EEG tijdens geheugenactivatie een onderzoek naar vroege hersenveranderingen bij de ziekte van Alzheimer en de ziekte van Huntington
|
|
- Gijs ten Wolde
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 EEG tijdens geheugenactivatie een onderzoek naar vroege hersenveranderingen bij de ziekte van Alzheimer en de ziekte van Huntington In Nederland wordt het aantal patiënten met dementie geschat op meer dan Omdat dementie veel bij ouderen voorkomt, wordt verwacht dat dit aantal zal toenemen met de verwachte toename van het aantal ouderen ( vergrijzing ). Dementie kan worden veroorzaakt door verscheidene aandoeningen, waaronder de ziekte van Alzheimer (ZvA) en de ziekte van Huntington (ZvH). De ziekte van Alzheimer (ZvA) De ZvA is de meest voorkomende vorm van dementie en wordt gekenmerkt door een geleidelijke achteruitgang van het denkvermogen. De ziekte ontstaat doorgaans pas na het 65 e levensjaar en wordt veroorzaakt door een abnormale stapeling van bepaalde eiwitten in de hersenen, wat uiteindelijk leidt tot afsterven van hersencellen. Het meest kenmerkende verschijnsel, in ieder geval in het begin van de ziekte, is een stoornis van het korte-termijngeheugen. Patiënten vergeten bijvoorbeeld afspraken of kunnen niet onthouden wat ze zojuist hebben gelezen. Later ontstaan moeilijkheden met praktische vaardigheden, taal, waarneming, en het zogenaamde executief functioneren : hieronder vallen zaken als abstract redeneren, plannen en organiseren. Verder zijn veranderingen in stemming en gedrag opvallend. Patiënten kunnen bijvoorbeeld somber zijn of sneller geïrriteerd raken. De ZvA wordt meestal voorafgegaan door een fase van milde cognitieve stoornissen ('mild cognitive impairment' ofwel MCI). In deze fase is er sprake van geheugenproblemen, terwijl het denkvermogen verder intact is. MCI patiënten functioneren nog goed in het dagelijks leven. Het merendeel van de MCI patiënten zal echter verder achteruitgaan en dement worden, meestal in de zin van de ZvA. Andere patiënten zullen lange tijd stabiel blijven. Weer anderen zullen terugkeren naar een normaal niveau van functioneren. Bij deze laatste groep is er waarschijnlijk sprake van een ander onderliggend probleem, zoals psychische problemen of vermoeidheid die hebben geleid tot de geheugenproblemen. De ziekte van Huntington (ZvH) De ZvH begint gemiddeld rond het 40 e levensjaar en wordt gekenmerkt door (1) bewegingsstoornissen, zoals onwillekeurige bewegingen (2) een achteruitgang van het denkvermogen uiteindelijk leidend tot dementie en (3) veranderingen in stemming en gedrag. Voordat de diagnose ZvH wordt gesteld, is er een preklinische fase waar veranderingen in bewegingen, denkvermogen (bijvoorbeeld het geheugen) of stemming en gedrag in subtiele mate aanwezig zijn, maar de ziekte officieel nog niet is begonnen. De ZvH is een erfelijke aandoening. Sinds 1993 kan de aanwezigheid van de erfelijke eigenschap die de ziekte veroorzaakt met 99% zekerheid worden vastgesteld. Dit betekent dat men kan vaststellen dat de ziekte zich later zal uiten, nog voordat er enig probleem is met bewegen, denken of gedrag. In de praktijk is de diagnose van de ZvH gebaseerd op de aanwezigheid van de eerste bewegingssymptomen, de aanwezigheid van de ziekte in de familie en genetisch onderzoek. Preklinische fase Hoewel de onderliggende oorzaak, symptomen en leeftijd van patiënten met de ZvA en de ZvH aanzienlijk verschillen, worden beide ziekten gekarakteriseerd door een preklinische fase waarin de ziekte nog niet is begonnen, maar er wel al achteruitgang in de hersenen heeft plaatsgevonden. Deze preklinische fase is erg interessant voor onderzoek naar de eerste ziekteverschijnselen van de ZvA en de ZvH. Deze kennis is van groot belang voor de ontwikkeling en evaluatie van behandelingen. Bovendien kan er met deze kennis betere informatie worden verstrekt aan patiënten en hun familie.
