V E R E N I G I N G B E D R I J F S L E V E N C U R A Ç A O NEWSLETTER OKTOBER 2016

Tel.: 461-1210 Fax: 461-5422 Newsletter V E R E N I G I N G B E D R I J F S L E V E N C U R A Ç A O NEWSLETTER OKTOBER 2016 1.EDITORIAL 2.ECONOMIE Begroting Curaçao 2017 Stand van zaken toerisme t/m 1 ste helft 2016 Cijfermatig overzicht resultaten parlementsverkiezingen 5 okt 2016 3.RAPPORTEN Risico inschatting verzekeraars 4.(Nieuwe)Wetgeving 5.ECONOMISCHE INDICATOREN 1.EDITORIAL Het proces van vormen van een nieuwe Regering is in volle gang. Ongeacht welke kabinet straks zal aantreden, zal deze er niet aan ontkomen om aandacht te besteden aan de economie. Het is bekend dat de performance van de Curaçaose economie al geruime tijd niet denderend is en zoals de zaken thans voorstaan er vooralsnog geen concrete tekenen zijn die duiden op snelle verbetering hiervan. Uit gepubliceerde rapporten van diverse instellingen ( o.a. CBCS, CBS, SVB) kan worden afgeleid dat anno oktober 2016 de economische situatie in grote lijnen er als volgt uitziet: - Economische krimp van 0,2% in het eerste kwartaal 2016. In 2015 was er sprake van een marginale groei van 0,3% terwijl de jaren 2014, 2013 en 2012 een stagnatie in groei vertoonden. In de afgelopen decennia bedroeg de gemiddelde jaarlijkse economische groei minder dan 0,5%. In de regio was in deze periode sprake van een groei van 2-3%. - Een verslechtering van de arbeidsproductiviteit met meer dan 25% in de afgelopen tien jaar. - De werkeloosheid is enigszins verminderd maar blijft relatief hoog ( in 2015 bedroeg het totale werkeloosheidspercentage 11,7%. De jeugdwerkeloosheid was 29,7% ). - Daling van de welvaart en toename verarming in de afgelopen decennia welke tot uiting komt in daling van de reële BBP per capita met 9,7%. - Opdrogende sociale fondsen ( AOV, BVZ, AVBZ). - Na jaren van groei was er in 2015 sprake van daling van het totaal aantal bezoekende toeristen alsmede afname van de deviezeninkomsten uit deze sector. 1

Voorlopige cijfers wijzen in de richting dat in de eerste helft van 2016 hierin geen verbetering is opgetreden. Deze ontwikkeling geeft reden tot grote bezorgdheid omdat o.a. de welvaart, economische groei, werkgelegenheid en inkomen in het geding zijn. Het terechte streven van de thans demissionaire Minister SOAW om de armoede aan te pakken en te verminderen zal echter niet lukken indien geen duurzame economische groei wordt gerealiseerd. De vraag is of het beleid en de maatregelen welke de Minister SOAW voorstaat en heeft genomen, zullen resulteren in de zo noodzakelijke economische groei. Concreet gaat het om de zgn. 80/20 regeling in te voeren en de afgekondigde Ministeriële Regelingen verhogen van de minimumlonen met bijna 40% in vier jaar tijd en verbod tewerkstellingsvergunningen 34 beroepen. Naar de bescheiden mening van de VBC zal armoedebestrijding niet worden bereikt met het wettelijk fors verhogen van (minimum)lonen en afsluiten van de arbeidsmarkt. Integendeel drastische loonsverhogingen en protectionisme waartegenover niet een navenante toename van de arbeidsproductiviteit staat, zal veeleer leiden tot verlies van arbeidsplaatsen en daarmee vergroten van de armoede. Het beleid en besluiten van de Minister SOAW zullen dan ook contraproductief werken. Het zou wellicht zinvoller zijn om in plaats van een loonbeleid een werkgelegenheidsbeleid te voeren waarbij scholing en opleiding voorname onderdelen hiervan zijn. Immers in de visie van de VBC is creëren van duurzame arbeidsplaatsen het beste middel om armoede te verminderen en adequaat aan te pakken. Op de nieuw aan te treden Regering wordt een beroep gedaan om voornoemd beleid van de thans demissionaire Minister SOAW en ministeriële regelingen te evalueren en aan te passen. Waar het om gaat is dat er een evenwichtig (sociaal) beleid gevoerd wordt die de economie kan dragen en het investeringsklimaat niet doet verslechteren. 2.ECONOMIE Begroting Curacao 2017 Algemeen wordt aangenomen dat de begroting één van de belangrijkste beleidsdocumenten is van het land. De begroting is de integrale financiële vertaling van de beleidsvoornemens van de Regering voor het begrotingsjaar en de daarop volgende jaren. Gezien de belangrijkheid van de begroting is het zaak dat deze een volledig en getrouw beeld geeft van de inkomsten en uitgaven en voldoet aan de financiële normen. Daarnaast dient de begroting goed onderbouwd te zijn en inzicht te verschaffen in de (toekomstige) ontwikkeling van de overheidsfinanciën. De door de Regering van Curaçao bij de Staten ingediende begroting van het jaar 2017 laat het volgend beeld zien: 2

