Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Inhoud Voorwoord 3 Nieuws 4 Patiëntenzorg 8 Onderwijs 9 Onderzoek 10 Promoties 12 Fondsenwerving 14 De mensen om ons heen 17 Organisatie 18 Colofon 19 Top 10 publicaties 20 MISSIE Het VUmc Alzheimercentrum streeft naar een leidende positie in zorg en onderzoek op het gebied van dementie, met name waar het dementie op jonge leeftijd betreft. Onze missie is dementie bespreekbaar en behandelbaar te maken en uiteindelijk te genezen. VISIE Het is de visie van het VUmc Alzheimercentrum dat alleen door het koppelen van wetenschappelijk onderzoek aan patiëntenzorg de noodzakelijke vooruitgang kan worden geboekt in de strijd tegen dementie. Het VUmc Alzheimercentrum wil een belangrijke partner zijn in de multidisciplinaire zorgketen. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 2
Voorwoord Geachte relatie, In dit jaarbericht vindt u een overzicht van onze activiteiten in 2013. En dat waren er niet alleen bijzonder veel, ze waren ook heel divers van aard. Wetenschappelijk gezien kijken we terug op een mooi jaar, met vijf promoties, maar liefst negen nieuwe onderzoekers, wetenschappelijke doorbraken op het gebied van genetica en PET onderzoek en de basis werd gelegd voor een nieuw fondsenwervend initiatief met bedrijven; het Alzheimer Lab. Ons initiatief voor het Deltaplan Dementie heeft onderzoeksgeld beschikbaar gemaakt voor onderzoek op het gebied van dementie voor heel Nederland. Onze ambities reiken echter verder dan dat en om voorop te blijven lopen hebben wij de financiële steun van bedrijven, fondsen en particulieren hard nodig. Ook in 2013 konden we ons verheugen in de grote betrokkenheid van onze donateurs bij ons centrum tijdens de diverse fondsenwervende evenementen. Al met al een onvergetelijk jaar. Ondertussen werken wij met onverminderde energie aan het dichterbij brengen van oplossingen voor de ziekte van Alzheimer en overige vormen van dementie. Onze focus blijft op dementie op jonge leeftijd, omdat wij daar de sleutel verwachten naar het oplossen van deze verschrikkelijke ziekte. Ook 2014 belooft weer een goed jaar te worden! Hartelijke groet, Prof. dr. Philip Scheltens, Directeur VUmc Alzheimercentrum pagina 3 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Nieuws Startschot Deltaplan Dementie In het voorjaar van 2013 klonk het startschot voor het Deltaplan Dementie: de overheid maakt 32,5 miljoen euro vrij voor deze langdurende en nationale aanpak van dementie. Alzheimer Nederland doet daar nog eens 12,5 miljoen bovenop. Eén van de drie pijlers van het Deltaplan, het onderzoeksprogramma Memorabel, wordt uitgevoerd door ZonMw. De eerste subsidieoproep waarbij 16 miljoen euro wordt verdeeld heeft 137 projectvoorstellen opgeleverd. De uitslag volgt later in 2014. Meer informatie over het Deltaplan vindt u op www.deltaplandementie.nl. Het Deltaplan Dementie staat voor een vernieuwende, publiek-private samenwerking, die zich richt op de patiënt van vandaag én de patiënt van morgen. Het plan is een initiatief van Alzheimer Nederland, het VUmc Alzheimercentrum, de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra en ZonMW. Het Deltaplan bestaat uit drie pijlers: (1) Een landelijk zorgportaal met e-health toepassingen voor patiënten en hun mantelzorgers; (2) een nationale registratie van informatie over diagnose, behandeling en zorggebruik; (3) het onderzoeksprogramma Memorabel, dat zich richt op preventie, behandeling en genezing van dementie en op zorginnovatie en doelmatige zorg. Opening Alzheimer Research Center Op vrijdag 31 januari is het Alzheimer Research Center (ARC) feestelijk geopend door Jort Kelder. In het ARC vinden de geneesmiddelenonderzoeken van het VUmc Alzheimercentrum plaats, die we uitvoeren in samenwerking met de grote farmaceutische bedrijven. Meer informatie vindt u op www.arconderzoek.nl. Alzheimer Award Jaarlijks reikt de Journal of Alzheimer s Disease de Alzheimer Award uit aan de auteur van het beste artikel van het afgelopen jaar, dat gepubliceerd is in dit tijdschrift. De Alzheimer Award 2013 ging naar Ineke van Rossum, onderzoekster bij het VUmc Alzheimercentrum. Ineke ontving de Award voor haar artikel Injury Markers but not Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 4
Amyloid Markers are Associated with Rapid Progression from Mild Cognitive Impairment to Dementia in Alzheimer s Disease. Samen met haar begeleider dr. Pieter Jelle Visser nam Ineke de prijzen - een medaille en een cheque van 7.500 USD - in ontvangst van Popke Huizinga, adjunctdirecteur van wetenschappelijke uitgeverij IOS Press BV. AAIC in Boston Behalve publiceren is ook congresbezoek belangrijk voor het uitwisselen van onderzoeksresultaten. Met een delegatie van 25 onderzoekers was het VUmc Alzheimercentrum groots vertegenwoordigd op het wereld Alzheimercongres in Boston. Onze onderzoekers presenteerden de resultaten van hun onderzoek en wisselden kennis en ideeën uit met collega s uit de hele wereld. Internationaal - Onderzoeker dr. Rik Ossenkoppele heeft een grote prijs ontvangen: de Europese Marie Curie Grant van 270.000 euro voor twee jaar onderzoek aan de University of California, San Francisco, en één jaar VUmc. Tevens won Rik de ISAO post-doc prijs: een geldbedrag van 100.000 euro te besteden aan onderzoek naar de ziekte van Alzheimer of andere vormen van dementie. - Dr. Gil Rabinovici, neuroloog aan de University of California San Francisco bezocht ons centrum gedurende drie maanden als visiting professor. In samenwerking met dr. Yolande Pijnenburg en dr. Rik Ossenkoppele werkt hij aan een onderzoeksproject naar de frontale variant van de ziekte van Alzheimer. Zijn komst is mogelijk gemaakt door steun van AEGON Internationaal. - Prof. Philip Scheltens is lid van het Scientific Committee van het Wereld Alzheimercongres, Alzheimer Associtiation International Conference (AAIC), dat in 2013 plaats vond in Boston. pagina 5 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
proppen. Ik ga u vertellen wat we gevonden hebben. En het is niet goed. We denken dat u de België 2,70 Duitsland 3,15 Engeland 1,90 Frankrijk 3,15 Griekenland 3,15 Hongarije Huf 757 Italië 3,15 Kroatië KN 27 Portugal 3,15 Slovenië 3,60 Spanje 3,15 Tsjechië CZK 116,00 Zwitserland Chf 4,80 Schrijver Hugo Claus, die kampte met dementie, genoot op zeker moment nog één keer een maaltijd met vrienden en familie- Media VUmc Alzheimercentrum in het nieuws In 2013 mocht het VUmc Alzheimercentrum zich verheugen in positieve berichten over de ontwikkelingen binnen het centrum. Grotere bekendheid (awareness) van de ziekte en haar impact op de samenleving is essentieel voor het vinden van (financiële) ondersteuners voor ons centrum. Dit jaar was het Wereld Alzheimerweek, georganiseerd rondom de indringende documentaire van Ireen van Ditshuyzen DementieEnDan. Een week lang stonden media bol van het thema Alzheimer. Het VUmc Alzheimercentrum was veelvuldig in beeld, waaronder bij Labyrint TV (VPRO/ NTR), Het Klokhuis (NTR) en De Dokters (NTR). Prof. Philip Scheltens verscheen tevens in de televisieshow Muziekherinneringen (SBS6) van Alzheimer Nederland. In de Wereld Alzheimerweek toonde de AVRO (Ned2) de indringende documentaire DementieEnDan van Ireen van Ditshuyzen. Gedurende een periode van twee jaar filmde zij vijf mensen met dementie en hun omgeving. De patiënten in beeld zijn patiënten van het VUmc Alzheimercentrum. Zij werden tijdens hun consulten in het centrum door de camera gevolgd. De documentaire laat niet alleen de symptomen en het verloop van de ziekte zien, maar juist ook de veerkracht en vitaliteit van de patiënten en hun familie kwam sterk naar voren. De documentaire werd door meer dan een miljoen mensen bekeken, hetgeen voor een documentaire ongekend hoog is. Radar het VUmc Alzheimercentrum in een negatief daglicht in zake de Souvenaid studie, waar prof. Philip Scheltens de hoofdonderzoeker van is. In antwoord hierop schreef hij een memo waarin hij uitlegt hoe de integriteit en betrouwbaarheid van de Souvenaid studies door de jaren heen altijd is gewaarborgd. U treft dit document op onze website, onder de nieuwsberichten. Talkshowhost Robert Jensen: Ik kan heel goed iets en ik kan heel goed niks V19 DE VOLKSKRANT BV JACOB BONTIUSPLAATS 9, POSTBUS 1002, 1000 BA, AMSTERDAM REDACTIE@VOLKSKRANT.NL TEL.: REDACTIE 020-562 9222 KLANTENSERVICE 088-056 1561 BEZORGING 088-056 1555 Ryan Gosling: Als filmmaker sta je naakt acteur neemt pauze om zelf film te regisseren v2-3 Voetnoot Jasper S. V rijdag stond er in de Volkskrant een registratie door Ana van Es en Elsbeth Stoker van het verhoor van Jasper S. Een mooi stuk, al is mooi misschien een