be.renew 2009 Portret van de hernieuwbare energiesector in België no future without technology

1. Green is gold De 'groene economie' maakt een wereldwijde groei door, en dat geldt in het bijzonder op het vlak van energie. De sector van hernieuwbare energie is dan wel nog vrij jong, maar hij heeft alles in huis om uit te groeien tot een economisch zwaargewicht. De Europese doelstelling om het aandeel van hernieuwbare energie in het totale energieverbruik in de EU op 20% te brengen tegen 2020, zal de ontwikkeling van deze sector natuurlijk een extra duw in de rug geven. 2

Deze ontwikkeling steunt op een ruime waaier van hoogtechnologische activiteiten, van de productie van (een deel van de) uitrusting tot de installatie en het onderhoud ervan. Dat is geen vergissing gebleken voor onze bedrijven: deze groeiende sector maakt namelijk een steeds groter deel uit van hun business. Een jonge sector in volle expansie, dat betekent natuurlijk ook de nodige R&Dinvesteringen. Die investeringen zijn noodzakelijk om de prestaties van de technologieën te verhogen (zoals het rendement van fotovoltaïsche cellen) en zo ook de productiekosten van hernieuwbare energie te verlagen. Kenmerkend voor deze sector is ook de grote behoefte aan financiering. De productie-infrastructuur en de installatie daarvan brengen namelijk heel wat opstartkosten met zich mee. Rekening houdend met die twee elementen zullen we zeker enkele wereldleiders zien opstaan en getuige zijn van een verticale integratie van de verschillende elementen van de waardeketen (zoals in de sector van fotovoltaïsche panelen). De enquête be.renew 2009 van Agoria schetst een beeld van de sector van hernieuwbare energie in België: windenergie, zonne-energie, warmtepompen, waterkracht en biomassa. Ze biedt een zo volledig mogelijk overzicht van deze sector die in het hart van de technologische industrie staat. 3

2. DE BELGISCHE INDUSTRIE VOOR HERNIEUWBARE ENERGIE IS GOED VOOR 3 MILJARD EURO Momenteel telt ons land 115 technologiebedrijven die activiteiten ontwikkelen in de sector van hernieuwbare energie. De ondernemingen met een zetel in België realiseerden in 2008 een totale omzet van 3,014 miljard euro. De bedrijven in het Vlaams gewest nemen daarvan 80% voor hun rekening, de rest wordt in gelijke mate door de andere twee gewesten gerealiseerd (elk 10%). Voor 2009 gingen de ondernemingen in hun oorspronkelijke prognoses uit van een omzetgroei van zo'n 20% tot 3,662 miljard euro. Als gevolg van de crisis zal dit resultaat echter neerwaarts worden herzien doordat sommige investeringen in productie-infrastructuur worden vertraagd, in het bijzonder voor projecten die een aanzienlijke financiering vereisen. Uitrusting en export De productie van uitrusting is goed voor 83% (2,5 miljard euro) van de activiteiten van de ondernemingen in de sector. Het zwaartepunt van deze productie ligt in het Vlaams gewest, en in mindere mate in het Waals gewest. In het Brussels gewest zijn de activiteiten eerder op dienstverlening gericht (studiebureaus, engineering...). Van de productie is 95% voor de export bestemd. Top drie In ons land staat de productie van warmtepompen qua waarde op de eerste plaats met een omzet van 1,5 miljard euro. Daarna volgen de activiteiten op het domein van wind- (0,592 miljard euro) en fotovoltaïsche energie (0,216 miljard euro). Deze voorstelling is echter wat misleidend. De productie van warmtepompen is nl. grotendeels in handen van één - weliswaar grote - speler, nl. Daikin. Er zijn 29 ondernemingen actief in het domein van windenergie en 56 ondernemingen in het domein van fotovoltaïsche energie. 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2008 2009 4 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2008 2009 Omzet: Evolutie 2008/2009 miljard euro productie van uitrusting 83% Omzet (2008): Aandeel van de productie van uitrusting andere 17 % andere 31% 1,6 warmtepompen 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 7 6 5 4 3 windenergie fotovoltaïsch Productie van uitrusting (2008): 8 Uitsplitsing per markt miljard euro andere