2 Het elektro-encefalogram (EEG) is een veelbelovend instrument om vroege veranderingen in de werking van de hersenen aan het licht te brengen. Door middel van elektroden op het hoofd wordt de elektrische activiteit van hersencellen gemeten. Uiteindelijk wordt deze activiteit afgebeeld op een computerscherm waar we hersengolven van verschillende frequenties (aantal golven per seconde) kunnen onderscheiden (zie Fig 1). Voorgaand EEG onderzoek richtte zich voornamelijk op het EEG dat werd opgenomen terwijl de patiënt rustig zat, met de ogen dicht of de ogen open (rust EEG). Uit dit onderzoek is gebleken dat het EEG vertraagt bij demente patiënten met de ZvA of de ZvH (zie Fig 2). Bij mensen in de preklinische fase van dementie was er echter weinig te zien in het rust EEG. In vorig onderzoek is wel gebleken dat het EEG gevoeliger is voor subtiele veranderingen wanneer je mensen een uitdagende taak voorlegt, bijvoorbeeld een geheugentaak. U kunt zich voorstellen dat de hersenen harder moeten werken als er iets onthouden moet worden, zeker wanneer iemand al licht vergeetachtig wordt. In dit onderzoek hebben we ons dan ook voornamelijk gericht op het uitdagen van het geheugen tijdens het EEG. Fig 1. EEG opstelling In een kamer met schemerverlichting zit de proefpersoon achter de computer waar tien platen worden getoond. De proefpersoon wordt gevraagd om deze te onthouden. Ondertussen vindt EEG registratie plaats. Doelstellingen De eerste doelstelling van dit proefschrift was (a) om te onderzoeken of het EEG tijdens geheugenactivatie afwijkingen zichtbaar kan maken bij patiënten met MCI (die een verhoogd risico lopen op de ZvA) en (b) om te onderzoeken of het EEG tijdens geheugenactivatie afwijkingen zichtbaar kan maken bij gendragers in de preklinische fase van de ZvH. Onze verwachting was dat EEG afwijkingen zichtbaar zullen worden wanneer het geheugen wordt geprikkeld. Dit in tegenstelling tot het EEG tijdens rustcondities. De tweede doelstelling was om relaties tussen EEG maten en het denkvermogen te onderzoeken. Dit deel van het onderzoek is alleen uitgevoerd bij ouderen zonder geheugenproblemen, patiënten met MCI en patiënten met de ZvA. Onze verwachting was
3 dat EEG maten gerelateerd zijn aan het denkvermogen en zodoende ook een achteruitgang hierin kunnen voorspellen. Fig 2. EEG van een gezonde oudere (boven) en een Alzheimer patiënt Tien seconden EEG opgenomen bij een gezonde oudere (boven) en een patiënt met de ZvA (onder) die, met de ogen dicht, rustig in een stoel zaten. We zien dat het EEG van de Alzheimer patiënt minder golven per seconde laat zien, ofwel een vertraging van het EEG. Methode van onderzoek Patiënten van de polikliniek voor geheugenstoornissen van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en enkele patiënten van het Diaconessenhuis in Leiden en het Leyenburgziekenhuis in Den Haag deden mee aan de Alzheimer studie. Ouderen zonder geheugenklachten werden uitgenodigd via een advertentie in een lokaal dagblad. Aan de Huntington studie deden gendragers en niet-gendragers mee die bekend zijn bij de polikliniek Neurologie van het LUMC. Alle deelnemers ondergingen neurologisch, neuropsychologisch, MRI en EEG onderzoek. Deelnemers aan de Alzheimer studie ondergingen daarnaast een algemeen lichamelijk onderzoek. Voor de Huntington studie waren deelnemers al eerder genetisch onderzocht.