Recapitulatie Begroting 2017 inclusief brutering sociale zekerheid Bron:Begroting Curaçao 2017 De begroting 2017 is in evenwicht. Dit is ook het geval voor de jaren daarna. Vanaf 2016 is een stelselwijziging doorgevoerd. Deze aanpassing houdt in dat de baten en lasten van de fondsen die door de Sociale Verzekeringsbank worden beheerd, bruto worden opgenomen in de begroting. De motivering hierbij is om tot een betere financiële aansturing van de sociale zekerheid aan te sturen. Hiermee wordt ook vooruitgelopen op de hervorming van het fiscale stelsel betreffende het integreren van de inkomstenbelasting en de sociale premies van de werknemer. De sociale premies zullen onderdeel gaan vormen van de algemene middelen en met behulp van een systeem van verdeelsleutels worden toegewezen. Deze stelselaanpassing is in 2016 aangekondigd echter voor zover bekend zijn deze voornemens nog niet in de Staten behandeld en geformaliseerd. Gewone dienst: Hieronder volgt een break-down van de gewone dienst van begroting: Baten: Voor de periode 2017-2020 is de verwachting dat de baten zullen toenemen als gevolg van stijging van de belastingenontvangsten en sociale premies als gevolg van verwachte groei van de economie. Lasten: De lasten zullen in de periode 2017-2010 ook toenemen als gevolg van stijging van de posten beloning personeel, interest, sociale zekerheid en forse toename van het onderdeel reserveringen. Uit de begroting 2017 blijkt dat na jaren van vermindering van het aantal werknemers in de publieke sector hieraan een eind komt. Verwacht wordt dat het aantal zal gaan toenemen. (vide onderstaande tabel). 3

Overzicht Baten en Lasten Gewone dienst Bron: Begroting Curaçao 2017 Uitsplitsing belastingopbrengsten: Bron: Begroting Curaçao 2017 4

Personeelsaantallen Bron:Begroting Curaçao 2017 Kapitaaldienst: De uitsplitsing van de kapitaaldienst ziet er als volgt uit: Kapitaaldienst: lasten en baten Bron: Begroting Curaçao 2017 Uit bovenstaande tabel blijkt dat voor de periode 2017-2020 voor in totaal ongeveer ANG 650 mln gereserveerd is voor investeringen. Waaraan worden de belastinggelden besteed? Bron: Begroting Curaçao 2017 5

Uit bovenstaande tabel kan worden afgeleid dat de ministeries van Gezondheidszorg/Milieu en Natuur (ANG 757 mln), Sociale Ontwikkeling, Arbeid en Welzijn ( ANG 557 mln) en Onderwijs/ Wetenschap/ Cultuur en Sport (ANG 350 mln) qua uitgaven de grootste ministeries zijn. Gezamenlijk gaat ongeveer 66 % van de totale begroting naar deze ministeries. De ministeries Financiën en Bestuur/Planning en Dienstverlening opereren overheidsbreed d.w.z. dat een deel van hun middelen ook aangewend moeten worden voor andere ministeries. Indien het uitgaven categorie criterium wordt gehanteerd dan blijkt dat bijna 83% van de begroting besteed wordt aan de volgende categorieën: - Sociale zekerheid ( ANG 1292 mln) - Beloning personeel (ANG 456 mln); - Overdrachten ( ANG 340 mln); Economische groei Bij het opstellen van de begroting 2017 is de Regering uitgegaan van de volgende meerjarige groei scenario: Bron: Begroting Curaçao 2017 De geprojecteerde verbetering van de economische groei is volgens de Regering het gevolg van het saneringsplan aangevuld met maatregelen om de economie te stimuleren. Door publieke investeringen in onder andere bouw van het nieuwe ziekenhuis, nieuwbouw en vernieuwbouw van scholen, fysieke infrastructuur ( wegen) en de tweede megapier zal de economie worden gestimuleerd en de efficiency worden verbeterd. Ook worden investeringen uit de private sector verwacht (o.a. start bouw van het Marriott Courtyard hotel, renovatie hotels). Schuldpositie: De staatsschuld neemt in de loop der jaren toe als gevolg van het financieren van de kapitaaluitgaven. In 2010 bedroeg de schuldquote 32%. In 2015 bedroeg deze volgens de Centrale Bank van Curaçao en Sint Maarten en het IMF 44,3% en in 2020 is de verwachting dat deze 46.1% zal bedragen. Opvallend is de discrepantie tussen de cijfers van het Ministerie van Financiën enerzijds en die van de CBCS en het IMF anderzijds. De cijfers van het Ministerie van Financiën zijn lager dan die van de CBCS en het IMF ( vide onderstaande grafiek van het Ministerie van Financiën 6

