Uitvoeringsagenda 2.0 Achterhoek 2020 Programma 2: Wonen - creëren van een aantrekkelijk woon- en leefklimaat Wat speelt er? Sinds 2008 neemt de bevolking in de Achterhoek af, met name omdat er al decennia lang minder kinderen worden geboren. Daarnaast verlaten ieder jaar meer mensen de regio, dan er voor in de plaats komen. De huishoudengroei komt regionaal in 2025 tot stilstand. Krimp geeft volop kansen, leidt tot meer creativiteit en innovatie en kan prima begeleid worden met een heldere ambitie. De Regionale Woonagenda 2015-2025 en de Uitvoeringsagenda van Achterhoek 2020 kennen zo n heldere ambitie voor de komende jaren. Er wordt gestreefd naar een vitale, economisch krachtige en toekomstbestendige Achterhoek. Het programma Wonen richt zich enerzijds op het ontwikkelen van een evenwichtige kwalitatieve en kwantitatieve woningvoorraad en anderzijds op het voorkomen en aanpakken van leegstand in (maatschappelijk) vastgoed en op wonen en zorg. Daarnaast willen we de Achterhoek vitaal houden en dat betekent onder meer inzetten op wonen en zorg, basisonderwijs, sport en op bottom-up initiatieven op het gebied van leefbaarheid, zorg en duurzaamheid. Doel(en) Het realiseren van een evenwichtige en kwalitatieve vastgoedvoorraad. Hierbij gaat het zowel om woningen, als om maatschappelijk en zakelijk vastgoed en cultureel erfgoed. Dit vraagt om een heldere visie en aanpak en om het maken van heldere keuzes. Deze aspecten worden gaandeweg ontwikkeld met een aanpak, die hierna beschreven is onder het kopje randvoorwaarden. Het bestendigen van de leefbaarheid (inclusief de aanwezigheid van kwalitatief hoogwaardige en bereikbare voorzieningen). Bijdrage aan de krimpproblematiek Het aantal inwoners en over enige tijd ook het aantal huishoudens neemt af en zonder een gerichte aanpak ontstaat er een overmaat aan leegstaand vastgoed. Hierdoor komt de kwaliteit van het woon- en leefklimaat onder druk te staan. Het programma wonen draagt bij aan het behoud van een aantrekkelijk woon- en leefklimaat, een gezonde leefomgeving en een mooi landschap. Deze factoren spelen een rol bij de vestiging van bedrijvigheid en het aantrekken van werknemers. Resultaten: De resultaten van het programma worden op blad 3 benoemd en zijn verder uitgewerkt in de drie programmalijnen: 2.1. Bestaande woningen 2.2. Leegstaand vastgoed 2.3. Voorzieningen Middelen: Op dit moment is nog geen totaaloverzicht te geven, omdat diverse onderdelen pas in de komende jaren ontwikkeld gaan worden (zie verder bij de programmalijnen). Kosten Dekking: randvoorwaarden: Provincie Gemeente(n) Derde(n) 150.000,= 75.000,= 60.000,= 15.000,=
Focus binnen programma wonen 1. Het accent verschuift van uitbreiding van woon- en werkgebieden naar verbetering van bestaande gebieden. Herbestemmen van bestaand (cultuurhistorisch) waardevol vastgoed wordt de uitdaging. Specifieke aandacht besteden we aan (karakteristieke) zichtlocaties. Het slopen van vastgoed biedt kansen voor het creëren van duurzame, groene en ruim opgezette gebieden. Ontwikkelingen worden niet zelfstandig bekeken, maar worden in samenhang met andere ontwikkelingen bekeken. Dit aspect is uitgewerkt in de programmalijn 2.1 en de daarbij behorende projecten 2.1.1 t/m 2.1.7. 2. Het ondernemerschap wordt ondersteund door revitalisering van bedrijventerreinen en compacte kernwinkelgebieden. We gaan uit van compacte centra, waarbij (nieuwe) functies zoveel mogelijk worden geconcentreerd in het centrum van de hoofdkernen. Door slimme clusteringen te maken profiteren functies zoveel mogelijk van elkaar. Een ontwikkeling aan de rand van een kern kan ten koste gaan van een ontwikkeling in het centrum. Dit willen we in samenhang bekijken. Dit aspect is uitgewerkt in de programmalijn 2.2 en de daarbij behorende projecten 2.2.1 en 2.2.2. 