raar woord in deze context. Inzichtelijk. Jasper S. zegt te hebben gezwegen omdat hij zijn kinderen wilde zien opgroeien. Pijpen was voor hem standaardprocedure. Wellicht was dat wat de verkrachting en moord voor hem waren: procedures die afweken van de standaardprocedure. En waarom bewaarde Jasper S. het moordwapen? donderdag 4 april 2013 volkskrant.nl Bekend gezicht? Deltaplan Dementie moet tij keren Van onze verslaggevers Frénk van der Linden Pieter Webeling amsterdam Minister Schippers (VVD) en staatssecretaris Martin van Rijn (PvdA) van Volksgezondheid investeren de komende drie jaar ondanks de bezuinigingen in de zorg 32,5 miljoen euro in wetenschappelijk onderzoek naar dementie. De investering, die ook als doel heeft Paniekgolf op Twitter bij storing ING Van onze verslaggeefster Sterre Lindhout amsterdam Plotseling diep rood staan, niet meer kunnen pinnen, of juist een enorm bedrag op je rekening. Klanten van de ING-bank maakten het woensdagmiddag mee als gevolg van een grote storing bij ING internetbankieren. Een paniekgolf rolde over Twitter: Lekkere storing bij de ING. Ik heb -150 saldo. Waar the fuck is mijn geld gebleven? Terug naar de tijd van #geld in een ouwe sok of onder het matras bewaren? #ING. Op het twitteraccount van de ING-bank (die 8,2 miljoen particuliere rekeninghouders heeft) lazen bezorgde klanten tot 17.00 uur het cryptische zinnetje: Je saldo is juist. De bij- en afschrijvingen worden alleen vertraagd verwerkt. Roy. De klantenservice was door de drukte de hele middag slecht bereikbaar. Pas om 19.00 uur kwam ING met een officiële verklaring. De storing heeft twee oorzaken, meldde een woordvoerder. Door een systeemfout zijn recente betalingen bij sommige klanten dubbel af- of bijgeschreven. Daarnaast was er in de nacht van dinsdag op woensdag een vertraging met het verwerken van betalingen. Dit probleem was woensdagochtend al bekend maar de bank besloot er geen ruchtbaarheid aan te geven. Om 21.00 uur komt de melding dat de storing is verholpen. De bank biedt excuses aan. In januari 2012 lag de site van ING ook drie dagen plat. Topman Hommen beloofde toen ferm dat dit de laatste storing bij ING zou zijn. Over de recente storing heeft hij zich nog niet uitgelaten. werkzamemedicijnenteontwikkelen, maakt deel uit van het Deltaplan Dementiedatdekomendeachtjaarintotaal 200 miljoen zal vergen. Ruim de helfthiervanmoetwordenopgebracht doorhetnederlandsebedrijfsleven.de belangenorganisatiealzheimernederlandzegtinnavolgingvanhetministerie van VWS om te beginnen 12,5 miljoen euro onderzoeksgeld toe. Veelalzheimerspecialistenvoorspellen een nationale ramp als er geen werkzaam medicijn tegen alzheimer wordt gevonden. De PvdA pleitte in 6 2007 al voor een Deltaplan om hierop te anticiperen. In ons land kampen nu een kwart miljoen mensen met de ziekte van Alzheimer of een aanverwante kwaal. Jaarlijks overlijden zo n 35 duizend patiënten met dementie. Neuroloog Philip Scheltens, directeur van het VUmc Alzheimer Centrum en architect van het Deltaplan Dementie, voorspelt dat dit aantal vóór 2040 minimaal zal verdubbelen. De kosten van de zorg voor dementie bedragen op dit moment grofweg 4miljard euro en nemen elk jaar toe met ongeveer 4 procent. Als deze tendensnietwordtgestopt,zullendekosten in 2025 zo n 6,8 miljard bedragen. Staatssecretaris Van Rijn wijst erop dat een belangrijke bijdrage voor het onderzoeksdeel van het Deltaplan Dementie van het bedrijfsleven moet komen. Erkomteenstormaan,dedijken moeten omhoog, en dat lukt de overheid niet in haar eentje. Critici spreken over de alzheimermaffia die dit probleem zou opblazen en uit is op zoveel mogelijk onderzoeksgeld. Datverwijtkenik,zegtVan 125 jaar Carré Koningin geeft er nog 25 jaar predikaat koninklijk bij DE VOLKSKRANT DONDERDAG 4 APRIL 2013 In aanwezigheid van koningin Beatrix viert het Koninklijk Theater Carré in Amsterdam woensdagavond zijn 125-jarig bestaan met een gala. Het feest zou eigenlijk op 3 december 2012 plaatshebben, maar werd stadsarchief amsterdam vraagt hulp p18-19 Ten eerste Strijd tegen alzheimer Ik heb dit nog niet eens aan mijn vrouw verteld, zei Philip Scheltens. Hij zat voor zijn computer en wees naar de hersenscan van een patiënt. Als dit een foto van mijn hoofd was Als mijn brein zo zou zijn aangetast dat ik de greep op mijn leven dreigde te verliezen Dan zou ik kiezen voor euthanasie. Zo snel mogelijk. Ik hoop dat Marjan dat begrijpt. Ik wil eruit als ik nog helder ben. Het is een vreselijke ziekte waaraan ik me niet wil uitleveren. Die eerste ontmoeting met Scheltens, twee jaar geleden, leerde dat de professor verre van professoraal was. Hier zat een man met een Eerst verklaart hij: De mensen die mij kennen, weten dat ik zuinig ben op mijn spullen. Later zegt hij dat het een vorm van boetedoening was. De eerste uitleg lijkt me aannemelijker. Paul Verhaeghe, hoogleraar klinische psychologie en psychoanalyse, schreef: Seksualiteit is het kruispunt waar macht en dood elkaar ontmoeten, als middel om die dood te overstijgen. Soms zijn de drift en de angst zo intens dat de ander dood moet. Arnon Grunberg Rijn. Je kunt discussiëren over de omvang van dit vraagstuk, de oorzaak, en degenezings-mogelijkheden,maarals je dat op een goede manier wilt doen, heb je de dure plicht het serieus te onderzoeken. Dat gaan we nu doen. pagina s 6en7 Philip Scheltens: We staan voor een nationale ramp pagina 21 Plaques in hersenen wellicht ook positief Hoogleraar Philip Scheltens, directeur van het Alzheimercentrum van het VUmc, is niet ontevreden met de 32,5 miljoen die het kabinet uittrekt voor onderzoek naar de ziekte. Ik geloof echt dat we dementie beheersbaar gaan maken. Tekst Frénk van der Linden en Pieter Webeling Foto Julius Schrank We staan voor een nationale ramp uitgesteld in verband met het plotselinge overlijden van acteur Jeroen Willems op die dag. Het gala, dat werd geopend door cabaretier Herman Finkers, was opgedragen aan Willems. Foto Robin Utrecht / ANP Dan praten we over zorgministers als Hans Hoogervorst en Ab Klink, maar de laatste drie jaar ook over Edith Schippers. Ja, zeker. Het gaat om visie, ook van individuen. Het is niet uit de koker van deze bewindslieden gekomen, terwijl een man als Sarkozy zich persoonlijk voor de strijd tegen dementie heeft ingezet. In Nederland was misschien het idee: alzheimer is een kwestie van ouder worden, daar kun je weinig aan doen. Ik moet wel zeggen dat Schippers na 2011 bevlogen is geraakt. De komst van PvdA-staatssecretaris Martin van Rijn heeft het laatste duwtje gegeven richting een cruciale beleidsverandering. Onder uw vakgenoten bestaat twijfel. In NRC verscheen vorig jaar een opiniestuk van vier prominente wetenschappers onder de koeieletterskop: De ziekte van Alzheimer bestaat niet. Gatverdarrie, dacht ik. Ik ken ze allemaal goed, ziekte van Alzheimer heeft. Niet uitstellen, dat is de hang yourself-methode. Mensen komen al bibberend als een rietje binnen. Laat ze niet langer in onzekerheid. Voor de overgrote meerderheid is de uitslag geen schok en zeker geen verrassing. Het is een bevestiging: ik wist het. Mensen zijn niet gek. Op een computerscherm laat ik de hersenscan zien. De gaten markeren duidelijk het verlies van hersencellen, vooral in de hippocampus, waar het geheugen zit. Wij noemen het atrofie, krimp van hersenweefsel. Soms zijn mensen verdrietig. Ik wil niet afgestompt raken, maar als arts kan ik dan niet in het leed van mensen meegaan. U bent als de oorlogsfotograaf die weet: ik stel niet scherp met een traan in mijn oog? Ja. Ik help mensen niet met meehuilen, wel met mijn expertise. Na die uitslaggesprekken 1,60 Jaargang 91 64 pagina s Nummer 27034 Luxemburg 2,70 Oostenrijk 3,15 van aanwezige karaktertrekken. In die kindsheid treedt de oorspronkelijke persoonlijkheid naar buiten. Gedurende haar gezonde leven kon ze het opbrengen haar woede, verbittering en teleurstelling te verbergen, maar door dementie valt dat masker weg. Bij mensen met frontotemporale dementie is het weer anders, die veranderen 180 graden van karakter. Ze gaan opeens enorm veel geld uitgeven. Of pornofilms kijken. Of ze willen elke middag om vijf uur een harinkje eten en geen minuut later. Ik ontmoette laatst een patiënt met een bijzondere vorm van alzheimer, waarbij de visuele waarneming verstoord raakt. Zij had moeite met inschenken, omdat ze het kopje niet goed zag. Daar had zij een trucje voor. Tastenderwijs kromde ze een vinger half in het kopje en bij het voelen van de hete koffie wist ze: vol! Dat had ik Het Alzheimer Research Center (ARC) verscheen in de documentaire Over leven met Alzheimer (NTR), waarin een patiënt centraal stond die meedeed aan een medicijnonderzoek