De KoopstromenMonitor Consumentenbestedingen gemeente Assen Samengesteld in opdracht van Rabobank Assen-Beilen
De Rabobank KoopstromenMonitor De Nederlandse detailhandel heeft het op dit moment niet gemakkelijk. Als gevolg van de economische recessie, bezuinigingen en het lage consumentenvertrouwen houden consumenten steeds vaker de hand op de knip. Daar komt bij dat steeds meer mensen hun producten online kopen, wat ten koste gaat van de bestedingen die ze bij de gevestigde detailhandel doen. Daarnaast hebben veel regio s te maken met een veranderende bevolkingssamenstelling. Nederland is aan het vergrijzen en in bepaalde Nederlandse regio s is zelfs al sprake van een krimpende bevolking. Een en ander resulteert in dalende verkoopcijfers voor de gevestigde detailhandel. In de fysieke foodwinkels nam de omzet het afgelopen jaar nog met 1,3 procent toe, terwijl in de fysieke non-food winkels de omzet met 4,7 procent is afgenomen 1. Tegelijkertijd nam bij postorder- en internetbedrijven 2 de omzet met 7,2 procent toe. De opkomst van internet als aankoopkanaal treft vooral de winkelcentra met weinig onderscheidend vermogen. Winkelcentra gericht op beleving of boodschappen doen hebben meer kans. De leegstand rukt daarom sneller op in kleine kernen en middelgrote gemeenten met een regiofunctie. Ook B- en C-locaties in steden hebben het moeilijk, waaronder winkels in aanloopstraten rondom het centrum. In die gebieden zien we al in toenemende mate dienstverlening of zorgfuncties verschijnen in panden die oorspronkelijk door de detailhandel in gebruik waren. Het Nederlandse winkellandschap is dus aan het veranderen. De toenemende leegstand (op dit moment staat 6 procent van de winkelpanden in Nederland leeg) is structureel van aard en neemt aanzienlijke vormen aan. Niet alle leegstaande winkelpanden kunnen hun winkelfunctie behouden. Ondernemers, vastgoedeigenaren en gemeenten doen er goed aan hierop te anticiperen en na te gaan waar de kansen liggen. Voor retailers, de vastgoedwereld en overheden is het daarom nu extra belangrijk om te weten hoe consumenten zich bewegen en waar ze hun geld besteden. Met de opzet en exploitatie van detailhandelsvestigingen zijn immers omvangrijke bedragen gemoeid en het uittekenen en ontwikkelen van vastgoed en winkelgebieden nemen jaren in beslag en vragen een lange terugverdienhorizon. En niet op de laatste plaats is het ook voor individuele ondernemers van belang om te weten hoe de huidige markt in elkaar zit en welke ontwikkelingen zich voordoen. Voorliggende publicatie biedt inzicht in het ruimtelijk koopgedrag ten aanzien van de Assense consument en de detailhandel in deze gemeente. De publicatie laat zien waar Assenaren hun detailhandelsbestedingen doen en waar de omzet van de detailhandel in Assen vandaan komt. Bovendien laten we zien of en hoe dit ruimtelijk kooppatroon de afgelopen twee jaar is verschoven. 1 Bron: CBS Statline (Omzetontwikkeling tussen 2011-Q2 en 2012-Q2). 2 Door het CBS gedefinieerd als de bedrijven waarbij de goederen voornamelijk via postorder en internet aan de consument worden verkocht. Dit is dus exclusief de omzet van reguliere (fysieke) winkelbedrijven via internet. 2