3. De krimp in de Achterhoek is een groeiend fenomeen. Er is nu nog maar beperkt sprake van leegstand, maar in het komende decennium gaat de leegstand toenemen. Dit vraagt in het algemeen om een aanpak, die nú begint met kleine stapjes, veelal in de vorm van pilotprojecten. Bij het ontwikkelen van deze pilots is vooral procesondersteuning nodig en soms wat procesgeld, omdat een aanpak voor het eerst uitgevoerd wordt. Van belang is dat we enerzijds ervoor zorgen, dat we leren van de pilots en anderzijds dat de pilots kopieerbaar, uitbreidbaar en opschaalbaar zijn. Dan dragen ze optimaal bij aan het realiseren van de doelen, die we nastreven. Dat doel moet een breed gedeeld en gedragen doel zijn, waarbij steeds vastgesteld moet worden wat een project of aanpak bijdraagt aan het doel en wat de (maatschappelijk) toegevoegde waarde is van het project of de aanpak. Dit aspect is uitgewerkt in de programmalijn 2.2 en de daarbij behorende projecten 2.2.3 en 2.2.7. 4. Het landelijk en agrarisch karakter van de regio wordt gekoesterd. Andere functies (op het gebied van wonen & werken) zijn mogelijk zonder dat ze elkaar negatief beïnvloeden. Toevoegen van rood wordt zoveel mogelijk verevend met nieuw groen. Dit aspect is uitgewerkt in de programmalijn 2.2 en de daarbij behorende projecten 2.2.4, 2.2.5 en 2.2.6. 5. Gestreefd wordt naar het bestendigen en waar nodig verbeteren van de leefbaarheid en het behouden (en zo nodig samenvoegen) van basisvoorzieningen (ontmoeting, onderwijs, sport en zorg) in een optimale spreiding over de regio. Dit onderdeel is uitgewerkt in de programmalijn 2.3 en de daarbij behorende projecten 2.3.1 t/m 2.3.8. Randvoorwaarden Bij de uitvoering van het programma wonen is er sprake van een aantal randvoorwaarden. Deze randvoorwaarden geven enerzijds invulling aan het proces en leiden anderzijds tot het vullen van een instrumentenkoffer, waarmee toekomstige projecten en activiteiten ondersteund en ingekaderd worden: 2
Monitoring: In beeld brengen van de ontwikkelingen in de afgelopen en komende jaren zijn op het gebied van het programma wonen en van de resultaten zijn van de inzet van mensen en middelen. Monitoring speelt tevens een rol bij (tussentijdse) evaluaties en verantwoordingen van de gerealiseerde projecten. In 2017 wordt een webbased monitor gerealiseerd voor het volgen van de doelstellingen van het programma wonen. Kennisdeling: Het is nuttig als er op gezette tijden kennissessies worden georganiseerd, waarin drie O-breed (ondernemers, organisaties en overheden) kennis wordt gedeeld. Daarnaast is het nuttig dat samenwerking wordt gestimuleerd via het vormen van coalities en het benoemen van ambassadeurs. Communicatie: Wonen en bereikbaarheid vormen belangrijke voorwaarden voor werk(gelegenheid). Bij de communicatie over de vastgoedopgave is een positieve framing van belang: denken in kansen en kwaliteiten. Tevens is het van belang om naast de fysieke insteek ook aandacht te hebben voor meer emotionele aspecten als trots, ambitie, avontuur, creativiteit en lef. Onderzoek: Het opzetten en (doen) uitvoeren van onderzoek naar de demografische ontwikkelingen, de gevolgen daarvan en de wijze waarop de krimp benaderd moet worden. Hierbij worden de HBO-opleidingen en universiteiten rond de Achterhoek nadrukkelijk betrokken. Voor het doen van onderzoek kan gebruik worden gemaakt van de aanwezige gemeentelijke bewonerspanels. In 2017 wordt een onderzoek gehouden naar de woonwensen en de leefbaarheid. De leefbaarheid (inclusief de aanwezigheid van kwalitatief hoogwaardige en bereikbare voorzieningen) wordt tijdens deze vervolgmeting in 2017 door de