Bron: Begroting Curaçao 2017 Redactioneel commentaar: De begroting 2016 is evenals het jaar ervoor in evenwicht. Ook meerjarig is dit het geval. Dit is een positieve ontwikkeling welk ongetwijfeld bijdraagt aan het proces creëren van macro economische stabiliteit en vertrouwen in de Curaçaose economie. De begroting 2017 omvat echter ook een aantal risico s. Onder andere betreft het de navolgende onderdelen: - Het sociale zekerheidsgebeuren meer in het bijzonder de sociale fondsen SVB. Om het sociale zekerheidstelsel te waarborgen heeft de Regering gemeend om het instrument fiscalisering toe te gaan passen. Echter vooralsnog ontbreekt een goede en deugdelijke onderbouwing waarom dit vehicle tot het beoogde resultaat zal leiden. Het zou goed zijn om een brede maatschappelijke discussie hierover te voeren. In ieder geval dienen de Staten een duidelijk standpunt hierover in te nemen. Verder valt het op dat er nog immer forse verschillen bestaan tussen de cijfers welke het Ministerie van Financiën hanteert ten opzichte van die van de SVB, in het bijzonder ten aanzien van het AOV en BVZ fonds. Ook rijst de vraag in hoeverre sprake is van gebalanceerde fondsen als de overheid significante bijdragen moet leveren om deze in evenwicht te krijgen. Zo dient voor het BVZ fonds in 2017 ANG 270 miljoen en voor het AOV fonds ANG 30 miljoen (extra) door het land bijgedragen te worden om de fondsen in stand (evenwicht) te houden. Zou stelselwijziging b.v. switch naar een kapitaaldekking stelsel voor de AOV en invoering van een privaatrechtelijke ziektekostendekkingssysteem ter vervanging van huidige BVZ stelsel danwel andere alternatieven niet overwogen moeten worden? - Toenemende stijging van de schuldquote. De cijfers wijzen uit dat er sprake is van een toename van de schuldquote. Bedroeg deze in 2011 ongeveer 33%, in 2015 was deze gestegen naar 44,3%. Dit is hoger dan het structureel houdbaar geacht 7