Toelichting methodiek Koopstromen brengen in beeld waar consumenten hun aankopen doen. Vooral in de detailhandel wordt veel gebruik gemaakt van koopstromen om het draagvlak van winkelvoorzieningen te onderzoeken. Koopstromen werden tot nu toe geschat aan de hand van enquêtes onder een steekproef van consumenten. Voor de KoopstromenMonitor vormen de gemeten pintransacties van Rabobank-klanten 1 de basis. Deze geven voor de gevestigde detailhandel de belangrijkste informatie over het ruimtelijk koopgedrag van consumenten. Naast de pintransacties kijken we ook naar de incassotransacties, waarmee consumenten een omvangrijk deel van de aankopen van vooral duurzame goederen betalen. Tevens maken we op basis van metingen van geldopnames bij geldautomaten en afstortingen van contant geld door bedrijven een schatting van de chartale koopstromen 2. De belangrijkste bron van de KoopstromenMonitor is een database met tientallen miljoenen feitelijke transacties van Rabobank-klanten (consumenten) naar Rabobankklanten (detailhandel). Omdat de klantenkring van de Rabobank breed is vertegenwoordigd onder alle lagen van de bevolking en in alle delen van Nederland, is sturen op representativiteit en dekking niet nodig. Om toch eventueel optredende vertekening ten opzichte van de Nederlandse populatie huishoudens en bedrijven tegen te gaan, zijn de uitkomsten gecorrigeerd aan de hand van aanvullende databronnen zoals het handelsregister van de KvK, de statistiek besteedbaar inkomen van Nederlandse huishoudens en de productiestatistieken van het CBS. We benaderen de koopstromen vanuit twee invalshoeken: Vanuit de consument: waar besteedt hij zijn geld? We spreken van: - Koopkrachtbinding: het deel van de totale bestedingen dat de consument in zijn woongemeente besteedt. - Koopkrachtafvloeiing: het deel van de totale bestedingen dat de consument buiten zijn woongemeente besteedt. Vanuit de detailhandel: waar komen de bestedingen vandaan? We spreken van: - Eigen koopkracht: het deel van de totale ontvangen bestedingen afkomstig van consumenten uit de eigen gemeente. - Koopkrachttoevloeiing: het deel van de totale ontvangen bestedingen afkomstig van consumenten van buiten de eigen gemeente. Enkele voordelen van deze methode op een rij: De onderliggende brondata zijn hard. Het betreffen immers feitelijke aankopen en bestedingsbedragen. Miljoenen pintransacties liggen hieraan ten grondslag. De meting betreft een periode van een heel kalenderjaar en kent dus geen seizoensinvloeden. Koopstromen worden gemeten vanuit de branche waartoe de winkel behoort en niet vanuit artikelgroepen. De meting gebeurt voor heel Nederland waardoor eenvoudig regionale vergelijkingen kunnen worden gemaakt. De koopstromen worden jaarlijks geactualiseerd waardoor ontwikkelingen en conjunctuureffecten eenvoudig in beeld kunnen worden gebracht. 1 Privacy is hierbij gegarandeerd. Onder geen enkele voorwaarde zijn individuele klantgegevens herkenbaar of herleidbaar. 2 Online bestedingen komen niet aan de orde omdat de KoopstromenMonitor zich richt op de fysieke detailhandel en niet op webwinkels. 3
Winkelaanbod in Assen De detailhandel in Assen telt in totaal bijna 170.000 vierkante meter winkelvloeroppervlak (wvo), verdeeld over 457 verkooppunten. In totaal zijn in de gemeente Assen 3.676 mensen werkzaam in de detailhandel. Het werkgelegenheidsbelang is hiermee iets groter dan het Nederlandse gemiddelde (10,3 procent tegenover 9,6 procent in Nederland). Meer dan de helft van het winkelaanbod in Assen (gemeten in wvo) is in gebruik door de branchegroep in en om het huis (wonen, doe-het-zelf, et cetera). Deze cijfers en een aantal kengetallen van de detailhandel in Assen staan weergegeven in tabel 1 en worden vergeleken met andere gemeenten in dezelfde stedelijkheidsklasse 3. Hieruit blijkt dat de branchering van de Assense detailhandel in lijn ligt met het gemiddelde beeld in matig stedelijke gemeenten. De winkels in Assen zijn gemiddeld wel groter. Dit gaat op voor alle branchegroepen, met uitzondering van de branchegroep vrije tijd. Als we het totale wvo afzetten tegen