bewoners gewaardeerd op eenzelfde niveau als in 2013. Financiën: Voor het realiseren van het Programma Wonen is geld nodig. Dat geld zal op allerlei manieren bij elkaar moeten komen. Als het gaat om bijdragen van de overheid, dan zal dat minder subsidiegedreven en meer gericht op investeringen / revolverende middelen gaan. Na een pilotfase zal er voor veel projecten en aanpakken een sluitende businesscase moeten ontstaan. Aanpakken en instrumenten: Bij de uitvoering van (pilot-)projecten wordt steeds aandacht besteed aan het ontwikkelen van instrumenten en aanpakken, die benut worden bij de uitvoering van toekomstige projecten en activiteiten. De aanpakken en instrumenten denken we onder meer aan: - een eenduidig aanspreekpunt (loket) voor eigenaren met vragen over verduurzamen en toekomstbestendig maken van hun woning; - een voor eigenaar-bewoners aantrekkelijke vorm van revolverende financiering, die tevens werkt als procesversneller (bv. blijverlening); - een juridisch instrumentarium voor het slopen van woningen (nieuwe juridische eigendomsvormen, zoals coöperaties en uitruilen van woningen of locaties); - een herstructureringsfonds of een juridische entiteit, die middelen gaat genereren voor herstructurering; - een (grote) coalitie, waarin alle betrokken partijen commitment afgeven om samen de schouders onder de opgave(s) te zetten; - een (integrale) aanpak, waarbij eigenaar-bewoners een eigen mix kunnen samenstellen van ingrepen op het gebied van energiebesparing en opwekking, onderhoud, comfort en levensloopbestendig maken van hun woning; - een aanpak m.b.t. rotte kiezen ; - een pilot naar de mogelijkheden van flexibel bestemmen; - ontwikkelen van een beslismodel/afwegingsmodel over welke functies en activiteiten waar toegestaan worden, incl. vangnet voor degenen die buiten de boot vallen. 3
Uitvoeringsagenda 2.0 Achterhoek 2020 Programma 2: Wonen - creëren van een aantrekkelijk woon- en leefklimaat Programmalijn 2.1: Bestaande woningen Wat speelt er? De programmalijn Bestaande woningen richt zich op het ontwikkelen van een evenwichtige kwalitatieve en kwantitatieve woningvoorraad. Zo n 25% van de woningen zijn eigendom van de vier woningcorporaties, verenigd in het ACo. Zij hebben de garantie afgegeven voor hun voorraad zorg te dragen voor voldoende sociale huurwoningen met een door de huurders en woningzoekenden gewenste kwaliteit en prijs. Deze programmalijn richt zich daarom met name op de bestaande particuliere woningvoorraad (65% koopwoningen en 10% particuliere huurwoningen). In de Regionale Woonagenda 2015-2025 zijn op hoofdlijn doelen en aanpakken beschreven. Deze agenda is onlosmakelijk verbonden met het programma wonen in de Uitvoeringsagenda 2.0. De doelen en aanpakken uit de woonagenda worden uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep Regiovisie Wonen (PoHo ROV + corporaties + provincie). Er worden nog maar zeer beperkt extra woningen toegevoegd. Het vraagstuk dient in de bestaande woningen aangepakt te worden door het ontwikkelen van een integrale investeringsaanpak (onderhoud, verbetering, comfort, duurzaamheid en levensloopbestendigheid). Dit vraagt om lokale en regionale samenwerking van alle betrokken partijen (gemeenten, corporaties, banken, AGEM, Bouwend Nederland, makelaars, particuliere vastgoedeigenaren etc.). Naast (beperkt) toevoegen van nieuwe woningen en verbeteren van bestaande woningen wordt de komende jaren voorgesorteerd op de programmering van sloop van woningen met een slechte kwaliteit en waar geen vraag meer naar is. Hierin wordt hergebruik (circulaire economie) opgenomen. Doel(en) Het grotere doel bij de aanpak van de bestaande woningvoorraad is het behouden en mogelijk toevoegen van (financiële en/of maatschappelijke en/of omgevings-) waarde. Daarnaast dient het slechtste deel van de woningvoorraad tijdig gesloopt te worden om een neerwaartse spiraal in wijken en dorpen te voorkomen. Om dit te bereiken moet een afwegingskader ontwikkeld worden en moet een financieringsaanpak tot stand te komen, waarmee particuliere eigenaren in staat worden gesteld hun investeringen te kunnen realiseren. Ook moeten nieuwe organisatievormen zoals coöperaties en ontwikkelingsmaatschappijen en uitruilmechanismes ontwikkeld worden. Bijdrage aan de krimpproblematiek Vanaf 2025 neemt het aantal huishoudens in de Achterhoek af. Om leegstand en verpaupering te voorkomen is een actief beleid, gericht op de bestaande woningen noodzakelijk. Daarbij hoort ook (het voorsorteren op) sloop. Resultaten: 1. Er zijn voldoende woningen van een door bewoners en woningzoekenden gewenste prijs en kwaliteit (comfortabel, duurzaam en levensloopbestendig). 2. Dit wordt mede bereikt door nog slechts 3.145 woningen toe te voegen tot 2025 en door het slopen van woningen met een (te) slechte kwaliteit. 3. De bestaande woningvoorraad als geheel behoudt zijn waarde doordat er kwaliteit wordt toegevoegd. 4. Een toolkit met instrumenten en aanpakken voor het ontwikkelen van een woningvoorraad, waarbij vraag en aanbod in evenwicht zijn. Middelen: Totale kosten: Dekking: Provincie Gemeenten Derden 790.000,= 410.000,= 300.000,= 80.000,= 4
Projecten (lijst is dynamisch) Projectformulier: 2.1.1. Energieloket Achterhoek (zal in de praktijk gecombineerd worden met 2.1.2) 2.1.1 2.1.2. Doorontwikkelen (verduurzamings)aanpak (zal in de praktijk gecombineerd worden met 2.1.1) 2.1.2 2.1.3. Ontwikkelen van lokale energiecoöperaties 2.1.3 2.1.4. Opzetten pilot dorpsontwikkelingsmaatschappij Volgt 2.1.5. Afstemmen van de aanpakken rond het levensloopbestendig maken van gemeenten, organisaties en bedrijven Volgt 2.1.6. Doorontwikkelen pilots levensloopbestendige wijk en dementievriendelijke wijk (op basis van businesscases) Volgt 2.1.7. Het ontwikkelen van concepten voor tijdelijke huisvesting (10 tot 25 jaar) Volgt Nr. Project Bedrag totaal Bedrag Prv Bron 2.1.1. Energieloket Achterhoek (in combinatie met 2.1.2) 180.000,= 80.000,= GEA 2.1.2. Doorontwikkelen (verduurzamings)aanpak (in combinatie met 2.1.1) 80.000,= 40.000,= 2.1.3. Ontwikkelen van lokale energiecoöperaties 100.000,= 50.000,= 2.1.4. Opzetten pilot dorpsontwikkelingsmaatschappij 150.000,= 75.000,= 2.1.5. Afstemmen aanpakken rond levensloopbestendig maken 80.000,= 40.000,= 2.1.6. Doorontwikkelen pilots levensloopbestendige wijk en dementievriendelijke wijk 100.000,= 50.000,= 2.1.7. Het ontwikkelen van concepten voor tijdelijke huisvesting (10 tot 25 jaar) 100.000,= 75.000,= 5
Uitvoeringsagenda 2.0 Achterhoek 2020 Programma 2: Wonen - creëren van een aantrekkelijk woon- en leefklimaat Programmalijn 2.2: Leegstaand vastgoed Wat speelt er? De programmalijn Leegstaand Vastgoed richt zich op het voorkomen en aanpakken van leegstand in zakelijk, agrarisch en maatschappelijk vastgoed. De problematiek is uitgebreid beschreven in het eindrapport van het project Kernenfoto s (2014) en de rapportage van de AMP-pilot 100% doorbestemmen (2014). Daarnaast is een regionale detailhandelsvisie uitgewerkt in het Afsprakenkader detailhandel Achterhoek (2014). Er zijn inmiddels diverse lopende of startende projecten. De onderlinge verbinding van deze projecten moet nadrukkelijk meer aandacht krijgen. Een regionaal Programma Bedrijventerreinen is in ontwikkeling. Doel(en) Handhaven van de leefbaarheid, voorkomen van verpaupering door leegstaande gebouwen, het behoud van de ruimtelijke kwaliteit in en buiten de kernen en het behoud van een zo