niveau van 40% bbp. Verdere stijging zal ertoe leiden dat een houdbare overheidsfinanciën onder druk zal komen te staan. Ter voorkoming hiervan wordt gepleit om het voorstel van het IMF om een staatsschuldquotenorm van 40% van het bbp (wettelijk) in te voeren over te nemen ter waarborging van begrotingsdiscipline waardoor ongewenste situaties die zich voor 2010 op dit vlak manifesteerde vermeden kunnen worden. - De economische groei ontwikkelingen. In navolging van 2015 wordt uitgegaan van een lichte reële economische groei in 2016 van 0,5% gevolgd door verdere groei in 2017. Het eerste kwartaal 2016 vertoonde echter een krimp van 0,2%. De indicaties o.a. stagnatie toeristische sector en afnemende arbeidsproductiviteit wijzen eerder in de richting van een nulgroei respectievelijk krimp. Afkondiging van een drastische verhoging van het (minimum)loon per 1 januari 2017 en verdere verstarring van de arbeidsmarkt (invoering verbod tewerkstellingsvergunningen 34 beroepen en mogelijke inwerkingtreding van de zgn. 80/20 regeling) zijn maatregelen die eerder de afname van groei en krimp zullen versterken dan mogelijk herstel van groei. Een dergelijke ontwikkeling zal negatieve gevolgen hebben voor de begroting. Hopelijk dat het nieuw aan te treden kabinet ertoe zal leiden dat het vertrouwen wordt hersteld en het investeringsklimaat wordt verbeterd. Stand van zaken toerisme t/m 1 ste helft 2016. Uit onderstaande (statistische) data blijkt dat het toerisme in de periode 2000-2015 een alleszins acceptabele groei heeft gerealiseerd. Deze sector is in de afgelopen jaren één van de weinige branches waar sprake is van expansie en als zodanig heeft bijgedragen tot het drijvende houden van de Curaçaose economie. De groei manifesteerde zich zowel in toename van verdiensten (deviezen) als aantal bezoekende toeristen. Ontwikkeling deviezenontvangsten: Uit de cijfers blijkt dat in de afgelopen 15 jaar de bruto deviezeninkomsten uit deze sector zijn verdrievoudigd. Met uitzondering van 2009 en 2015 was er steeds sprake van groei ten opzichte van het voorgaande jaar. Toerisme is de voornaamste export sector geworden. In 2015 was de bijdrage van toeristische activiteiten in de totale deviezen pot 31%. In 2000 bedroeg dit aandeel 14%. Tabel compilatie kern statistische data toerisme Bron: CTB, CBCS, CHATA 8

Ontwikkeling aantal bezoekende toeristen: Zowel het aantal verblijf- als cruisetoeristen neemt in de periode 2000-2015 toe. Het cruise toerisme vertoont wel grotere jaarlijkse fluctuaties ten opzichte van het verblijfstoerisme wat betreft het aantal bezoekers. De toename van het aantal verblijfstoeristen weerspiegelt zich ook in een toename van het aantal overnachtingen en hogere hotelbezettingsgraden. Bron: CBCS Stagnatie groei? In 2015 komt er een eind aan de groei van het totaal aantal bezoekende toeristen. Het aantal verblijfstoeristen neemt nog toe echter aantal cruise toeristen en daytrippers neemt af. Deze ontwikkeling manifesteert zich ook in de bruto deviezeninkomsten die in 2015 met bijna ANG 50 miljoen afnemen. 9

De grote vraag is of de daling in 2015 van incidentele aard is dan wel sprake is van een keerpunt. Voorlopige cijfers eerste half jaar 2016 leveren het volgende beeld op: - Toename van het aantal verblijftoeristen met 1% ( 261.455 in 2016 versus 257.727 in 2015) - Afname van het aantal cruise toeristen met 13% ( 298.989 in 2016 versus 342.225 in 2015) - Afname van het totaal aantal bezoekende toeristen ( verblijf, cruise en daytrippers) met 7% ( 579,609 in 2016 versus 623,165 in 2015). In 2015 was er ook sprake van een achteruitgang van 5% ten opzichte van 2014. Over heel 2015 bezochten 1,072,494 toeristen Curaçao. In 2014 was dit aantal 1,129,299 toeristen. - Afname overnachtingen met 5% ( 2.103.387 nachten in 2016 versus 2.221.123 nachten in 2015). - Verslechtering van bezettingsgraad hotels: t/m augustus 2016 was het gemiddelde 66,48% versus 71,15% zelfde periode in 2015. - Verslechtering van de gemiddelde RevPar periode t/m aug 2016 ( $ 99.88 in 2016 versus $ 109.84 in 2015) - De bruto deviezen inkomsten in het eerste kwartaal 2016 waren nagenoeg gelijk aan eerste kwartaal 2015. Deze ontwikkeling wijst in de richting dat ook in 2016 vermoedelijk sprake zal zijn van een totale daling van het aantal bezoekende toeristen en naar alle waarschijnlijkheid ook verdere teruggang van de deviezeninkomsten uit deze sector. Het is duidelijk dat de sector momenteel moeilijke tijden doormaakt. Een zorgwekkende trend voor de Curaçaose economie temeer daar het toerisme de laatste jaren een van de weinige groei activiteiten was. De eerste tekenen manifesteren zich al: Volgens de CBCS sloot het eerste kwartaal 2016 af met een krimp van 0,2 %. Oorzaken: Structurele wijzigingen? De indicaties wijzen in de richting dat de hotels minder bezoekers accommoderen ondanks het feit dat het aantal verblijfstoeristen toeneemt. Alternatieve accommodaties (Airbnb) veroveren steeds meer terrein. Zij blijken grote concurrenten te zijn van de hotels. Zijn de hotels niet meegegaan met de nieuwe trends of is er sprake van oneerlijke concurrentie zoals door sommigen naar voren wordt gebracht? Volgens deze groep zou een groot deel van de alternatieve accommodaties niet aan de verplichtingen voldoen die aan hotels worden opgelegd ( o.a. afdracht belastingen, veiligheidseisen, hinder en gezondheidsvergunningen etc). Er kan niet gesproken worden van een level playing field. De dalende (deviezen)inkomsten en lagere RevPar wijzen in de richting dat vooral toeristen Curaçao bezoeken die minder spenderen. Op Aruba en de andere eilanden is er evenwel sprake van verdere groei van de deviezeninkomsten en (veel) hogere RevPar ratios. De hamvraag rijst dan ook waarom het Curaçao niet lukt om ook deze doeleinden te halen. 10