Bijna 7000 directe banen De industrie van de hernieuwbare energie biedt in België rechtstreeks werk aan 6925 mensen. De meeste werkgelegenheid zit in het Vlaams gewest (65%), gevolgd door het Brussels gewest (20%) en het Waals gewest (15%). De gewestelijke uitsplitsing is een raming aangezien sommige ondernemingen meerdere zetels hebben. De productie van uitrusting vertegenwoordigt iets minder dan 5000 directe banen in Vlaanderen en Wallonië. Het Brussels gewest creëert vooral banen in de dienstensector (studiebureaus, engineering...). Het grootste deel van de industriële werkgelegenheid is te vinden bij de productie van warmtepompen (42%), gevolgd door de sector van windenergie (31%), fotovoltaïsche energie (10%) en biomassa (7,5%). 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Vijftien ondernemingen tellen ten minste 100 werknemers. Samen zijn deze goed voor 80% van het aantal werknemers in de sector. Omzet ruimschoots verdubbeld in 2014 De technologiebedrijven in de sector van hernieuwbare energie gaan in hun prognoses uit van een omzet van 7,4 miljard euro in 2014 op basis van een gemiddelde jaarlijkse groei van 14%. In vijf jaar tijd zou de verkoop dus meer dan verdubbelen. De activiteiten zullen voornamelijk op de productie van uitrusting gericht blijven en zullen in 2014 zo'n 6 miljard euro vertegenwoordigen. 2008 1,6 warmtepompen 2009 windenergie fotovoltaïsch andere andere 31% productie 69% Werkgelegenheid (2008): Aandeel van de productie van uitrusting 8 7 6 5 4 3 2 1 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Omzet: Evolutie 2009/2014 miljard euro 5

3. TECHNOLOGISCHE INDUSTRIE AAN TOP VAN HERNIEUWBARE ENERGIE In de sector van de technologische industrie worden heel wat activiteiten gevoerd op het domein van hernieuwbare energie. Dat gaat van ontwerp, ontwikkeling, productie en commercialisering van materialen, componenten, producten en systemen tot het leveren van diensten die direct verband houden met de productie van hernieuwbare energie. Volgens de Europese richtlijn ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen, gaat het om energie die wordt geproduceerd op basis van hernieuwbare niet-fossiele bronnen zoals wind, zon, aerothermische, geothermische, hydrothermische energie, waterkracht, biomassa, stortgas, gas van rioolzuiveringsinstallaties en biogas. In België zijn de activiteiten voornamelijk gericht op wind- en zonne-energie (thermisch en fotovoltaïsch), warmtepompen, waterkracht en biomassa. Hierna wordt een overzicht gegeven van deze domeinen en verschillende grote spelers. 6

Windenergie Op het vlak van windenergie is de afgelopen 25 jaar voortdurend vooruitgang geboekt. Kenmerkend voor die ontwikkeling is de gestage toename van het vermogen en het rendement van de turbines. Vandaag wordt 5 MW gehaald dankzij rotoren van 126 m... De ontwikkeling van deze turbines wordt vooral gedreven door de groei van de markt van offshore-windmolenparken. De verbinding van windmolenparken met het elektriciteitsnet blijft echter een uitdaging wegens hun omvang en de afstand. Illustratieve lijst: ACROSOMA Ontwerp, ontwikkeling en productie van composietstructuren voor schroefbladen van windturbines ATM-PRO Software en diensten voor de windenergiesector Arcelor Mittal Ringmill Productie van stalen kronen voor windturbines HANSEN Transmissions International Ontwerp en productie van tandwielkasten voor windturbines IEMANTS Staalbouw (masten voor windturbines) LMS Simulatietools, testsystemen en diensten voor fabrikanten van windturbines (vibro-akoestische metingen, simulatie van de verspreiding van het geluid ) CG POWER SYSTEMS BELGIUM NV Distribution Transformer Division (voorheen PAUWELS TRAFO Belgium) Ontwikkeling en productie van elektrische transformatoren voor windturbines TURBOWINDS Ontwikkeling en assemblage van windturbines 7