in het ARC. Het ARC stond tevens centraal in een interview in het Alzheimer Magazine van Alzheimer Nederland en het Hersen Magazine van de Hersenstichting Nederland. hoor. Goede, oprechte mensen, al vond ik het missie: alzheimer de wereld uit helpen. Daarvoor was niets minder nodig dan een deltaplan Alzheimer bestaat niet, het is een syndroom. geen slim verhaal. Zij zeggen: de ziekte van tegen dementie. Nou, prima. Maar leg de klemtoon dan anders: Nu is het zover. In samenwerking met het ministerie van VWS, collegawetenschappers, de kwaal die zich op verschillende manieren ma- de ziekte van Alzheimer bestaat niet. Het is een organisatie Alzheimer Nederland en vele private partijen (van de Rabobank tot Philips en zo slecht was. Juist in die periode was ik bezig nifesteert. Ik was vooral boos omdat de timing zorgverzekeraar Achmea) is Scheltens tot de organisatorische en financiële invulling van zijn Deltaplan Dementie. Het risico was dat een be- mensen te overtuigen van de urgentie van het offensief gekomen. Het moest ervan komen, windspersoon zou zeggen: de medici zijn verdeeld, dus laat maar even zitten. Ik ben heel blij zegt hij. We staan voor een nationale ramp. dat dát niet is gebeurd. Grote woorden. Voor het Deltaplan Dementie vroeg Scheltens Ja. Ik wil de mensen wakker schudden. aanvankelijk 200 miljoen, verspreid over acht jaar: 180 miljoen voor onderzoek, 10 miljoen U overdrijft bewust? voor een ehealthportaal en 10 miljoen voor een Ik overdrijf niet. Dementie is desastreus om te nationaal register. Het uiteindelijke besluit van hebben en desastreus om mee te maken. Nederland telt nu ongeveer 250 duizend patiëntenschappelijk onderzoek in de periode 2013- het kabinet behelst 32,5 miljoen euro voor weten met alzheimer en dementie ik gebruik die 2016. termen door elkaar. Mijn inschatting is dat je daar 20 procent bij moet optellen, omdat veel U krijgt in de verste verte niet wat u nodig mensen de ziekte wel hebben maar nog niet achtte. zijn gediagnosticeerd. We verwachten voor Ik ben zeker niet ontevreden. Dat geldt ook 2040 een verdubbeling: ruim een half miljoen voor Henk Smid van ZonMw (Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek, red.) en alzheimerpatiënten. Duizelingwekkende cijfers. Een wereldwijd probleem, zegt de Wereldgezondheidsorganisatie. En we hebben er nog ik hier twee jaar voor heb gestreden. 10 miljoen Marco Blom van Alzheimer Nederland, met wie steeds geen antwoord op. per jaar steekt nogal af tegen de 60 miljoen van Duitsland, maar dat land is qua inwoners ook Wij horen medici die vechten tegen kanker vijf, zes keer zo groot. Wij kónden niet achterblijven. In het onderzoek naar dementie is Ne- en andere kwalen al zeggen: Scheltens roept maar wat, hij is gewoon jaloers op de derland een wereldspeler; het VUmc Alzheimercentrum staat in de mondiale toptien van grote bedragen die wij krijgen. Dat zullen ze best vinden. De wereld van het meest gerenommeerde instituten. Overigens medisch-wetenschappelijk onderzoek is hartstikke competitief. Jaloers ben ik pas echt op topwetenschappers zijn naar Duitsland ver- zie je nu al een braindrain: twee Nederlandse Frankrijk. Al in 2007 kwam president Sarkozy trokken. Je verliest hersens. Hij lacht minzaam. met een Nationaal Alzheimer Plan. Hij stelde Net als met dementie. 1,6 miljard euro voor vier jaar beschikbaar. In In het Alzheimercentrum van het Amsterdamse VUmc is Scheltens behalve directeur ook Engeland is de National Dementia Strategy afgekondigd: 70 miljoen euro voor geheugenpoliklinieken. Duitsland: 60 miljoen per jaar aan deldvierpatiëntenmeedatzijongeneeslijkziek arts. Iedere woensdagmiddag deelt hij gemid- investeringen tot 2018 voor onderzoek naar zijn. neurodegeneratieve ziekten. Dus ik dacht: waar blijven wij? Wat is uw methode voor een slechtnieuwsgesprek? Nederlandse politici hebben zitten slapen? Ik kom zo snel mogelijk met de uitslag op de Absoluut. op woensdagochtend heb ik tot 8 uur s avonds vervolgspreekuur met patiënten die we permanent volgen. Ik zie ze elk halfjaar, tot het moment dat de ziekte zo ver is gevorderd dat ze naar een verpleeghuis moeten. Dan neem ik afscheid. Ik zie die persoon dan nooit meer. Dat is vaak het moment dat ik wél moet slikken. Scheltens blijft zich verbazen over de veranderingen in de persoonlijkheid van dementiepatiënten. Na veertig jaar huwelijk denkt een vrouw haar man door en door te kennen, maar door zijn dementie komt ineens een heel andere man tevoorschijn. Zegt hij plotseling: Sorry, je moet nu echt weggaan, want mijn vrouw komt zo thuis. Dan kan het behoorlijk link worden. Als verzorger van een alzheimerpatiënt moet je zielsveel van iemand houden. Aan de manier waarop mensen bij het uitslaggesprek voor mij zitten, kan ik al zien hoe de situatie thuis is. Wenden ze zich van elkaar af, of kruipen ze juist naar elkaar toe? Lieve omaatjes kunnen door dementie zuur, boos en zelfs gewelddadig worden. Hoe verklaart u dat? Klassieke alzheimers krijgen een verscherping Ik ben arts. Ik wil mensen genezen! Nu begeleid ik ze alleen maar naar de uitgang nog nooit eerder gezien. Het geeft aan dat je zelfs met alzheimer altijd nog reservecapaciteiten hebt om dit soort dingen te verzinnen. Soms proberen mensen krampachtig een goede indruk te maken. Keeping up appearances noemen wij dat. Ik vroeg laatst aan een voormalige garagehouder of hij aan een medisch onderzoek wilde meedoen. Nou ja, dat moesten we dan maar even regelen, hij zou het intern overleggen Ik dacht: dit gaat niet over mijn verzoek. Het waren voor hem vertrouwde zinnetjes waaraan hij zich vastklampte. Alsof ik een klant was met een kapotte uitlaat. Scheltens zegt patiënten de facto niets te bieden te hebben. Daarom heb ik zo ongelooflijk veel tijd en energie geïnvesteerd in de totstandkoming van het Deltaplan Dementie. Ik ben arts. Ik wil mensen genezen! Nu begeleid ik ze alleen maar naar de uitgang. Waarschijnlijk ben ik daarom zo verdrietig als ik definitief afscheid neem van een patiënt. Wéér niet gelukt. Het geeft mij een gevoel van spijt, van falen. U bent zelf kleinzoon van een alzheimerpatiënt. Hoe ervoer u die allereerste confrontatie met dementie? Als jongen van 7 vond ik het ook al interessant. Mijn opa had een herenmodezaak in Kampen. Na zijn pensionering kwamen mijn grootouders regelmatig naar Dordrecht, waar wij woonden. Ze waren vaak te laat. Mijn oma had dan allerlei excuses, dat de brug open was en zo, maar opa wist gewoon de weg niet meer. Hij stond een keer midden in de nacht op om zich te scheren. Daar was ik bij. Opa, wat doet u nu? Later zag ik hoe hij wegkwijnde in het verpleeghuis. Mijn oma stopte er koekjes in en dat was het ongeveer. Hebt u wel eens gedacht: het zit in de familie, straks heb ik zelf alzheimer? Nee. Ik leef totaal niet met die angst. En mijn ouders zijn nog kerngezond. Wilt u nog steeds een eind aan uw leven maken wanneer u dementerend zou worden? Daar denk ik inmiddels anders over. Ik geloof dat je in het beginstadium van alzheimer nog een goed en betekenisvol leven kunt leiden. Behalve vreugdevolle berichtgeving kende het VUmc Alzheimercentrum ook een minder positieve periode in de media. Ongeveer tegelijk met de positieve media-aandacht voor het Deltaplan Dementie, zette onder andere Tros Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 6
Synaps is het wetenschapsmagazine van VU medisch centrum 82 september 2013 hulp bij zelfdoding in de psychiatrie na 40 jaar afscheid van hematoloog peter huijgens Leren balanceren met hersenstimulatie Zoek de allereerste verschillen in Alzheimerhersenen DEMENTIA Mild cognitive impairment amyloid and beyond NEWS & VIEWS example, judging by the Clinical Dementia Rating scores, patients from the ADNI study were in a more advanced stage of disease than were patients from the Mayo Clinic cohort. Despite such differences in characteristics, the biomarker data did not signifi Philip Scheltens cantly differ between the two cohorts. As Recently developed criteria for diagnosis of mild cognitive impairment patients in both groups fulfilled criteria for due to Alzheimer disease make use of clinical and biomarker information. amci the type of MCI thought to be closest A new study reports that these criteria apply in both community and to AD the similarities in biomarker findings is not surprising but, rather, reassuring. research settings; however, results from the community-based cohort Two observations of Petersen et al. conflict with a proposed biomarker-based model of disease progression. 