Is het product Curaçao twee tot drie keer minder aantrekkelijk dan die van Aruba, US Virgin, Barbados, Cayman die hoge RevPars en groeiende deviezeninkomsten realiseren of is dit te wijten aan andere factoren zoals verkeerd beleid en/of visie en/of mindset, een outdated model, oneerlijke concurrentie? Het Curaçaos toeristisch ontwikkelingsmodel vertoont trekken van het prototype low prize high volume. Hiertegenover staat het high ROI less volume model welke de andere eilanden nastreven. Wat de motieven ook moge zijn de stagnatie en krimp van het toerisme dient reden te zijn voor bezorgdheid omdat deze ontwikkeling negatieve gevolgen heeft voor de economie, welvaart en werkgelegenheid. Wereldwijd is toerisme nog immer een groei sector, derhalve is er volop ruimte voor Curaçao om deze sector verder structureel te doen groeien. Het is duidelijk dat actie ondernomen moet worden om het tij te keren. Wat nodig is, is visie, daadkracht, consistentie en leiderschap. Dat deze eigenschappen nog onvoldoende aanwezig zijn wordt onder meer geïllustreerd met het feit dat ondanks het opstellen van twee Strategic Tourism Masterplannen (STM) het nog immer onduidelijk is welke ontwikkelingsmodel expliciet wordt aangehangen en nagestreefd. Ook de maandenlange openstaande vacature met betrekking tot het aanstellen van en professionele CEO bij het CTB draagt niet bij tot verdere duurzame groei en ontwikkeling van deze voor de Curaçaose economie uiterst belangrijke sector. Het ontbreken van een duidelijk keuze begint zich kennelijk nu te wreken. Het ondernemen van acties is zeer gewenst. Cijfermatig overzicht resultaten Parlementsverkiezingen Curaçao d.d. 5 oktober 2016 De reguliere parlementsverkiezingen zouden conform schema op 30 september 2016 plaatsvinden. Echter vanwege orkaandreiging Matthew werden deze uitgesteld naar 5 oktober 2016. Hieronder volgt een cijfermatig overzicht van de voornaamste resultaten: Opkomst: 11

STEMMEN en ZETELVERDELING: 7: politieke partijen die voor de eerste keer aan de verkiezingen deelnamen Overzicht persoonlijk aantal stemmen lijsttrekkers partij met een of meer zetels Verkiezing okt 2016 Verkiezing okt 2012 Verkiezing aug 2010 Verkiezing jan 2010* PAR: mw Jesus- Leito 3.439 geen lijstrekker geen lijsttrekker geen lijsttrekker MFK: hr.schotte 8.854 13,450 10,570 geen lijsttrekker PS.Hr. Cordoba 1.434 geen lijstrekker geen lijsttrekker geen lijsttrekker MAN:hr Koeiman 6.349 geen lijstrekker geen lijsttrekker geen lijsttrekker PNP : hr Davelaar 1.689 1,745 1,190 3,406 KdNT:hr. Dos Santos 5.907 geen deelname geen deelname geen deelname UKH:mw Leeflang 3.512 geen deelname geen deelname geen deelname MP: mw Moses 2.952 geen deelname geen deelname geen deelname 12

