnventariseerd. De matrix helpt om de conflicten te analyseren en te typeren. Een paar voorbeelden. Samen op zee De Noordzee is al vol gebruikers en windenergie moet een plek verwerven. Er is verzet van scheepvaart, visserij en bijvoorbeeld olie&gasproducenten. Al deze marktpartijen willen de zee gebruiken om zaken te doen, liefst ongestoord en onbelemmerd. Maar de windsector wil eigenlijk precies datzelfde. Dit conflict speelt zich af tussen marktpartijen en gaat vooral om ruimtelijke ordening de institutionele dimensie van windenergie.. Kabels door duinen Om een offshore windpark aan het net aan te sluiten moet een kabel door de duinen worden getrokken. De aanleg kan gepaard gaan met (tijdelijke) natuurschade en lokale overlast. Dat kan een conflict opleveren tussen windpartijen en lokale mensen en (natuur-)organisaties. Het conflict gaat dan aan de kant van de lokale burgers over waarden als natuur, duurzaamheid, rustige leefomgeving, te rangschikken onder de culturele dimensie van windenergie.

18 Bij de windpartijen zullen enerzijds werktempo en (kosten-)efficiency waarden zijn (economische dimensie). Maar anderzijds is de windsector zich ook bewust van deze lokale belangen, hecht ze aan een goed MVO-beleid en zorgt daarom voor een zorgvuldig proces. Nearshore Het nearshore-conflict speelt zich vooral af tussen overheid en lokale partijen. De overheid onderzoekt de mogelijkheid van nearshore-locaties omdat dat mogelijk goedkoper bouwen is, dus vanuit de waarde kostenefficiency. Kustgemeenten en strandtentexploitanten zijn bang dat de toeristenwaarde ongerepte horizon teniet wordt gedaan, en daarmee hun eigen waarde van economisch gewin. Een dergelijke analyse van waardenconflicten levert een aantal inzichten: - tussen wie en welke waarden speelt het conflict? - conflicten verschillen erg van elkaar wat betreft actoren en/ of dimensies van het windenergiesysteem; - conflicten kunnen zich voordoen tussen verschillende maatschappelijke actorgroepen, maar ook binnen één actorgroep. Of tussen waarden binnen één of binnen verschillende dimensies van het windenergiesysteem; - welke waarden staan eigenlijk tegenover elkaar in het conflict? Soms is dat niet op voorhand duidelijk en vraagt dit nadere reflectie. Waardevol ontwerpen Het windenergiesysteem zoals dat vorm krijgt omvat dus waarden, soms als uitkomst van waardenconflicten. Maar kunnen we die (potentiële) conflicten ook voorkomen, door al bij het ontwerpen rekening te houden met de waarden van diverse actorgroepen? Dus door proactief Waardevol te ontwerpen? Daarop is het MVI-onderzoek uiteindelijk gericht. Waardevol ontwerpen gebeurt al Neem de afgelopen impasse waarbij het beleid geen windparken op zee toestond. Met het Energieakkoord zijn die impasse en het onderliggende waardenconflict opgelost. Het windenergiesysteem krijgt nu een vorm waarin beide waarden samengaan: er mag gebouwd worden, maar met de belofte dat (daardoor) de kostprijs omlaag gaat. Een voorbeeld van waardevol ontwerpen. Scheepvaart- en windsector gingen conflictueus met elkaar om. Tot ze elkaars belang erkenden en - daartoe aangespoord door het ministerie van I&M - met elkaar om tafel gingen om te zien of er een gelijkwaardige oplossing te vinden was. De nieuwe scheepvaartroutes zijn korter en veiliger, en creëren ruimte voor wind op zee. Een voorbeeld van waardevol ontwerpen. Visserij en wind op zee leken eerst ook elkaars tegengestelden. Tot met name de duurzame visserij zich openstelde voor win-winmogelijkheden. De mogelijkheid van visvangst binnen een windpark wordt nu onderzocht en het EU-MERMAIDprogramma richt zich op het vinden van meer innovatieve synergiën tussen activiteiten op zee. Een voorbeeld van waardevol ontwerpen. Waardevol ontwerpen proactief Zo moeten we ook naar de toekomst kijken. Als we straks grootschalig wind op zee plaatsen, hoe doen we dat met een goed maatschappelijk draagvlak? Zijn er kritische punten en mogelijke waardenconflicten waarmee we rekening moeten houden? Twee voorbeelden ter illustratie: Duurzame levenscyclus Als er inderdaad 150 GW op zee staat, zoals EWEA voor 2030 verwacht, zullen we jaarlijks zo n duizend turbines afdanken. Wat gebeurt ermee? Zijn ze te recyclen? Houden we daar met ecodesign al voldoende rekening mee? En zijn er bij een dergelijke omvang aan de productiekant materiaalknelpunten te verwachten? De sector zal moeten zorgen voor een duurzame levenscyclus, met oog voor maatschappelijk draagvlak. Want die maatschappij hecht waarde aan schone zee en duurzame bedrijfsvoering (MVO). Europese netintegratie 150 GW vereist een goede netinpassing. Eén geïntegreerd Europees net en misschien één Europese netbeheerder zijn gewenst, gezien vanuit een duurzaam energiesysteem en efficiency. Maar willen we dat ook? Politiek is dat de vraag en (verschillen in) nationale juridische kaders staan in de weg. Internationale efficiency versus nationale zelfstandigheid. Hoe weten we het internationale windenergiesysteem politiek en juridisch zo te ontwikkelen dat deze waarden niet tot een conflict en blokkade leiden? Conclusie en aanbeveling Er ligt een opgave voor Maatschappelijk verantwoord innoveren en Waardevol ontwerpen. Met windenergie zijn we bezig met een systeeminnovatie en die gaat over meer dan technologie en is alleen te realiseren met een goed maatschappelijk draagvlak. De windsector moet dat goed voor ogen houden en anticiperen op mogelijke knelpunten ten aanzien van dat draagvlak als windenergie uitgroeit tot een echt systeem. Een analyse in termen van actoren en hun waarden en een Waardevol ontwerpen -benadering kunnen daarbij helpen.

19 Literatuur - Künneke, R.W. (2008). Institutional reform and technological prac tice: the case of electricity. In: Industrial and corporate change 17(2), 233-265. - Loo, F.A. van der (2013). 150 GW Offshore: Hoe Doen We Dat? In: WindNieuws (29, juni), 20-21. - Loorbach D. (2007). Transition management: new mode of governance for sustainable development. Proefschrift. Erasmus Universiteit, Rotterdam. - Oosterlaken, I. (2014). Applying Value sensitive design (VSD) to windturbines and windparks: an exploration. In: Science and engineering ethics 20. - Rotmans, J. (2003). Transitiemanagement: sleutel voor een duurzame samenleving. Van Gorcum, Assen. - Wüstenhagen, R., M. Wolsink, M.J. Bürer (2007). Social acceptance of renewable energy innovation: an introduction to the concept. In: Energy policy, 35(5), 2683-2691. - Zie verder de website van TKI-Wind-op-zee: www.tki-windopzee.nl/page/mvi Visualisatie windpark Noordoostpolder, gezien vanaf de locatie van de vuurtoren in Urk