aantrekkelijk mogelijke winkelstructuur voor inwoners en bezoekers aan de Achterhoek. De focus ligt hierbij op behoud van vitale centra, groot en klein, alsmede van het buitengebied. Centra zijn het visitekaartje van een kern en zijn hierdoor zeer belangrijk voor het woon- en leefklimaat. Een aantrekkelijk buitengebied is nodig voor het behoud en/of versterken van de mogelijkheden voor recreatie en toerisme. Toekomstperspectief voor monumenten en stads- en dorpsgezichten bieden. Bijdrage aan de krimpproblematiek Krimp vergroot de leegstandsproblematiek. De hoeveelheid vrijkomende bebouwing is een veelvoud van de vraag naar functies. We zetten de komende jaren met name in op het realiseren van veelal kleinere (pilot)projecten, die bijdragen aan de (hoofd)doelstellingen, aan het lerend vermogen en zo mogelijk qua opzet en/of instrumentarium kopieerbaar, uitbreidbaar en/of opschaalbaar zijn. Daarnaast ontwikkelen we aanpakken rond de kernwinkelgebieden, de bedrijventerreinen, het buitengebied, alsmede een programma, gericht op sloop. Resultaten: 1. Leefbaarheidscores in 2017 liggen op zelfde niveau als in 2013. 2. Tien gerealiseerde projecten Zon op erf. 3. Eerste fase project Asbesttrein is afgerond en projectplan tweede fase is gereed. 4. Regeling Uitbreiding door sloop is in uitvoering, zodat ongedekte kosten voor sloop van stallen en schuren gedekt kan worden door bijdrage van boeren die de bebouwing op hun erf willen uitbreiden. 5. Verkleining c.q. versterking van de kernwinkelgebieden in de hoofdkernen. 6. Een toolkit met instrumenten en aanpakken voor het ontwikkelen van een vastgoedvoorraad, waarbij vraag en aanbod in evenwicht zijn. Middelen: Totale kosten: Dekking: Provincie Gemeente(n) Derde(n)? 150.060.000,= 72.256.500,=? (verdeling tussen gemeenten en derden nog te bepalen) 6
Projecten (lijst is dynamisch) Projectformulier: 2.2.1. Vitale en compacte kernwinkelgebieden 2.2.1 2.2.2. Revitalisering bedrijventerreinen Volgt 2.2.3. Transformatie, herbestemming en sloop van vastgoed Volgt 2.2.4. Zon op erf 2.2.4 2.2.5. Asbesttrein 2.2.5 2.2.6. Opzetten regeling Uitbreiding door sloop Volgt 2.2.7. Achterhoeks vastgoed in de etalage 2.2.7 Bij 2.2.3. gaat het zowel over grotere stedelijke herverkavelingsprojecten als de Veentjes in Doetinchem en in Winterswijk, als over kleinere projecten als in Hengelo Gld., Vorden, Stationsgebied Aalten en projecten waar in kleine kernen bedrijven zijn of worden verplaatst en er een locatie opgeruimd moet worden. De projecten 2.2.1, 2.2.2, 2.2.3 en 2.2.7 hebben betrekking op de kernen en de projecten 2.2.4, 2.2.5 en 2.2.6 betreffen het buitengebied. Nr. Project Bedrag totaal Bedrag Prv Bron 2.2.1. Vitale en compacte kernwinkelgebieden 35.000.000,= 17.500.000,= 2.2.2. Revitalisering bedrijventerreinen 40.000.000,= 20.000.000,= 2.2.3. Transformatie, herbestemming en sloop van vastgoed 70.000.000,= 35.000.000,= 2.2.4. Zon op erf (fase 1; 10 pilotprojecten) 109.000,= 69.000,= Gebiedsopgave 2016 2.2.5. Asbesttrein (pilot) 101.000,= 37.500,= Gebiedsopgave 2016 2.2.6. Opzetten regeling Uitbreiding door sloop 100.000,= 50.000,= 2.2.7. Achterhoeks vastgoed in de etalage (vervolgprojecten) 250.000,= 100.000,= 7