3.RAPPORTEN Bijgaand artikel is afkomstig van de heren S. Houben en R. Curiel. De informatie en opinie in dit artikel ligt volledig bij de auteurs. Risico inschatting voor verzekeraars It is better to be roughly right than to be exactly wrong De Curaçaose verzekeringsindustrie voert jaarlijks een toets uit om na te gaan of verzekeraars in staat zijn om aan hun toekomstige verplichtingen te voldoen. Pricing grondslagen gehanteerd voor het bepalen van een premie en de reserve 1 worden voornamelijk door de verwachtingen rond rendement en sterfte ontwikkelingen bepaald. Echter kunnen deze uitgangspunten tijdens de duur van een verzekeringsproduct wijzigen waardoor eerder vastgestelde reserves onvoldoende kunnen zijn. Deze toets op actuele grondslagen heet de toereikendheidstoets ofwel Liability Adequecy Test (LAT). De huidige discussie rondom de toets spitst zich toe tot de vraag welke rentecurve gehanteerd moet worden, en of centrale bank deze curve moet voorschrijven of dat er ruimte is voor eigen interpretatie. Dit artikel beschrijft wat de impact kan zijn van veranderende omstandigheden, hoe de huidige toets is vormgegeven, en welke verbeterpunten noodzakelijk zijn zodat de toets ook echte meerwaarde kan creëren. De impact van wijzigende (markt) omstandigheden De omstandigheden voor rente en sterfte ontwikkelingen hebben een significante impact op de prijs van lijfrente producten (repeterende uitkeringen tot overlijden van de deelnemer). Tabel 1 toont de waarde van een direct ingaande levens lange uitkering met waarde 1 voor mannen op basis van verschillende rentes (3% en 4%) en op basis van verschillende sterfte aannames (een oude aanname 8590 en een meer recente van 0308). Bijvoorbeeld, voor een man met leeftijd 25 is de contante waarde van een direct ingaande uitkering voor de combinatie 3% rekenrente en sterfte aanname 0308 gelijk aan 26,29: 1 Contante waarde van lasten - baten 13

Mannen 25 45 65 4%_8590 3%_8590 4%_0308 3%_0308 21.35 25.46 21.89 26.29 17.05 19.39 18.07 20.73 10.25 11.06 11.54 12.53 En tabel 2 toont de tarieven voor vrouwen: Tabel 1: lijfrente tarieven mannen Vrouwen 25 45 65 4%_8590 3%_8590 4%_0308 3%_0308 22.23 26.84 22.42 27.16 18.76 21.67 19.09 22.14 12.70 13.90 13.27 14.58 Tabel 2: lijfrente tarieven vrouwen Uit tabel 1 en 2 blijkt dat het wijzigen van uitgangspunten aanzienlijke impact heeft op de tarieven van de producten. De rente aanname heeft vooral impact voor langere looptijden (jongere leeftijden) omdat hier een rente-op-rente effect speelt. Als wij naar het verschil kijken met de standaard tarieven van 4%_8590 valt ook het volgende op: Mannen 3%_8590 4%_0308 3%_0308 4.11 0.53 4.94 25 2.34 1.02 3.67 45 65 0.80 1.28 2.28 Tabel 3: verschil met 4%_8590 14

En tabel 4 voor vrouwen: Vrouwen 25 45 65 3%_8590 4%_0308 3%_0308 4.62 0.20 4.93 2.92 0.34 3.38 1.21 0.57 1.88 Tabel 4: verschil met 4%_8590 Uit tabel 3 en 4 blijkt dat als de rente en sterfte aannames beiden veranderen, dit een versterkend effect op elkaar heeft: de impact van de wijziging in kolom 3%_0308 is groter dan de som van de impact in kolommen 3%_8590 en 4%_0308. How the mightly have fallen de ondergang van Equitable Life Een klassiek voorbeeld van rente risico is de ondergang de oudste Britse verzekeraar Equitable Life in 2001. Tijdens de dagen van hoge rente in de jaren 70 en 80 hadden zij garantie contracten afgesloten waarbij polishouders op pensioendatum hun kapitaal konden omzetten naar een lijfrente uitkering gebaseerd op een hoge rente van 7,5%. Echter gebeurde er in de jaren 90 een aantal omwentelingen die niemand voorzien had: de val van de Berlijnse muur, en uiteenvallen van de Sovjet Unie leiden opeens van een wereld met heel veel onzekerheden, naar een wereld met veel meer zekerheden. Dit had als gevolg dat ook de rente vergoeding, die voor een deel een vergoeding voor onzekerheid is, aanzienlijk daalde: 15