4 deserve further comment. First, both the Scheltens, P. Nat. Rev. Neurol. advance online publication 23 July 2013; doi:10.1038/nrneurol.2013.147 ADNI and Mayo Clinic cohorts included symptomatic patients who had no amyloid The term mild cognitive impairment 70 89 years from Olmsted County, MN, pathology and only neurodegenerative features (Table 1). This finding is in contrast (MCI) was first coined by Petersen in the USA; and a sample from the Alzheimer s late 1990s, 1 but the phenomenon was recognized long before then under different (ADNI 1), a research based cohort of indi Jack et al. 5 in which both amyloid pathol Disease Neuroimaging Initiative 1 with the proposed biomarker model by terminologies. MCI is thought to be a stage viduals from the USA, of whom a substantial proportion are likely to progress to AD. to be present in the symptomatic stage ogy and neurodegeneration are assumed between normal ageing and dementia, and many studies have investigated factors that From the MCSA cohort, 126 individuals of AD, with amyloid deposition becoming apparent first. The results of Petersen predict progression from MCI to dementia and Alzheimer disease (AD). Recent (amci) but who had not been diagnosed and colleagues 4 are, however, supported by who fulfilled the criteria for amnestic MCI insights into the use of biomarkers to with dementia were selected for inclusion. findings of another study, 6 in which 26% of predict underlying AD pathology have led A set of 58 patients from the ADNI cohort patients with MCI also did not fit the Jack to establishment of diagnostic criteria that who fulfilled criteria for amci was used as et al. model. 5 Furthermore, in a 2013 publication 7 CSF tau and MRI hippocampal volume incorporate clinical and biomarker findings. a comparator group. Biomarkers can be broadly divided into two were shown to enable prediction of cognitive categories: those for underlying amyloid...both cohorts included decline to an equal extent as CSF amyloid β pathology (cerebrospinal fluid [CSF] in patients with amci. Collectively, these amyloid β or amyloid PET) or those for symptomatic patients who had no findings provide support for the hypothesis neurodegeneration (hippocampal atrophy amyloid pathology on MRI, CSF tau and fluorodeoxyglucose [FDG] PET). Two sets of diagnostic cri teria In each cohort, information was obtained are available: one from the International on amyloid deposition by that factors other than amyloid can drive progression from MCI to AD, and suggest that diseases other than AD could also have Pittsburgh compound B (PIB) PET imaging, as well as on in those who were diagnosed with MCI, CSF an amci prelude. In contrast to the situation Working Group published in 2007 and revised in 2010; 2 and one published by neurodegenerative biomarkers through use amyloid β was a better biomarker than were the National Institute on Aging and the of MRI and FDG PET imaging. Patients CSF tau and MRI for prediction of cognitive Alzheimer Association (NIA AA). 3 These were then allocated to one of four groups decline in patients with memory complaints criteria were developed mainly for research on the basis of pathology: neurodegeneration only; amyloid only; both amyloid and The second point of note is that, had who did not yet meet criteria for MCI. 8 purposes, such as for use in clinical trials and observational studies, but their use is neurodegeneration; or none (Table 1). Some Petersen and colleagues 4 applied the slowly being adopted in the clinic. marked differences in baseline characteristics of each population were evident; for their cohorts, patients with MCI who were International Working Group criteria to In a new study, published in Annals of Neurology, Petersen et al. 4 examined the performance of diagnostic criteria for MCI Table 1 Summary of biomarker findings from Petersen et al. 4 due to AD and associated biomarkers in a Sample n Biomarker finding community based cohort. They applied Neurodegeneration* Amyloid Both None the NIA AA criteria for MCI due to AD to only (%) only (%) (%) (%) data obtained from two separate cohorts: Mayo Clinic Study of Aging 126 29 14 43 14 one from The Mayo Clinic Study of Aging Alzheimer s Disease Neuroimaging Initiative 58 17 12 55 16 (MCSA), a population based longitudinal *PET or MRI. study of nondemented individuals aged Amyloid PET. NATURE REVIEWS NEUROLOGY ADVANCE ONLINE PUBLICATION 1 2013 Macmillan Publishers Limited. All rights reserved pagina 7 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Patiëntenzorg Patiënten De populatie van het VUmc Alzheimercentrum kenmerkt zich door de relatief jonge leeftijd: bijna tweederde van de patiënten is 65 jaar of jonger. In 2013 zagen we ruim 500 nieuwe patiënten, voor het grootste gedeelte afkomstig van buiten de eigen regio, uit heel Nederland. Digitaal Alzheimercentrum verwelkomt 1000ste gebruiker In 2013 vierde het Digitaal Alzheimercentrum (DAC), het patiënten portaal, een feestje: een jaar nadat het DAC in gebruik is genomen, is het 1000ste account aangemaakt! DAC bezoekers maken het meest gebruik van het gedeelte waar men brieven uit het dossier in kan zien, een overzicht van afspraken kan opvragen en vragen kan stellen aan het medische team van het VUmc Alzheimercentrum. Om patiënten en mantelzorgers optimaal te ondersteunen in het gebruik van het DAC, werden gebruikershandleidingen geschreven en DAC workshops georganiseerd. Gemiddeld bezoeken zo n 25 deelnemers de DAC Workshops. Afwisselend wordt uitleg gegeven over de Community en DigiD. Reacties zijn positief: Het was een fantastische workshop, waarin zowel tijd was voor voorlichting, als voor één op één gesprekken met mede patiënten en familieleden. Om de functionaliteit verder uit te breiden zijn er plannen gemaakt voor een pilot videoconsult in 2014 en is er gekeken naar de mogelijkheden die EPIC, het nieuwe elektronische patiëntendossier van VUmc, gaat bieden. Migrantenscreening In 2013 ging het VUmc Alzheimercentrum van start met de migrantenscreening (subsidie: Innovatiefonds zorgverzekeraars). Hierbij wordt een aangepast screeningsprogramma gevolgd om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de allochtone patiënt. Zo is er in samenwerking met Sensa Zorg een tolk aanwezig en wordt het neuropsychologisch testonderzoek uitgevoerd in de moedertaal van de patiënt. Symposium zorgverleners Op 26 september vond het geslaagde zorgsymposium De dokter zei Alzheimer, wat nu? plaats: een dag in het kader van de Campagneweek DementieEnDan speciaal gericht op de verschillende manieren van ondersteuning voor mensen met dementie. Bijna tweehonderd zorgverleners en mantelzorgers bezochten de verschillende presentaties met uiteenlopende onderwerpen, waaronder dagbesteding, de allochtone patiënt en het Stedelijk Museum. Tijdens de lunch was er een geanimeerd optreden van het Odense koor en konden de bezoekers standjes bezoeken met relevantie informatie. De dag werd afgesloten met een presentatie van drs. Astrid Hooghiemstra over bewegen. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 8
Dementie Update 2013 21 maart 2013 Onderwijs Colleges Locatie ING House Amstelveensweg 500 1081 KL Amsterdam Aanmelding Binnen onder Voor deze andere dag kunt u zich aanmelden het curriculum via de website van het Alzheimercentrum: Geneeskunde en http://www.alzheimercentrum.nl/professionals/dementie-update/ De kosten voor deelname zijn 250. de master-opleiding Arts-assistenten in opleiding, Neuroscience studenten etc: 125 Colleges zijn colleges Accreditatie gegeven over diverse dementie-gerelateerde onderwerpen. De Dementie Update 2013 is geaccrediteerd door de NVN en NVKG met 6 punten. Accreditatie is momenteel nog in aanvraag bij de NVvP, Verenso en de V&VN. Op de website vindt u up to date informatie. Verder verzorgde het VUmc Alzheimercentrum presentaties binnen de kaderopleiding psychogeriatrie en in het kader 7661-Uitn Dementie Update-def.indd 1 18-12-12 15:53 van landelijk onderwijs van de opleiding ouderenpsychiatrie. ING gebouw in Amsterdam. De update stond in het teken van: wat is er nieuw op het gebied van? Er was een breed palet aan onderwerpen, waaronder nieuwe diagnostische criteria, euthanasie bij dementie, internationale en nationale initiatieven, E-health en medische voeding. Een mooie en inspirerende dag waar zo n 250 deelnemers zich lieten informeren over nieuwe ontwikkelingen op gebied van zorg en wetenschap. Fellowships cognitieve neurologie Zeven artsen in opleiding tot medisch specialist (Neurologie, Psychiatrie en Geriatrie) hebben de etalage-stage cognitieve neurologie gevolgd en zich bekwaamd in de diagnostiek van dementie, in het bijzonder dementie op jonge leeftijd. Cursusbureau Het cursusbureau organiseert met regelmaat nascholingen en symposia op