Zonne-energie (fotovoltaïsch en thermisch) Zonne-energie kan op twee manieren worden benut: - Fotovoltaïsch, wat betekent dat cellen worden gebruikt om de zonnestralen om te zetten in elektriciteit dankzij de halfgeleiders die ze bevatten (cf. silicium). - Thermisch, wat betekent dat de zonnestralen worden opgevangen en de daarbij vrijkomende warmte aan een vloeistof of aan lucht wordt doorgegeven. De uitdaging bij fotovoltaïsch bestaat erin om te komen tot grid parity, d.w.z. dat de productiekosten van een fotovoltaïsche kwh overeenkomen met de prijs van een door het net gefactureerde kwh. Om daartoe te komen, werkt de industrie aan nieuwe productiemethodes en worden bestaande verbeterd en worden alle processen in de waardeketen geoptimaliseerd, van grondstoffen en technieken voor de productie van cellen en modules tot integratie in gebouwen... 8

Illustratieve lijst: AGC solar Productie van glas voor toepassingen in de productie van zonne-energie ACV Ontwikkeling, productie en commercialisering van technologische oplossingen voor de productie van sanitair warm water en verwarming voor residentieel en tertiair gebruik. DE SIMONE 'Sun trackers' DOW CORNING Siliconematerialen voor zonnemodules en fotovoltaïsche apparaten ENE Energies Nouvelles et Environnement Productie van fotovoltaïsche cellen voor satellieten en systemen om zonneenergie te concentreren. ESE Componenten en producten op het domein van thermische zonne-energie ISSOL Productie van zonnepanelen PHOTOVOLTECH Productie van zonnecellen RECTICEL Dragers voor zonnepanelen SAUNIER DUVAL Productie van boilers op thermische zonne-energie SOLTECH Productie van fotovoltaïsche modules en complete systemen UMICORE Productie van germanium (basismateriaal voor fotovoltaïsche zonnecellen) WIENERBERGER Fotovoltaïsche panelen geïntegreerd in dakpannen 9

Warmtepompen De EU heeft de buitenlucht, de bodem en water onlangs erkend als hernieuwbare energiebronnen. Warmtepompen winnen deze energie terug voor verwarmingsdoeleinden: ze maken het mogelijk om te besparen op fossiele energie en de uitstoot van broeikasgassen te beperken. Voor 1 kwh warmte die met behulp van een warmtepomp wordt gegenereerd, wordt slechts een kwart uitgestoten van de CO 2 die vrijkomt wanneer diezelfde warmte met een verbrandingsketel wordt opgewekt. Er bestaan verschillende types warmtepompen: ofwel wordt de warmte uit de lucht gehaald (aerothermische pompen), uit de bodem (geothermische pompen) of uit de ondergrondse waterlaag (hydrothermische pompen). Illustratieve lijst: DAIKIN Europe Ontwikkeling en productie van warmtepompen 10

Waterkracht Ook kleinschalige waterkracht maakt deel uit van hernieuwbare energie en wordt met name gebruikt als aanvulling op de conventionele elektriciteitsproductie. Hoewel de opwekking van elektriciteit door waterkracht een mature technologie is, maakt technologische innovatie in de kleinschalige waterkracht nieuwe toepassingen mogelijk. Naast nieuwe installaties zou het vermogen van het park in Europa kunnen worden verhoogd door bestaande installaties te renoveren. Illustratieve lijst: MERYTHERM Studiebureau op het domein van waterkrachtinstallaties RUTTEN Electromécanique Ontwerp en productie van waterkrachtcentrales 12