Figuur 1: dalende rentes in de Jaren 90 De rentes die Equitable Life in het verleden had afgegeven, bleken opeens niet meer te matchen met aanwezige beleggingen. Het verschil tussen de rente vergoeding aan de polishouder, en de rente vergoeding op staatsobligaties bleek in de jaren 90 zo groot te worden, dat in 2000 Equitable Life gesloten werd voor nieuwe business en in 2001 moest worden overgenomen door Halifax om faillissement te voorkomen. Rente risico kan een verzekeraar en verzekerden dus veel schade toebrengen. Een diepere analyse door McDonnell in 2002 over de oorzaken van faillissementen van verzekeraars toont dat vooral de interactie tussen verschillende risico s gevaarlijk kan zijn. Helaas besteedt het huidige LAT voorstel geen aandacht aan simultane risico gebeurtenissen. Huidig voorstel 2 De rente vaststelling in de LAT is een combinatie van het rendement op ex-na staatsobligaties en US Treasury. In het huidige LAT voorstel zijn 2 methodieken uitgewerkt: de eerste met de rente op ex-na staatsobligaties van voor 10-10-10 3 en de 2 Zie website CBCS, LAT regelgeving september 2015 3 Datum opheffing Land Nederlandse Antillen 16

Yield tweede met een rente na 10-10-10. Daartussen bestaat een groot verschil als Figuur 2 toont 4 : 7% Yield voor en na 10-10-10 6% 5% 4% 3% 2% 1% voor 10-10 na 10-10 0% -1% 0 5 10 15 20 25 30 Looptijd Figuur 2: groot verschil rentes voor 10-10-10 en na Omdat het renteniveau zo verschilt, leidt deze tot significante verschillen bij het vaststellen van een voorziening (contante waarde toekomstige uitkeringen) van een lijfrente uitkering zowel bij mannelijke als vrouwelijke deelnemers: 8590 0308 Voor 10-10 Na 10-10 Voor 10-10 Na 10-10 16.30 34.86 16.54 36.49 25 13.97 24.41 14.60 26.47 45 65 9.05 12.65 10.10 14.57 Tabel 5: effect rekenrente mannen 4 Data per 31-12-2015 17

25 45 65 8590 0308 Voor 10-10 Na 10-10 Voor 10-10 Na 10-10 16.67 37.67 16.76 38.32 14.98 28.03 15.17 28.80 11.01 16.41 11.45 17.31 Tabel 6: effect rekenrente vrouwen Maar naast het rente effect, kan ook een langleven trend tot aanzienlijke wijzigingen leiden in tarieven. De sterftetafel van het Actuarieel Genootschap 2012-2062 bevat een trend in langer leven: de sterftekans van een 30-jarige in 2050 is bijvoorbeeld lager dan de sterftekans van een 30-jarige in 2020. Tabel 7 toont de impact van het wel en niet meenemen van een sterftetrend voor het jaar 2016 van de mannen-tabel: 4% rekenrente 3% rekenrente Geen trend Sterfte trend Geen trend Sterfte trend 22.30 22.95 26.94 28.02 25 18.83 19.78 21.77 23.09 45 65 12.72 13.52 13.93 14.89 Tabel 7: effect langleven trend op tarieven Ook uit tabel 7 blijkt dat het niet meenemen van een langleven trend, een aanzienlijke impact kan hebben op de hoogte van de pricing en reservering. Verbeterpunten Een positieve ontwikkeling in de LAT nieuwe regelgeving is de intrede van risico management. Zo worden verzekerings technische risico s (sterfte en afkoop), krediet risico en operationeel risico specifiek genoemd en moeten deze gekwantificeerd worden. 18