gebied van dementie voor professionals uit binnen- en buitenland. Begin 2013 bezocht een groep neurologen, psychiaters en geriaters uit Italië het VUmc Alzheimercentrum. Met deze groep hebben we ook een bezoek gebracht aan het Odensehuis (Alzheimer dagopvang) in Amsterdam. Afgelopen oktober ontvingen wij een internationale groep met specialisten uit Duitsland, Italië en Spanje. Men was onder de indruk van onze unieke werkwijze op gebied van patiëntenzorg en wetenschap. Lunch & Learn bijeenkomsten Sinds 2013 organiseert het VUmc Alzheimercentrum maandelijkse Lunch & Learn bijeenkomsten. Bij patiënten met dementie en hun mantelzorgers leven veel vragen over de ziekte, het wetenschappelijk onderzoek en de resultaten die daaruit voortkomen. Tijdens de Lunch & Learns vertelt een expert over de nieuwste wetenschappelijke inzichten en vertaalt deze naar de praktijk. Onderwerpen varieerden van de behandeling van de ziekte van Alzheimer, het Digitale Alzheimercentrum, tot voeding en beweging in relatie tot dementie. Dementie Update Op 21 maart vond met dank aan ING het jaarlijks terugkerende symposium de Dementie Update plaats in het Wilt u op de hoogte gehouden worden van komende bijeenkomsten? Stuurt u dan een e-mail naar secretariaatalzheimercentrum@vumc.nl. pagina 9 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Onderzoek De onderzoeksactiviteiten van het VUmc Alzheimercentrum concentreren zich rond vier onderzoekslijnen. het vinden van indicatoren (ook wel markers genoemd), die vóórdat er sprake is van ernstige achteruitgang in het dagelijks functioneren al kunnen voorspellen wie de ziekte van Alzheimer krijgt. Ten slotte richt deze lijn zich ook op het vinden van indicatoren (markers) die geschikt zijn om het ziektebeloop te voorspellen (prognose) en te volgen door de tijd (monitoren). 3. Vasculaire factoren Dementie op oudere leeftijd heeft vaak meerdere oorzaken. Naast de ziekte van Alzheimer speelt ook schade aan de grote en/of kleine bloedvaten in de hersenen (cerebrovasculaire schade) een rol. Deze onderzoekslijn bestudeert het effect van deze schade aan bloedvaten in de hersenen in relatie tot het ontstaan van dementie. 1. Verschillen in verschijningsvorm Er bestaan verschillende vormen van dementie, zoals de ziekte van Alzheimer, frontotemporale dementie en dementie met Lewy lichaampjes. Ook binnen de ziekte van Alzheimer zijn grote verschillen; bij de ene patiënt staat vergeetachtigheid op de voorgrond, bij de andere patiënt zijn het juist symptomen zoals traagheid of onhandigheid. Patiënten met dementie op jonge leeftijd presenteren zich vaak anders dan oudere patiënten. Deze onderzoekslijn richt zich op het vinden van biologische mechanismen die de verschillen in verschijningsvorm kunnen verklaren. 2. Vroegdiagnostiek Deze onderzoekslijn is gericht op het vinden van nieuwe methoden die kunnen helpen bij het stellen van de diagnose. Het onderzoek is voor een groot deel gericht op 4. Interventies Farmacologische interventies Deze onderzoekslijn is gericht op het vinden van therapie. Het onderzoek naar therapie met medicamenten vindt grotendeels plaats in de vorm van contract research met grote farmaceutische bedrijven en hebben we ondergebracht in het Alzheimer Research Center (www. arconderzoek.nl). Niet farmacologische interventies Niet alleen medicatie, maar ook andere (leefstijl) factoren kunnen van invloed zijn op het beloop en de symptomen van dementie. Voorbeelden hiervan zijn onderzoeken naar de invloed van bewegen, licht en voeding. Nieuwe onderzoeksprojecten EMIF-AD (subsidie: EU IMI; dr. Pieter Jelle Visser): Een Europa-breed onderzoek met 60 partners, dat zich richt op het koppelen van grote, bestaande databestanden om de allerbeste voorspellers voor Alzheimer in (nog) niet demente individuen te vinden. In het kader van dit project worden 200 gezonde, oudere tweelingen vervolgd. 100+ onderzoek (subsidie: VUmc Alzheimeronderzoeksfonds; dr. Henne Holstege): een onderzoek geïnspireerd op de oudste vrouw Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 10
van Nederland, die 115 werd zonder enig teken van Alzheimer in haar hersenen. We gaan op zoek naar het geheim van mensen die beschermd zijn tegen Alzheimer tot op zeer hoge leeftijd. STREAM (donatie: Alzheimer Nederland; dr. Niels Prins): Een project dat zich richt op het vinden van personalized medicine voor patiënten met vasculaire cognitieve stoornissen. Hart-brein-as (subsidie: Cardiovasculair Onderzoek Nederland; dr. Wiesje van der Flier): een onderzoek naar de relatie tussen hart en hoofd van een nationaal consortium van zes universitair medische centra. Hoe vaak komt verminderde hartfunctie voor bij mensen die last hebben van vergeetachtigheid? En hoe vaak komt cognitieve achteruitgang voor bij mensen met hartproblemen? In dit grote onderzoeksproject zoeken we de antwoorden aan de hand van de link tussen hart en hoofd. Evaluatie DAC (donatie: Noaber foundation; dr. Evelien Lemstra): Deze studie kijkt naar de gebruikersvriendelijkheid en de bruikbaarheid van het DAC. Het onderzoek wordt uitgevoerd door observaties, een semi-gestructureerd interview en een online enquête. De uitkomsten van het onderzoek worden gebruikt om het DAC verder te optimaliseren. PERADES (subsidie: EU Joint programming for neurodegenerative diseases; prof. John van Swieten): aan de hand van de innovatieve techniek whole exome sequencing gaan we met een grote groep Europese partners op zoek naar nieuwe genetische risicofactoren voor dementie op jonge leeftijd. Het project wordt gecoördineerd vanuit de UK. SCIENCe (donatie: Gieskes-Strijbis fonds; dr. Wiesje van der Flier): Een project dat zich richt op het vinden van indicatoren voor de toekomstige ontwikkeling van dementie bij patiënten met subjectieve klachten. We hopen dat deze vroegste veranderingen in de hersenen ons aanknopingspunten voor de ontwikkeling van medicijnen kunnen geven. Gynaecologie project (dr. Annet Aukes): Dit project onderzoekt of een hypertensieve aandoening in de zwangerschap een risicofactor is voor dementie op latere leeftijd. Contractresearch Alzheimer Research Center (ARC) Nieuw gestarte klinische studies in 2013: MK-8931-017 (sponsor: MSD): Een fase 2/3 multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde, placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met lichte tot matig-ernstige ziekte van Alzheimer naar het effect van een beta secretase remmer, MK-8931-017, op cognitieve en functionele achteruitgang, en naar de tolerantie en veiligheid van dit middel. SAR228810 (sponsor: Sanofi): Een fase 1 multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde, placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met lichte tot matig-ernstige ziekte van Alzheimer naar de veiligheid en de optimale dosering van een monoclonaal antilichaam, SAR228810, gericht tegen Alzheimer-beta. TRx-237-005 (sponsor: TauRx): Een fase 3 multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde, placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met gedragsvariant frontotemporale dementie naar het effect van een tau aggregatie remmer, LMTM, op cognitieve en functionele achteruitgang, en naar de tolerantie en veiligheid van dit middel. Doorlopende klinische studie in 2013: Scarlet Road (sponsor: Roche): Een fase 2/3, multicenter, gerandomiseerde, dubbelblinde placebo-gecontroleerde studie bij patiënten met prodromale ziekte van Alzheimer naar het effect van subcutaan gantenerumab (RO4909832) op cognitie en dagelijks functioneren. pagina 11 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Promoties Jeroen Goos Microbleeds in dementia: connecting the dots 6 februari 2013; promotoren: prof. dr. Ph. Scheltens, prof. dr. F. Barkhof; copromotor: dr. W.M. van der Flier. Subsidie: Stichting Dioraphte Rik Ossenkoppele Alzheimer PEThology 8 mei 2013; promotoren: prof. dr. Ph. Scheltens, prof. dr. A.A. Lammertsma; copromotoren: dr. B.N.M. van Berckel, dr. W.M. van der Flier. Subsidie: Center for Translational Molecular Medicine Het ontstaan van de ziekte van Alzheimer kent verschillende verklarende modellen. De belangrijkste theorie richt zich op de ophoping van het amyloid eiwit in de hersenen. Een ander model staat bekend onder de naam vasculaire hypothese, dat de belangrijke rol van de hersenvaten benadrukt. Goos legt in zijn onderzoek verband tussen de twee verklaringen, want op het snijvlak van de beide theorieën bevinden zich de microbloedingen. Deze microbloedingen of de onderliggende vaatafwijkingen die zij reflecteren, dragen mogelijkerwijs bij aan de mate van dementie bij Alzheimerpatiënten. Goos onderzoek toont aan dat dit effect vooral bij relatief ernstige