de bevolkingsomvang van Assen, blijkt Assen over een royaal winkelaanbod te beschikken. Dat geldt met name voor de branchegroepen in en om het huis en mode en luxe en duidt op een regionale winkelfunctie. Tabel 1: Kengetallen detailhandel Assen en referentie stedelijkheid Detailhandel In en om het huis Overig WVO en aantal winkels WVO 169.538 27.166 91.695 36.250 10.609 3.818 Aantal winkels 457 99 133 151 53 21 Branchering naar WVO Assen 16% 54% 21% 6% 2% Matig stedelijk 18% 51% 21% 6% 3% Gemiddeld WVO per winkel Assen 371 274 689 240 200 182 Matig stedelijk 290 219 511 189 207 160 WVO per 1.000 inwoners Assen 2.524 404 1.365 540 158 57 Matig stedelijk 1.839 339 940 389 119 53 Bron: Locatus, 2011 (bewerking Rabobank) In hoeverre dit winkelaanbod aansluit bij de vraag naar winkelruimte in Assen, is afhankelijk van het koopgedrag van de inwoners van Assen en de omliggende gemeenten. Dit ruimtelijk koopgedrag wordt in het vervolg van deze rapportage uitgewerkt. Waar koopt de consument? De mate waarin de inwoners van een gemeente hun bestedingen in de eigen gemeente doen, wordt uitgedrukt in koopkrachtbinding. De koopkrachtbinding neemt over het algemeen toe naarmate een gemeente meer stedelijk is. De koopkrachtbinding in de gemeente Assen is met 83 procent relatief hoog in vergelijking met andere matig stedelijke gemeenten (figuur 1). Dit geldt voor iedere branchegroep, maar vooral voor de branchegroep in en om het huis. 3 In de bijlage wordt het begrip stedelijkheid nader toegelicht. 4
Figuur 1: Koopkrachtbinding per branchegroep Assen Matig stedelijk De bestedingen die niet in de eigen gemeente worden gedaan, vloeien af naar omliggende gemeenten 4. Figuur 2 laat zien binnen welke straal (in kilometers afstand) de afvloeiende bestedingen vanuit Assen in de verschillende branchegroepen terechtkomen. De afstand tussen gemeenten wordt berekend vanuit het geografisch centrum van gemeenten. Daardoor is de afstand tussen Assen en elke buurgemeente meer dan 10 kilometer en worden de afvloeiende bestedingen dus ook verder dan 10 kilometer gedaan. Uit de figuur blijkt dat vooral de gemeenten binnen een straal van 10-25 kilometer profiteren van de bestedingen van de inwoners van Assen. In de branchegroep mode en luxe vloeien de bestedingen het verst af. Van alle bestedingen komt 16 procent verder dan 25 kilometer en 6 procent verder dan 100 kilometer terecht. Figuur 2: Koopkrachtafvloeiing per branchegroep < 10 km 10-25 km 25-50 km 50-100 km > 100 km Kaart 1 laat zien in welke gemeenten de inwoners van Assen hun detailhandelsbestedingen doen. Daarvan komt 83 procent terecht in Assen zelf, waarmee de stad een zeer hoge koopkrachtbinding heeft. De belangrijke concurrerende bestemmingen zijn de ge- 4 Koopkrachtbinding en afvloeiing tellen op tot 100 procent. 5
meenten Aa en Hunze (2,0 procent), Groningen (1,8 procent), Tynaarlo (1,8 procent) en Midden-Drenthe (1,7 procent). Kaart 1: Richting van de consumentenbestedingen Groningen Tynaarlo Assen Hoogeveen Midden- Drenthe Aa en Hunze Borger- Odoorn Emmen Afvloeiing Assen (83%) 2,0% tot 3,0% 1,0% tot 2,0% 0,5% tot 1,0% minder dan 0,5% Waar komen de bestedingen vandaan? Figuur 3 laat zien welk deel van de bestedingen bij de Assense detailhandel in de vier branchegroepen afkomstig is van de inwoners van buiten de eigen gemeente (koopkrachttoevloeiing). Het belang van koopkrachttoevloeiing voor de Assense detailhandel is lager dan gemiddeld in matig stedelijke gemeenten. Hoewel de Assense bevolking zelf wel sterk georiënteerd is op het eigen winkelapparaat, heeft de detailhandel in Assen geen bijzonder sterke regionale trekkracht. Het draagvlak voor deze winkels wordt dus grotendeels bepaald door de lokale bevolking. De branchegroep mode en luxe vormt hier echter een uitzondering op. Het belang van deze branchegroep ligt iets boven het gemiddelde van matig stedelijke gemeenten. Figuur 3: Koopkrachttoevloeiing per branchegroep Assen Matig stedelijk 6