Echter, is de huidige tekst nogal vrijblijvend wat er van verzekeraars verwacht wordt qua kwantificering van risico s: richtlijnen rondom het kwantificeren van risico s zouden een duidelijker kader scheppen. Vooral voor markt risico s zoals rente risico is dit een gemiste kans: de huidige regelgeving gaat uit van een punt schatting waarbij slechts een rente curve wordt doorberekend terwijl het berekenen van verschillende scenario s veel meer inzicht geeft in de potentiele risico s. Het is ook opmerkelijk dat andere markt risico s (zoals aandelen, valuta of grondstoffen) helemaal niet in de toets ter sprake komen. Ook zou het voorschrijven van gespecificeerde scenario s het gemakkelijker maken voor de toezichthouder om de verschillen tussen verzekeraars beter te doorgronden. Het effect van langleven is inmiddels ook in Curaçao onderzocht en onderbouwd 5 : berekeningen waarbij deze stijgende trend in levensverwachting wordt meegenomen zouden veel inzicht geven. Een prognosetafel (met trend) of een opslag zouden al een stap in de goede richting zijn. Als laatste zou een gecombineerd scenario waarbij verschillende factoren samen wijzigen (bv rente en sterfte) veel inzichten geven over toereikendheid voor het huidige lage rente klimaat waarin mensen steeds langer leven. Conclusie Zoals Keynes al zei It is better to be roughly right than precisely wrong maar helaas is de huidige uitwerking van de LAT een voorbeeld van het laatste. Door de focus op de juiste rentecurve, is de onzekerheid rondom rentes, en andere markt risico s teniet gegaan in de toets. Hierdoor biedt de toets enkel een inschatting van de risico s onder de huidige markt omstandigheden, en niet van de potentiële risico s onder wijzigende markt omstandigheden. Dit laatste zou een directie van een verzekeraar, en de toezichthouder veel meer inzicht geven in hun portefeuille zodat zij tijdig in staat zijn om bij te sturen. Dat veranderingen in rendementen en rentes grote impact kunnen hebben op het voorbestaan van verzekeraars toont het voorbeeld van Equitable Life. De toezichthouder zou er daarom goed aan doen om via scenario analyse deze markt risico s een prominente plaats te geven in de risico meting en beheersing die uiteindelijk het doel is van de LAT. Referenties 5 Zie Buck sterfte onderzoek 19

Actuarieel Genootschap, Prognosetafel AG 2012-2062, http://www.agai.nl/view.php?pagina_id=496 Buck consultants, Augustus 2015: update sterfte onderzoek, http://buckconsultants.cw/augustus-2015-update-sterfteonderzoek-1 CBCS, LAT regelgeving september 2015, http://www.centralbank.cw/uploads/files/latrichtlijn%20aras%20v2.7%20nl.pdf Curacao rentes, CBCS financial market information 31-12-2015, http://www.centralbank.cw/uploads/files/fmi%20dec%202015.pdf Equitable Life, https://en.wikipedia.org/wiki/the_equitable_life_assurance_society McDonnell, W., Managing risk: practical lessons from recent faillures of EU insurers, FSA Occasional paper series 20 (December 2002) About the authors: 4.(Nieuwe)Wetgeving Beknopt overzicht recente (initiatief) wetsvoorstellen/aanpassingen op sociaaleconomisch gebied welke door de Regering dan wel als initiatief ontwerp van de Staten aan de wetgevende macht ter behandeling zijn aangeboden en waar de SER advies over dient uit te brengen (periode september t/m oktober 2016). In de betreffende verslagperiode zijn er geen ontwerp landsverordeningen ter advisering aan de SER aangeboden. 20

5.ECONOMIC INDICATORS Foreign Exchange Position (x mln) : Sept 2016 : NAƒ 2,636 definition IMF Sept 2015 : NAƒ 2,564 Import coverage (months) Sept 2016 : 4.7 Consumer Price Index (Oct 2006 = 100) July 2016 :124.4 July 2015 :124.8 Change : - 0.3 Average inflation past 12 months : - 0.5 % Population and Employment Curaçao : 2015 2014 Total population 155,302 153,234 Employed population 61,823 59,295 Unemployed population 8,198 8,555 Labor Force 70,021 67,850 Unemployment rate 11.7% 12.6% Stay over tourism no of visitors : July 2016 year to date : 261,455 July 2015 year to date : 257,727 Change : 1 % Cruise tourism no. of passengers : July 2016 year to date:298,989 July 2015 year to date :342,225 Change: - 14 % Stay over nights July 2016 year to date: 2,103,387 July 2015 year to date: 2,221,123 Change: - 5% Shipping : Jan - Aug 2016 Jan - Aug 2015 Freight 684 649 Tanker 678 784 Cruise 151 169 Others 236 288 21

Jan- July 2016 Jan-July 2015 Cargo movements, metric tons Unloaded 350,556 343,470 Loaded 120,412 119,661 Sept 2016 Sept 2015 Total companies Commercial Register Local 25,317 24,915 International 13,734 13,506 Total 39,051 38,421 Source: Centrale Bank van Curaçao en Sint Maarten, Central Bureau of Statistics, Curaçao Tourism Development Foundation, Curaçao Port Authority, MEO, CHATA, Chamber of Commerce Curaçao 22