gevallen van deze vaatschade optreedt. Alzheimerpatiënten met veel microbloedingen hadden méér alzheimereiwit in het hersenvocht, méér vaatschade in de hersenen en zij presteerden slechter op de geheugentest. Risicofactoren voor hart- en vaatziekten die potentieel te beïnvloeden zijn zoals roken en hoge bloeddruk voorspelden ook nieuwe microbloedingen bij patiënten van een geheugenpolikliniek. Bij 12% van de patiënten traden na twee jaar spontaan nieuwe microbloedingen op. Kenmerkend voor de ziekte van Alzheimer zijn ophopingen van het eiwit amyloidbeta in de hersenen. Deze ophopingen leiden tot verminderd functioneren en afname van hersencellen, achteruitgang in het geheugen en uiteindelijk dementie. Rik Ossenkoppele deed onderzoek naar de rol van het eiwit amyloidbeta bij het ontstaan en de manifestatie van de ziekte van Alzheimer. Hij toont met PET-scans aan dat het eiwit al jaren voordat een patiënt de diagnose ziekte van Alzheimer krijgt, aanwezig is. Zo kan de diagnose al in een vroeger stadium worden gesteld. Wanneer geneesmiddelen in de toekomst beschikbaar zouden komen kan de patiënt eerder worden behandeld, waardoor de ziekte mogelijk minder schade aanricht. Daarnaast kunnen PET-scans gebruikt worden voor het onderscheiden van verschillende vormen van dementie waardoor de diagnose nauwkeuriger wordt. Bij artsen neemt het vertrouwen in de diagnose toe door het gebruik van PET-scans. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 12
Hadassa Jochemsen Brain under pressure 4 oktober 2013; promotoren: prof. dr. Ph. Scheltens; prof. dr. Y. van der Graaf; copromotoren: dr. M.I. Geerlings, dr. M. Muller. Subsidie: ISAO Annelies van der Vlies Cognitive profiles in Alzheimer s disease: recognizing its many faces 27 november 2013; promotor: prof. dr. Ph. Scheltens; copromotor: dr. W. M. van der Flier. Subsidie: VUmc Fonds Recent onderzoek wijst uit dat een te hoge of te lage bloeddruk van invloed kan zijn op het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer. Het zogeheten ACE-enzym speelt een belangrijke rol bij de regulering van de bloeddruk. Dit enzym geeft normaal gesproken een verhoging van de bloeddruk. Hadassa Jochemsen onderzocht hoe de bloeddruk en het ACEenzym samenhingen met schade aan de hersenvaten en met een afname van het hersenvolume. Zij bestudeerde daarvoor gedurende vier jaar MRI-scans van patiënten van middelbare leeftijd met hart- en vaatziekten van de SMART-MR studie (UMC Utrecht). Daarnaast bekeek ze MRI-scans en hersenvocht van patiënten met de ziekte van Alzheimer (VUmc Alzheimercentrum). Met haar onderzoek toonde ze aan dat het ACE-enzym zowel gunstige als ongunstige effecten heeft op de hersenen, afhankelijk van de kenmerken van de patiënt. Een bloeddrukverlaging lijkt gunstig voor de hersenen bij patiënten met hart- en vaatziekten die al een hoge bloeddruk hebben. Tegelijkertijd zouden de resultaten erop kunnen wijzen dat het verlagen van het ACE-enzym, door bijvoorbeeld bloeddrukverlagende middelen, ook ongunstige effecten kan hebben voor patiënten die een verhoogd risico hebben op de ziekte van Alzheimer. De meeste patiënten met de ziekte van Alzheimer hebben vooral last van vergeetachtigheid, maar er zijn ook patiënten die juist andere problemen hebben, zoals met taal of bij het plannen. Bovendien gaan sommige patiënten vrij geleidelijk achteruit, terwijl bij anderen de achteruitgang snel gaat. Met haar onderzoek toonde Van der Vlies aan dat Alzheimerpatiënten met een genetische risicofactor meer last hebben van geheugenproblemen, terwijl patiënten zonder die risicofactor trager zijn in hun denken en meer moeite hebben met taal en met plannen en organiseren. Ook ontdekte ze dat patiënten die de ziekte van Alzheimer voor hun 65ste hadden ontwikkeld, sneller achteruit gingen dan patiënten die de ziekte op latere leeftijd kregen. Dit was vooral zo bij patiënten die geen drager waren van datzelfde risicogen. Daarnaast vond ze dat patiënten die zeer afwijkende waarden van specifieke Alzheimereiwitten hadden, trager waren en slechter presteerden bij geheugentesten en het plannen en organiseren. Deze patiënten gingen bovendien sneller achteruit dan patiënten met minder afwijkende waarden. Het begrijpen van de verschillen tussen patiënten is erg belangrijk, omdat het goed denkbaar is dat er nooit één therapie ( magic bullet ) gevonden zal worden die elke Alzheimerpatiënt helpt, maar dat specifieke geneesmiddelen werkzaam zullen zijn bij specifieke subgroepen. pagina 13 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Fondsenwerving Ineke van Rossum Diagnosis and prognosis of Alzheimer s disease in subjects with mild cognitive impairment 28 november 2013; promotor: prof. dr. Ph. Scheltens; copromotor: dr. P. J. Visser. Subsidie: EU. Bij patiënten met milde cognitieve stoornissen is sprake van achteruitgang in hun cognitief functioneren, zoals vergeetachtigheid, maar niet zo ernstig dat sprake is van dementie. Bij een deel van deze patiënten is de ziekte van Alzheimer de oorzaak van de klachten. Patiënten met een verlaging van het eiwit amyloid en een verhoging van het eiwit tau in hun hersenvocht en hersenkrimp op de MRI-scan hadden een grotere kans op het krijgen van dementie ten gevolge van Alzheimer, dan patiënten zonder deze afwijkende biomarkers. Opvallend was dat de voorspellende waarde van de biomarkers niet voor alle patiënten hetzelfde was, maar bijvoorbeeld lager was voor oudere patiënten. Binnen de groep patiënten met milde cognitieve stoornissen als gevolg van de ziekte van Alzheimer bleek het eiwit amyloid in het hersenvocht wel geschikt om de ziekte van Alzheimer al in een vroeg stadium vast te stellen, maar niet om verdere achteruitgang te voorspellen. De concentratie van het eiwit tau in het hersenvocht en hersenkrimp op de MRI- scan hingen juist wel sterk samen met snelle achteruitgang van het cognitief functioneren. Voor het overgrote deel van onze inkomsten voor wetenschappelijk onderzoek zijn wij afhankelijk van gelden door derden. De donaties van bedrijven, grote fondsen en particulieren die ons financieel ondersteunen zijn van essentieel belang om op grote schaal toonaangevend wetenschappelijk onderzoek te kunnen doen en flexibel in te kunnen spelen op het aan verandering onderhevige onderzoeksveld. Ondanks de economische crisis die veel (potentiële) donateurs parten speelt, zijn onze inkomsten toch gegroeid. Naast onze vaste donateurs zijn er afgelopen jaar ook nieuwe relaties bijgekomen. Zo steunt Rabobank Amsterdam ons financieel voor twee jaar. Daarnaast hebben we onze samenwerking met Alzheimer Nederland geïntensiveerd via ons gezamenlijke VUmc Alzheimeronderzoeksfonds. Hoofdsponsor Aegon zorgde naast haar vaste donatie ook via diverse acties door haar personeel voor extra inkomsten voor het onderzoeksveld. Een overzicht van onze vaste sponsoren treft u op onze website, onder het kopje donaties. EVENEMENTEN AEGON Alzheimer Fietschallenge In het weekend van 5 en 6 april fietsten medewerkers van Aegon Nederland en hun klanten van Den Haag naar het zuidelijke Thorn (bijna 200 kilometer) om geld op te halen voor het VUmc Alzheimercentrum. Deelnemers aan de fietsactie doneerden twee euro per gefietste kilometer en Aegon Nederland verdubbelde dit bedrag. Deze sportieve actie door weer en wind leverde ons centrum 35.000 euro op. Genootschap in het Amsterdam Museum Donderdag 28 februari was de eerste Genootschapsbijeenkomst van 2013. In het gewelf van het prachtige Amsterdam Museum, dat speciaal voor het Genootschap haar deuren na sluitingstijd opende, gaf Norbert Middelkoop een lezing over het kunststuk De Anatomische Les. Ervaren museumdocent Willemien Beukenhorst gaf de gasten een rondleiding langs de Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 14