De koopkrachttoevloeiing in Assen is voor het grootste deel afkomstig van inwoners een straal van 10-25 kilometer rondom Assen (figuur 4). Opvallend is dat van de totale bestedingen een groter deel van verder dan 100 kilometer dan van 50 tot 100 kilometer komt. Op basis van figuur 3 en 4 kan worden geconcludeerd dat branchegroep mode en luxe het grootste geografische bereik heeft. Figuur 4: Koopkrachttoevloeiing per branchegroep < 10 km 10-25 km 25-50 km 50-100 km > 100 km Kaart 2 toont het verzorgingsgebied van de totale detailhandel van Assen. Daaruit blijkt waar de bestedingen in de Assense detailhandel vandaan komen. Van alle bestedingen die gedaan worden in Assense detailhandel, is 73 procent afkomstig van de inwoners van Assen zelf. De overige bestedingen zijn afkomstig van inwoners uit de omliggende gemeenten (koopkrachttoevloeiing). De belangrijkste herkomstgemeenten voor de detailhandel in Assen zijn Midden-Drenthe en Aa en Hunze (goed voor respectievelijk 6,3 en 4,4 procent van de Assense detailhandelsomzet), gevolgd door Tynaarlo, Groningen en Noordenveld (respectievelijk 2,4, 2,0 en 1,6 procent). Kaart 2: Herkomst van de consumentenbestedingen 7
Verschuiving koopstromen 2009-2012 Zoals in het begin van deze rapportage is beschreven, hebben zich de afgelopen twee jaar de nodige ontwikkelingen voorgedaan in de detailhandel. Deze hebben hun weerslag gehad op het koopgedrag van de consument. In hoeverre deze ontwikkelingen in Assen hebben gezorgd voor een andere kooporiëntatie, blijkt uit onderstaande twee figuren. Deze vergelijken de koopkrachtbinding (figuur 5) en de koopkrachttoevloeiing (figuur 6) in 2011 met die in 2009. Hieruit blijkt dat de oriëntatie van de Assense consumenten op het eigen winkelapparaat de afgelopen twee jaar is toegenomen van 78 procent in 2009 naar 83 procent in 2011. Ook de trekkracht van de Assense detailhandel op consumenten buiten de eigen gemeente is toegenomen. De koopkrachttoevloeiing steeg in deze periode van 25 procent naar 27 procent. Figuur 5: Verschuiving koopkrachtbinding Figuur 6: Verschuiving koopkrachttoevloeiing 2011 2009 2011 2009 Stand van zaken Assense detailhandel De toegenomen koopkrachtbinding en koopkrachttoevloeiing betekent dat Assen een belangrijkere winkelfunctie is gaan vervullen, zowel voor de eigen bevolking als voor de omgeving. Dit kan te maken hebben met eventuele wijzigingen in het winkelaanbod in Assen zelf. Maar ook ontwikkelingen in concurrerende winkelgebieden zullen hun weerslag hebben gehad op deze prominentere rol voor Assen. Het is aan de gemeente Assen welke positie hen het beste past. Daarbij moet worden opgemerkt dat bij het meer inspelen op de regionale positie van Assen, het belang van de detailhandel voor de eigen bevolking niet over het hoofd moet worden gezien. Belangrijk om te melden is dat de concurrentie van het online kanaal groter zal worden en een steeds groter invloed krijgt op de fysieke koopstromen, zo ook in Assen. In 2011 was het aandeel van Idealbetalingen in de totale consumentenbestedingen in Assen 1,5 procent. Het gemiddelde voor een matig stedelijke gemeente en Nederland als geheel is beide 1,7 procent. Op basis van de in dit rapport getoonde cijfers over koopkrachtbinding en toevloeiing van Rabobank Nederland en bestedingen en gemiddelde vloerproductiviteit