Uitvoeringsagenda 2.0 Achterhoek 2020 Programma 2: Wonen - creëren van een aantrekkelijk woon- en leefklimaat Programmalijn 2.3: Voorzieningen Wat speelt er? De programmalijn Voorzieningen richt zich op het vitaal houden van de Achterhoek in het algemeen en op wonen en zorg, basisonderwijs, sport en bottomup initiatieven in het bijzonder. Voor het behoud van de leefbaarheid zijn kwalitatief hoogwaardige en bereikbare voorzieningen van groot belang. Niet elk dorp kan alle voorzieningen behouden; er moeten in toenemende mate keuzes worden gemaakt. Deze keuzes moeten in samenspraak met de bewoners tot stand komen. Burgerbetrokkenheid wordt dus gestimuleerd. Doel(en) Niet elk dorp kan alle voorzieningen behouden, er moeten keuzes worden gemaakt. Gestreefd wordt naar het behouden (en zo nodig samenvoegen) van basisvoorzieningen in een optimale spreiding over de regio. Hiertoe wordt een kader ontwikkeld. Introduceren van innovatieve, kleinschalige woonvormen voor ouderen, gericht op samenredzaamheid en informele zorg. Hier gaat hier met name om eigenaarschap en financieringsaspecten van vastgoed. Procesmatig ondersteunen van lokale initiatieven op het gebied van eigen regie rond zorg en welzijn. Doorontwikkelen van thuistechnologie (via belevingswoning en middels pilots). Verbreden en verbinden van lopende processen rond primair onderwijs, sport, welzijn en zorg. Bijdrage aan de krimpproblematiek Ten gevolge van de krimp, de ontgroening en vergrijzing zijn minder en soms andere voorzieningen nodig. Met name in de kleine kernen kan dit de leefbaarheid onder druk zetten. Resultaten: 1. De leefbaarheid (inclusief de aanwezigheid van kwalitatief hoogwaardige en bereikbare voorzieningen) wordt tijdens een vervolgmeting in 2017 door de bewoners gewaardeerd op eenzelfde niveau als in 2013. 2. In alle gemeenten zijn de keuzes m.b.t de inrichting van het primair onderwijs gemaakt in samenspraak met alle betrokkenen. 3. Er zijn vijf projecten rond thuistechnologie uitgevoerd in de regio. 4. In alle gemeenten is een plan van aanpak voor het primair onderwijs vastgesteld. 5. Er zijn vijftien sportclubs begeleid in het kader van de open-club-aanpak. 6. Er zijn vijftien initiatieven rond wonen-zorg-welzijn gerealiseerd. 7. De besteding van de middelen uit Leader dragen bij aan het instandhouden en verbeteren van de leefbaarheid. Middelen: Totale kosten: Dekking: Provincie Gemeente(n) Derde(n) 650.000,= 325.000,= 250.000,= 75.000,= Projecten (lijst is dynamisch) Projectformulier: 2.3.1. Ontwikkelen van kleinschalige woonvormen voor ouderen Volgt 2.3.2. Doorontwikkelen van thuistechnologie (domotica) Volgt 2.3.3 Procesbegeleiding primair onderwijs 2.3.3 2.3.4. Procesbegeleiding sport en welzijn 2.3.4 2.3.5. Procesbegeleiding lokale woon-zorg-welzijnsinitiatieven Volgt 8
2.3.6. Ontwikkelen van lokale coöperaties op het gebied van zorg en welzijn Volgt 2.3.7. Realiseren van een optimale spreiding van voorzieningen Volgt 2.3.8. Projecten en activiteiten die bijdragen aan instandhouden en verbeteren van de leefbaarheid. Volgt Vanuit het project Achterhoek zorgt voor morgen komen begin 2016 lessen uit een aantal pilots in beeld, die veelal vragen om uitbreiding en opschaling. Daarvoor zijn de projecten 2.3.1, 2.3.2, 2.3.5 en 2.3.6 bedoeld. De procesbegeleiding primair onderwijs wordt bekostigd door Min. OCW. De procesbegeleiding sport en welzijn wordt tot eind 2016 bekostigd door Min. VWS en de KNVB. Vanuit de procesbegeleiding volgt in een aantal gevallen ook een fysieke component: afstoten van locaties en gebouwen en/of nieuwbouw. Nr. Project Bedrag totaal Bedrag Prv Bron 2.3.1. Ontwikkelen van kleinschalige woonvormen voor ouderen 150.000,= 75.000,= 2.3.2. Doorontwikkelen van thuistechnologie (domotica) 50.000,= 25.000,= 2.3.3 Procesbegeleiding primair onderwijs PM Nvt Min Onderwijs 2.3.4. Procesbegeleiding sport en welzijn 50.000,= 25.000,= 2.3.5. Procesbegeleiding lokale woon-zorg-welzijnsinitiatieven 100.000,= 50.000,= 2.3.6. Ontwikkelen van lokale coöperaties op het gebied van zorg en welzijn 50.000,= 25.000,= 2.3.7. Realiseren van een optimale spreiding van voorzieningen 250.000,= 125.000,= 2.3.8. Projecten en activiteiten ter versterking van de leefbaarheid PM Nvt Leader 9