vrouwen in de Gouden Eeuw. Met na afloop een kleine borrel was het een gezellige en informatieve bijeenkomst. het ervaringsinterview vertelde hij over zijn leven met deze diagnose. Genootschapsdiner Op 28 mei vond het tweede Genootschapsdiner plaats in het mooie atrium van Bank Insinger de Beaufort te Amsterdam. Thema was Feed your Brain : welke voedingsmiddelen zijn goed voor onze hersenen? Leonie ter Braak, presentatrice van het ochtendprogramma Vandaag de dag (WNL), voelde prof. Philip Scheltens aan de tand over de beste voedingsmiddelen voor onze hersenen. Tweesterren kok Moshik Roth (&Samhoud Places, Amsterdam) schotelde kunstige gerechten voor; uiteraard alle ingrediënten zorgvuldig afgestemd op het gezond voeden van onze hersenen. Cabaretier Michiel Peereboom gaf een leuk optreden over de vele en verwarrende nieuwsberichten over de gezondheidseffecten van voeding. Al met al een sprankelende en informatieve avond. Wereld Alzheimerweek Alzheimerborrel voor relaties Als dank aan onze zeer gewaardeerde zakelijke relaties en grote donateurs werd op 19 september een borrel georganiseerd in de patio met uitzicht op de Bloem, waar de patiëntenlounge gehuisvest is. Wouter Bos opende de avond. Aan de hand van posterborden vertelden jonge onderzoekers over hun werk, zoals dit ook gebeurt tijdens congressen. Hierdoor ontstonden geanimeerde gesprekken tussen de gasten en de onderzoekers. Clairy Polak (NOVA, Buitenhof) interviewde prof. Philip Scheltens en dr. Wiesje van der Flier over de laatste ontwikkelingen. Speciale gast was Jacques Boersma, emeritus hoogleraar te Groningen, die lijdt aan een voorstadium van de ziekte van Alzheimer. In Wereld Alzheimerdag Op vrijdag 20 september organiseerde het VUmc Alzheimercentrum de jaarlijkse informatieve middag voor patiënten, hun mantelzorgers en donateurs. De presentatie lag in handen van Pia Dijkstra, die de middag op een respectvolle en warme manier in goede banen leidde. Het interview met prof. Scheltens werd geleid door de vragen vanuit de zaal. Jonge onderzoeker Rik Ossenkoppele vertelde bevlogen over zijn onderzoek naar de PET scan en Wiesje van der Flier presenteerde over de unieke en essentiële combinatie van zorg en wetenschap in ons centrum. Het klassieke blaaskwintet CCC Ensemble verzorgde een prachtig muzikaal intermezzo. Head First Race De gloednieuwe Willem-Alexander Baan stond 21 september de gehele dag in het teken van roeien voor genetisch onderzoek naar de ziekte van Alzheimer. Dit benefiet roeievenement was tot stand gekomen door nauwe samenwerking met Erasmus MC en Alzheimer Nederland. De opbrengst van 40.000 euro komt ten goede komt aan het gemeenschappelijk genetische onderzoek van VUmc Alzheimercentrum en het Alzheimercentrum zuidwest Nederland (Erasmus MC). Met een enthousiasmerend openingswoord door voormalig zwemkampioene, staatssecretaris en Tweede Kamerlid Erica Terpstra startte dit nieuwe evenement. Samen met olympische roeiers werd er geroeid tegen de pagina 15 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
ziekte van Alzheimer. Aegon Nederland was hoofdsponsor en sponsorde naast een vast bedrag ook vijf boten en verzorgde de deelname van de olympische teams. Friesland Campina sponsorde de gezonde versnaperingen en drankjes tijdens de lunch. Wilt u dit jaar ook meedoen kijk dan op www.headfirstrace.nl voor meer informatie. Meet the Alzheimers Op donderdag 21 november organiseerden Mechtelien van Alkemade, Alexandra Peterich-Roskam en Geertje Hoek de Het meest in het oog springende symptoom van dementie is geheugenverlies. Van oudsher leggen we een knoop in de zakdoek om iets niet te vergeten. Ook staat de knoop symbool voor verbondenheid: de verbondenheid tussen patiënten en hun naasten enerzijds, en die tussen wetenschap en zorg anderzijds. Samenwerking met Alzheimer Nederland Het VUmc Alzheimercentrum werkt nauw samen met Stichting Alzheimer Nederland om geld te werven voor wetenschappelijk onderzoek. Samen hebben we het VUmc Alzheimeronderzoeksfonds opgericht, waar vanuit we diverse acties organiseren. tweede editie van Meet the Alzheimers in Studio White Space Amsterdam. Een gezellige charity avond voor (nieuwe) Onvergetelijke Vrienden. Jeroen van Koningsbrugge presenteerde de avond en zorgde voor onvergetelijk amusement met een Train Your Brain Quiz. Onder zijn leiding raakten de loten snel uitverkocht en hij sloot de avond af met een veiling. De avond leverde 19.000 euro op en bovendien is het aantal Onvergetelijke Vrienden opgelopen tot ruim 30. Onvergetelijke Vrienden doneren jaarlijks 500 euro voor ten minste vijf jaar. Kerstpakket acties Het VUmc Alzheimercentrum is erg blij dat diverse bedrijven haar als goed doel hebben opgenomen in hun kerstpakket acties. Aegon, KPMG, KLM en UWV boden haar medewerkers eind 2012 de mogelijkheid om hun kerstpakket in euro s te doneren aan het VUmc Alzheimercentrum. Direct Marketing met Youp van t Hek als ambassadeur Vanuit het VUmc Alzheimeronderzoeksfonds zijn we dit jaar gestart met een huis aan huis campagne in groot Amsterdam. Als Ambassadeur heeft Youp van t Hek de noodzaak van meer onderzoek benadrukt en gevraagd om te doneren aan het onderzoek naar de beschermingsfactoren van niet-demente 100-jarigen. Deze mailing actie heeft in 2013 rond de 25.000 euro en 800 nieuwe donateurs opgeleverd. Alzheimerrally Deze benefietrally, een toertocht voor klassieke auto s, is het initiatief van de bestuursleden van Stichting Gelders Rally Team bestaande uit Martin Roosenboom, Jan de Beus Golftoernooi VUmc - AMC Het VUmc-AMC golftoernooi op Golfbaan De Hoge Dijk in Amsterdam Zuidoost bracht 4.500 euro op. Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 16
en Frans Diepeveen. Door hun professionele aanpak en enthousiasme heeft de tweede editie van de Alzheimerrally op 19 april 41.000 euro opgebracht. De opbrengst gaat naar het onderzoek naar gepersonaliseerde behandelingen voor patiënten met Vasculaire Cognitieve Stoornissen (STREAM, zie paginanummer 11). Na het startsein van oud-premier Jan-Peter Balkenende vertrokken 124 klassieke auto s van de Orangerie van Kasteel Ruurlo over schitterende weggetjes in het hart van de Achterhoek. Daarna sprong de oud-premier zelf ook snel in een prachtige Porsche 911T uit 1968. Zie voor foto s en meer informatie over de komende edities www.alzheimerrally.nl. ze door de onderzoekers op de hoogte gebracht van hun wetenschappelijk onderzoek. Leden van het Genootschap doneren jaarlijks 2.000 euro voor ten minste vijf jaar. Het Genootschap telt inmiddels ruim 50 leden. Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum De Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum heeft als doel de fondsenwervende activiteiten ten bate van het wetenschappelijk onderzoek actief te ondersteunen. In 2011 heeft het bestuur drie keer vergaderd en verschillende initiatieven ondernomen om steun te vinden binnen het netwerk van de bestuursleden. 2bike4Alzheimer In het weekend van 14 en 15 september klommen maar liefst 27 teams op een tandem voor het onderzoek naar een erfelijke vorm van Alzheimer. Doel van dit onderzoek is het identificeren van genetische afwijkingen met een nieuwe genetische techniek, de deep sequencing methode. Het was een non-stop 24-uurs estafettetocht van 400 km door het mooie Nederland. Er is een fantastisch bedrag opgehaald van bijna 74.000 euro. 2bike4alzheimer wil naast geld ook aandacht vragen voor de gevolgen van dementie. Voorzitter van Stichting 2bike4alzheimer is Gerda van Ginneken. De mensen om ons heen Bestuursleden Stichting Steun VUmc Alzheimercentrum: Dhr. U. Coronel (voorzitter), voorzitter van de Stuurgroep Artis Masterplan, bestuurslid Fonds Gehandicaptensport. Dhr. Drs. W.J. Bos, voorzitter raad van bestuur VU medisch centrum. Dhr. ir. H.M.T. Broeders, director McKinsey & Company Amsterdam. Dhr. Ir. J.B.P. Coopmans, algemeen directeur UPC. Dhr. A.A.G. Fluitman, voormalig voorzitter Kamer van Koophandel Amsterdam. Dhr. Mr. Drs. M.B.A. Keim, RA, directievoorzitter AEGON Nederland N.V. en lid van de Management Board van AEGON N.V. Mw. Drs. C. Kielstra-Versteegh, zelfstandig consultant. Mw. Drs. C.E. Princen, lid Raad van bestuur ABN Amro. Drs. A. Schouwenaar, voormalig Voorzitter en CEO Raad van Bestuur Endemol Holdings B.V. Dhr. Drs. R.M. Weisz, partner/directeur onroerend goed beleggingsmaatschappij Timevest. Genootschap Het Genootschap is een particulier initiatief voor mensen die direct of indirect betrokken zijn bij de gevolgen van de ziekte van Alzheimer en bezorgd zijn over de sterke toename van het aantal patiënten en haar effect op de maatschappij. De leden van het Genootschap zijn direct en op persoonlijke wijze betrokken bij het onderzoek en de voortgang daarvan. Tijdens exclusieve bijeenkomsten door het jaar heen krijgen zij de gelegenheid deskundigen op het gebied van de ziekte van Alzheimer te ontmoeten en worden Comité Fondsenwerving Ook in 2013 werd de fondsenwerving ondersteund door het Comité Fondsenwerving. De volgende leden hebben zitting in het comité: Dhr. Uri Coronel (voorzitter) Mevr. Mechtelien van Alkemade Mevr. Mary-Lou Collins Mevr. Geertje Hoek Mevr. Alexandra Peterich-Roskam Mevr. Caroline Wynaendts-André de la Porte pagina 17 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Organisatie Comité van Aanbeveling Dhr. dr. A.H.G. Rinnooy Kan (voorzitter) Dhr. drs. J. Bennink Mevr. dr. E. Borst-Eilers Dhr. Y. van t Hek Mevr. M. van der Hoeven Dhr. drs. R. Hooft Graafland Dhr. drs F. van Houten Dhr. drs. R.W.P. Reibestein Dhr. drs. F.B.M. Sanders Dhr. mr. J.H. Schraven Dhr. dr. H.H.F. Wijffels Dhr. ir. A.R. Wynaendts Organisatiestructuur Het VUmc Alzheimercentrum is onderdeel van de afdeling Neurologie van VUmc. Het team bestaat uit diverse disciplines gericht op de ziekte van Alzheimer, georganiseerd rond patiëntenzorg in combinatie met wetenschappelijk onderzoek. Het management team bestaat uit prof. Philip Scheltens, Evan van Egmond en dr. Wiesje van der Flier. Waarom donaties via de Stichting VUmc Fonds? Inkomsten worden geïnd, beheerd en verantwoord door de Stichting VUmc Fonds. Voor deze constructie is gekozen omdat: 1. Het VUmc Fonds een reeds bestaande rechtspersoon van VUmc is, onder extern bestuur. 