van het Hoofdbedrijfschap Detailhandel kan een berekening worden gemaakt van het aantal verwachte vierkante meters winkelvloeroppervlakte. Op basis daarvan zien we dat Assen op dit moment over beduidend meer winkelruimte beschikt dan op basis van de berekening kan worden verwacht. Het overaanbod bedraagt circa 45.000 vierkante meter, wat zich voor een groot deel bevindt in de branchegroep in en om het huis (ongeveer 30.000 vierkante meter). Ook de andere branches vertonen een overaanbod. Hierbij moet worden benadrukt dat het hier om een puur kwantitatieve benadering gaat. In hoeverre er in een gemeente werkelijk sprake is van overaanbod hangt van meer factoren af dan in deze analyse is opgenomen. Voor Assen spelen bijvoorbeeld het grote achterland en de beperkte concurrentie ten zuiden van de stad een grote rol. Uit de ontwik- 8
keling van de leegstand blijkt echter wel dat er inderdaad sprake lijkt te zijn van overaanbod. In 2011 bedroeg de leegstand in Assen nog 5,0 procent (landelijk 6,0 procent), maar in 2012 is deze opgelopen tot 6,4 procent (landelijk 6,3 procent). De keerzijde is dat de koopkrachtbinding en toevloeiing tussen 2009 en 2011 zijn toegenomen. Het is de vraag in hoeverre het relatief zeer grote winkelaanbod duurzaam is. Dit zal blijken uit de ontwikkeling van de leegstand in de komende jaren. Daarbij speelt ook de bevolkingsontwikkeling een rol. Deze is naar verwachting positief in Assen, maar veel omliggende gemeenten krijgen waarschijnlijk met bevolkingskrimp te maken, als dat niet nu al het geval is. In elk geval is het verstandig om bij vraagstukken over verbetering of vergroting van de detailhandel in Assen de focus te leggen op initiatieven ter bevordering van de kwaliteit van het aanbod, niet de kwantiteit. 9
Bijlage Definities 1. Branche-indeling detailhandel (overeenkomstig Locatus) Branchegroep Mode & luxe Hoofdbranche Algemene levensmiddelen Gespecialiseerde levensmiddelen Persoonlijke verzorging Auto & fiets Bruin- en witgoed DHZ (Doe-Het-Zelf) Plant & Dier Wonen Antiek & Kunst Huishoudelijke artikelen Kleding en textiel Optiek & Juwelier Schoenen Warenhuizen Hobby Media Sport & Spel 2. Stedelijkheid Stedelijkheid geeft de mate van concentratie van consumentenvoorzieningen weer (wonen, werken, schoolgaan, winkelen, uitgaan et cetera). De indeling naar stedelijkheid is gebaseerd op de omgevingsadressendichtheid (oad) van gemeenten. De oad betreft het aantal adressen binnen een cirkel met een straal van één kilometer rondom een adres, gedeeld door de oppervlakte van de cirkel. De omgevingsadressendichtheid wordt uitgedrukt in adressen per km². 10
Colofon Titel De KoopstromenMonitor Consumentenbestedingen gemeente Assen. Auteur Rogier Aalders Datum: Januari 2013 Contactadres: Rabobank Nederland Kennis en Economisch Onderzoek Postbus 17100, 3500 HG UTRECHT, UC.T.04.11 Croeselaan 18, 3521 CB, Utrecht Telefoon: 030 2166662 Email: a.bergen@rn.rabobank.nl Website: www.rabobank.com/economie Twitter: www.twitter.com/raboregio Rabobank Nederland, 2013 Dit Koopstromenrapport is een uitgave van het Directoraat Kennis en Economisch Onderzoek van Rabobank Nederland. De in deze publicatie gepresenteerde cijfers en conclusies zijn mede gebaseerd op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte bronnen, waaronder de Rabobank KoopstromenMonitor en diverse externe bronnen, waaronder Locatus. Deze bronnen zijn op zorgvuldige wijze in onze analyse verwerkt. Overname van de inhoud met bronvermelding is toegestaan. Het Directoraat aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid voor het geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten. 11