Biomassa Biomassa is een algemene term die slaat op de biologisch afbreekbare fractie van producten, afval en residu's van biologische oorsprong afkomstig van landen bosbouw en industrieel en gemeentelijk afval. Systemen voor de opwekking van bio-energie zetten deze biomassa om in energie (warmte en/of elektriciteit) waarbij wordt gebruikgemaakt van uiteenlopende procedés (extractie, fermentatie, verbranding...). Illustratieve lijst: BODART & GONAY Houtkachels en -haarden CORETEC Engineeringbureau gespecialiseerd in energie COCKERILL maintenance & ingénierie - CMI Stoomturbines voor elektriciteitscentrales en warmtekrachtkoppelingssystemen. Industriële boilers STUV - CONCEPT & FORME Houtkachels en -haarden De SMET engineers & contractors Projectaannemer gespecialiseerd op het domein van de agrovoedingsindustrie. DOVRE NV Houtkachels en -(inzet)haarden METHADEV Totaaloplossingen voor de verwerking en de valorisatie van organisch afval(water) GELDOF METAALCONSTRUCTIE Biomassaprojecten: sleutelklare systemen voor de opslag, de behandeling en de verwerking van vaste stoffen, vloeistoffen en gassen XYLOWATT Ontwerp, productie en beheer van warmtekrachtkoppelingscentrales op hout VYNCKE Energietechniek Ontwikkeling, engineering, productie en installatie van biomassaketels WATERLEAU Ontwerp, bouw en beheer van biomassa-installaties 13

NB : De namen van bedrijven worden ter illustratie gegeven. Opmerking: heel wat bedrijven kunnen actief zijn op verschillende domeinen van hernieuwbare energie (studiebureau, engineering, installatie, maintenance, projectaannemer, levering van componenten...) zoals 3E, ABB, Alstom, Areva T&D, Cegelec, Fabricom, Heinen, Kabelwerk Eupen, Nexans, Siemens, SNC-Lavalin, Spie, Tractebel engineering 14

Be.Renew 2009 Methodologische nota De door Agoria uitgevoerde kwantitatieve enquête over de economische belangrijkheid van de industrie voor hernieuwbare energie in België heeft als doel om de ontwikkeling van deze sector op een objectieve manier in kaart te brengen. Er werden 115 ondernemingen geïdentificeerd die rechtstreeks actief zijn op het domein van hernieuwbare energie. Daarvan hebben er 105 aan de enquête deelgenomen. Er wordt hier alleen rekening gehouden met hun activiteiten op het domein van hernieuwbare energie; de meeste ondernemingen zijn ook op andere domeinen actief. Bij de enquête werd gefocust op de industriële tak, d.w.z. op de ondernemingen met als activiteiten in België het ontwerp, de ontwikkeling, de productie en het op de markt brengen van materialen, componenten, producten en systemen alsook het leveren van de bijbehorende diensten (cf. studiebureaus, installateurs...) specifiek voor de productie van hernieuwbare energie. De energieproductie als dusdanig, de exploitatie van sites, financiële diensten of onderzoek van publieke instellingen (universiteiten) vallen niet onder de enquête. Er is alleen rekening gehouden met installateurs en maintenancebedrijven met een beduidende grootte. Hernieuwbare energie wordt op basis van de Europese richtlijn van 23 april 2009 ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen als volgt gedefinieerd: energie uit hernieuwbare niet-fossiele bronnen, namelijk: wind, zon, aerothermische, geothermische, hydrothermische energie en energie uit de oceanen, waterkracht, biomassa, stortgas, gas van rioolzuiveringsinstallaties en biogassen. De enquête werd uitgevoerd tijdens de eerste helft van 2009. Met de geïdentificeerde bedrijven is individueel contact opgenomen. Laurent Hellebaut E-Mail: laurent.hellebaut@agoria.be Tel : 32 2 706 80 01 Fax : 32 2 706 80 09 15

no future without technology Federatie van de technologische industrie Diamant Building A. Reyerslaan 80 1030 Brussel www.agoria.be Verantwoordelijke uitgever Stijn Ombelets 2010