4 In dit proefschrift hebben we vooral gebruik gemaakt van de gegevens uit het neuropsychologisch onderzoek en het EEG onderzoek. Het neuropsychologisch onderzoek leverde informatie over het denkvermogen van de deelnemers. Zo waren er testen om geheugen, taal en het executief functioneren in kaart brengen. Tijdens het EEG onderzoek werden de deelnemers gevraagd om allereerst een tijdlang de ogen dicht te houden en vervolgens de ogen te openen. Later werden er een aantal geheugentaken gedaan. Tijdens deze geheugentaken werd gevraagd om woorden of platen te onthouden die via de computer vertoond werden. Een andere taak was om zoveel mogelijk dieren op te noemen. Uiteindelijk hebben we vooral gebruik gemaakt van de platentaak. Na afloop selecteerden we enkele stukken uit het EEG tijdens de ogen dicht periode, de ogen open periode en de geheugenperioden. In de geselecteerde EEG stukken bepaalden we telkens de hoeveelheid trage activiteit (theta activiteit; 4-8 Hz), de hoeveelheid snellere activiteit (alfa-activiteit; 8-12 Hz) en de verandering in alfa-activiteit bij ogen openen en geheugenactivatie (alfa-reactiviteit). Deze laatste maat bleek in eerder onderzoek bij gezonde vrijwilligers gerelateerd te zijn aan geheugenprestatie. Resultaten Eerste doelstelling (a) In de eerste studie vonden we dat het EEG tijdens geheugenactivatie een veranderde werking van de hersenen laat zien bij MCI patiënten. Uit het onderzoek bleek dat MCI patiënten minder alfa-reactiviteit lieten zien tijdens de platentaak vergeleken met ouderen zonder geheugenproblemen. We zagen bovendien dat MCI patiënten minder platen konden onthouden. Het rust EEG, opgenomen terwijl de deelnemers hun ogen dicht of open hadden, liet geen verschillen zien. Deze studie bevestigt onze verwachting dat het EEG tijdens geheugenactivatie gevoeliger is voor vroege hersenveranderingen bij MCI patiënten dan het EEG tijdens rust. (b) Eenzelfde onderzoek voerden we uit bij preklinische gendragers van de ZvH. We vonden dat het EEG tijdens de platentaak minder alfa-activiteit liet zien bij gendragers vergeleken met niet-gendragers. Het aantal onthouden platen was echter vergelijkbaar. Het EEG tijdens de ogen dicht liet geen verschillen zien tussen gendragers en nietgendragers. Deze bevindingen zijn eveneens in overeenstemming met onze verwachting dat het EEG tijdens geheugenactivatie gevoeliger is voor vroege hersenveranderingen bij de ZvH dan het EEG tijdens rust. Tweede doelstelling In twee studies onderzochten we relaties tussen EEG maten en denkvermogen (met behulp van testen op het gebied van geheugen, taal en executieve functies). In het eerste onderzoek werden de gegevens van het EEG en het neuropsychologisch onderzoek, die korte tijd na elkaar plaatsvonden, vergeleken. In het vervolgonderzoek zijn de deelnemers na anderhalf jaar teruggevraagd en is het denkvermogen nogmaals gemeten. Het EEG onderzoek werd niet opnieuw herhaald. We vonden dat EEG maten gerelateerd zijn aan zowel het huidige als toekomstige denkvermogen. Deze resultaten zijn veelbelovend omdat dit betekent dat het EEG (tijdens rust en geheugenactivatie) na verder onderzoek mogelijk in de kliniek kan worden gebruikt om het ziektebeloop te voorspellen.
5 Implicaties De resultaten in dit proefschrift schilderen het EEG af als een mogelijk waardevol instrument voor het bestuderen van hersenveranderingen voorafgaand aan de ZvA en de ZvH. We hebben succesvol de toegevoegde waarde van geheugenactivatie tijdens het EEG gedemonstreerd en ontdekten relaties tussen EEG maten en (toekomstig) denkvermogen. Onze bevindingen impliceren dat een combinatie van rust en geheugenactivatie tijdens het EEG de meeste informatie oplevert. Verder onderzoek bij de ZvA Meer uitgebreid onderzoek, met vervolgonderzoek, is nodig om EEG veranderingen tijdens de progressie van MCI tot de ZvA te bestuderen. Deze informatie kan dan worden gebruikt om een risicoprofiel op te stellen van MCI patiënten die mogelijk dement zullen worden. Deze voorspellende informatie kan door artsen worden gebruikt bij de keuze van het behandel- en begeleidingstraject en voor informatieverstrekking aan patiënten en hun familie. Het is immers van belang om zo snel mogelijk te starten met (toekomstige) medicatie om de geestelijke achteruitgang te vertragen of uiteindelijk zelfs te stoppen, nog voordat mensen dement zijn. In vorig onderzoek is gebleken dat het rust EEG een rol kan spelen in de evaluatie van medicijnen die gericht zijn op het remmen van geestelijke achteruitgang bij de ZvA (zoals rivastigmine of galantamine). Mogelijk is het EEG tijdens geheugenactivatie bij uitstek geschikt om de effecten van dit soort behandelingen te evalueren. Verder onderzoek zal dit moeten aantonen. Verder onderzoek bij de ZvH Er is nog weinig bekend over EEG veranderingen tijdens het ziekteproces bij de ZvH. Het is bijvoorbeeld onduidelijk of het EEG al vanaf jonge leeftijd anders is óf dat EEG afwijkingen pas tot uiting komen rond de tijd dat de ziekte begint. Het EEG tijdens geheugenactivatie lijkt in ieder geval extra informatie op te leveren. In verder onderzoek kan ook gedacht worden aan EEG tijdens andere taken, zoals bewegingstaken. Meer uitgebreid onderzoek, met vervolgonderzoek, is nodig om EEG veranderingen over de tijd in kaart te brengen. Mocht het EEG voorspellende informatie opleveren dan kan dit uiteindelijk door artsen worden gebruikt bij de keuze van behandeling, begeleiding en voor informatieverstrekking aan patiënten en hun familie. Verder is deze informatie essentieel om zo snel mogelijk met, in de toekomst beschikbare, medicatie te kunnen starten.