2. Het VUmc Fonds de financiële administratie en beheer van de gelden voor de diverse VUmc onderdelen verzorgt. De administratieve kosten liggen veel lager dan ANBI en CBF norm. 3. Het VUmc fonds een ANBI status heeft waardoor gevers en het fonds geen belasting verschuldigd zijn over donaties. 4. Deze constructie vermenging met andere geldstromen van VUmc voorkomt; donaties gaan rechtstreeks en voor 100% naar het Alzheimercentrum voor onderzoek. 5. Het VUmc Alzheimercentrum meedeelt in de renteopbrengst van het totale vermogen. 6. Het VUmc Fonds zorgt voor beheer en verslaglegging in jaarrekening met accountantsverklaring. Het VUmc Alzheimercentrum werkt nauw samen met diverse afdelingen en disciplines binnen VUmc en VU. Het wetenschappelijk onderzoek van het VUmc Alzheimercentrum is ingebed in de Neuroscience Campus Amsterdam (NCA), het overkoepelend orgaan van alle neurowetenschappers binnen de VU en VUmc. Nieuwe medewerkers Paramedisch Naomi Koster is neuropsycholoog en houdt zich tevens bezig met het opzetten van nieuwe zorgpaden (jong dementerenden en migranten). Rolinka Romkes is tot oktober 2013 werkzaam als verpleegkundig zorgconsulent. Saskia de Vries is neuropsycholoog. Helpt u ons mee? U kunt eenmalig een bedrag overmaken, als particulier of bedrijf naar VUmc Fonds ovv Alzheimercentrum. IBAN rekeningnummer: NL 46 INGB 000 000 4818 U kunt ook eenvoudig aan ons schenken via een meerjarige onderhandse akte. Vanwege onze ANBI-status zijn we vrijgesteld van schenkbelasting en is uw donatie volledig aftrekbaar. Wilt u meer weten? Bel dan met Nicolle Dellaert (relatiemanager) op 020-444 3165 of stuur een mail naar n.dellaert@ vumc.nl. Neemt u ons op in uw testament? Het VUmc Alzheimercentrum (VUmc Fonds) kunt u opnemen in uw testament als goed doel. Vanwege onze ANBI-status zijn we vrijgesteld van schenk- en erfbelasting. Wij kunnen ook optreden als testamentair executeur. Gedeeld Geven Vanaf 2014 zijn wij als goed doel bij de Stichting Gedeeld Geven aangesloten. Hierdoor mogen wij gratis beroep doen op de expertise van hiertoe getrainde professionals met een fiscale achtergrond. Meer informatie over gedeeld geven vindt u op www.gedeeldgeven.nl Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013 pagina 18
Onderzoekers Edwin van Dellen is post-doc onderzoeker en doet onderzoek naar de verstoringen in functionele hersennetwerken bij dementie. Marjolein Engels is neurowetenschapper en doet onderzoek naar de functionele hersennetwerken van mensen met verschillende vormen van vroegoptredende dementie. Flora Gossink is arts in opleiding tot ouderenpsychiater en daarnaast wetenschappelijk onderzoeker. Zij werkt voor het LOF project, waarbij mensen met gedragsveranderingen worden onderzocht op beginnende dementie. Bart Hattink is als neuropsycholoog betrokken bij het Digitaal Alzheimercentrum (DAC) en onderzoekt deze ondersteunende techniek voor mensen met dementie. Henne Holstege is onderzoeksleider van het 100+ onderzoek dat speurt naar het genetische geheim van nietdementie honderdplussers. Maartje Kester doet als post-doc onderzoeker onderzoek naar eiwitten en andere stoffen in hersenvocht bij de ziekte van Alzheimer. Doel is de ziekte eerder en beter te vast te stellen, beter het beloop te voorspellen en de ziekteactiviteit in het verloop van de ziekte te meten. Jaco Knol is senior research technician werkzaam in de Proteomics-groep van Medische Oncologie en betrokken bij het ISAO-sponsored project: Multiplex mass spectrometry assay for early Alzheimer s disease diagnosis. Elles Konijnenberg onderzoekt als arts-onderzoeker vroegdiagnostiek van de ziekte van Alzheimer bij ouderen zonder geheugenproblemen. Samantha Orasji is arts-onderzoeker en doet onderzoek naar een symptomatische therapie voor patiënten met vasculaire cognitieve stoornissen. Nienke Scheltens is arts-onderzoeker en onderzoekt verschillende subtypes van de ziekte van Alzheimer. Daarbij werkt zij mee aan het LipiDiDiet onderzoek, het PharmaCog onderzoek en binnenkort ook het NL-ENIGMA onderzoek. Rosalinde Slot is arts-onderzoeker en doet onderzoek naar subjectieve geheugenklachten en vroegdiagnostiek van dementie, door te kijken naar waarden in het bloed en hersenvocht. Sander Verfaille is neuropsycholoog en doet onderzoek naar subjectieve geheugenklachten en vroegdiagnostiek van dementie met beeldvormende technieken. Projectmedewerkers Elisa Ng bemant het secretariaat. Elizabeth Wemmenhove is projectmedewerker binnen het 100+ onderzoek. Colofon Informatie over het VUmc Alzheimercentrum is te vinden op de website www.alzheimercentrum.nl, e-mail: alzheimercentrum@vumc.nl, Telefoon: 020-4440816 (secretariaat) of 020-444 3165 (fondsenwerving) Tekst en samenstelling: Nicolle Dellaert en Karlijn Pieterse, april 2014. Vormgeving: IT Reklame adviesbureau BV, Rik Vrijman Fotografie: DigiDaan, Cover - Mark van den Brink photography - Ben Verbeek pagina 19 Jaarbericht VUmc Alzheimercentrum 2013
Top 10 internationale wetenschappelijke publicaties het VUmc Alzheimercentrum 2013 1. Binnewijzend, M. A., Kuijer, J. P., Benedictus, M. R., van der Flier, W. M., Wink, A. M., Wattjes, M. P., van Berckel, B. N., Scheltens, P., Barkhof, F. Cerebral Blood Flow Measured with 3D Pseudocontinuous Arterial Spin-labeling MR Imaging in Alzheimer Disease and Mild Cognitive Impairment: A Marker for Disease Severity. Radiology 2013;267(1):221-30. 2. de Haan, W., Mott, K., van Straaten, E. C. W., Scheltens, P., Stam, C. J. Activity Dependent Degeneration Explains Hub Vulnerability in Alzheimer s Disease. Plos computational biology 2012;8(8):e1002582. 3. Jokinen, H., Schmidt, R., Ropele, S., Fazekas, F., Gouw, A. A., Barkhof, F., Scheltens, P., Madureira, S., Verdelho, A., Ferro, J. M., Wallin, A., Poggesi, A., Inzitari, D., Pantoni, L., Erkinjuntti, T. Diffusion changes predict cognitive and functional outcome: The LADIS study. Annals of neurology 2013;73(5):576-83. 4. Joling, K. J., Bosmans, J. E., van Marwijk, H. W. J., van der Horst, H. E., Scheltens, P., Vroomen, J. L. M., van Hout, H. P. J. The cost-effectiveness of a family meetings intervention to prevent depression and anxiety in family caregivers of patients with dementia: a randomized trial. Trials 2013;14:305. 5. Moller, C., Vrenken, H., Jiskoot, L., Versteeg, A., Barkhof, F., Scheltens, P., van der Flier, W. M. Different patterns of gray matter atrophy in early- and late-onset Alzheimer s disease. Neurobiology of aging 2013;34(8):2014-22. 6. Ossenkoppele, R., Prins, N. D., Pijnenburg, Y. A., Lemstra, A. W., van der Flier, W. M., Adriaanse, S. F., Windhorst, A. D., Handels, R. L., Wolfs, C. A., Aalten, P., Verhey, F. R., Verbeek, M. M., van Buchem, M. A., Hoekstra, O. S., Lammertsma, A. A., Scheltens, P., van Berckel, B. N. Impact of molecular imaging on the diagnostic process in a memory clinic. Alzheimers & dementia 2013;9(4):414-21. 7. Prestia, A., Caroli, A., van der Flier, W. M., Ossenkoppele, R., van Berckel, B., Barkhof, F., Teunissen, C. E., Wall, A. E., Carter, S. F., Scholl, M., Choo, I. H., Nordberg, A., Scheltens, P., Frisoni, G. B. Prediction of dementia in MCI patients based on core diagnostic markers for Alzheimer disease. Neurology 2013;80(11):1048-56. 8. Sikkes, S. A. M., Knol, D. L., Pijnenburg, Y. A. L., de Lange-de Klerk, E., Uitdehaag, B. M. J., Scheltens, P. Validation of the Amsterdam IADL Questionnaire (c), a New Tool to Measure Instrumental Activities of Daily Living in Dementia. Neuroepidemiology 2013;41(1):35-41. 9. Tijms, B. M., Moller, C., Vrenken, H., Wink, A. M., de Haan, W., van der Flier, W. M., Stam, C. J., Scheltens, P., Barkhof, F. Single-Subject Grey Matter Graphs in Alzheimer s Disease. PloS one 2013;8(3). 10. van Harten, A. C., Smits, L. L., Teunissen, C. E., Visser, P. J., Koene, T., Blankenstein, M. A., Scheltens, P., van der Flier, W. M. Preclinical AD predicts decline in memory and executive functions in subjective complaints. Neurology 2013;81(16):1409-16. Doi:10.1212/ WNL.0b013e3182a8418b maart 2010