Wat is dementie? Radboud universitair medisch centrum
Wat is dementie? Bij de diagnostiek en behandeling van mensen met dementie werkt het Jeroen Bosch Ziekenhuis nauw samen met het Radboud Alzheimer Centrum in het Radboudumc te Nijmegen. We wisselen voortdurend
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting In het promotieonderzoek dat wordt beschreven in dit proefschrift staat schade aan de bloedvaten bij dementie centraal. Voordat ik een samenvatting van de resultaten geef zal ik
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting HET BEGRIJPEN VAN COGNITIEVE ACHTERUITGANG BIJ MULTIPLE SCLEROSE Met focus op de thalamus, de hippocampus en de dorsolaterale prefrontale cortex Wereldwijd lijden ongeveer 2.3
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer. Diagnose
De ziekte van Alzheimer Bij dementie is er sprake van een globale achteruitgang van de cognitieve functies, zoals het geheugen of de taalfuncties. Deze achteruitgang leidt tot functionele beperkingen in
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting nelleke tolboom binnenwerk aangepast.indd 161 28-12-2009 09:42:54 nelleke tolboom binnenwerk aangepast.indd 162 28-12-2009 09:42:54 Beeldvorming van Alzheimerpathologie in vivo:
Nadere informatieNederlandse samenvatting
ADDENDUM Nederlandse samenvatting Introductie Dhr. J., 56 jaar oud, komt naar het Vumc Alzheimercentrum omdat hij toenemende moeite heeft met het vinden van woorden. Zijn klachten ontstonden drie jaar
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 137 138 Het ontrafelen van de klinische fenotypen van dementie op jonge leeftijd In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, komt dementie ook op jonge leeftijd voor. De diagnose
Nadere informatieStoornis in praktisch handelen. Dit bemoeilijkt de uitvoering van bijvoorbeeld koken, autorijden of hobby s.
Dementie 2 Dementie in de Nederlandse bevolking Dementie is een aandoening die vooral ouderen treft, maar het kan ook voorkomen op jongere leeftijd. In Nederland zijn er naar schatting ongeveer 300.000
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer is een neurodegeneratieve aandoening en de meest voorkomende
Nederlandse samenvatting Ontsteking bij de ziekte van Alzheimer in vivo kwantificatie Achtergrond De ziekte van Alzheimer is een neurodegeneratieve aandoening en de meest voorkomende vorm van dementie.
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Dit hoofdstuk vat de in dit proefschrift beschreven onderzoeken samen. Na de samenvatting van de studies volgen de methodologische overwegingen en klinische implicaties. De ziekte
Nadere informatieIntegratie van functionele en moleculaire beeldvorming bij de ziekte van Alzheimer
Integratie van functionele en moleculaire beeldvorming bij de ziekte van Alzheimer Achtergrond De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer (Alzheimer s disease - AD) is een neurodegeneratieve ziekte
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieHet begrijpen van heterogeniteit binnen de ziekte van Alzheimer: een neurofysiologisch
Het begrijpen van heterogeniteit binnen de ziekte van Alzheimer: een neurofysiologisch perspectief Inleiding De ziekte van Alzheimer wordt gezien als een typische ziekte van de oudere leeftijd, echter
Nadere informatieEEG tijdens geheugenactivatie een onderzoek naar vroege hersenveranderingen bij de ziekte van Alzheimer en de ziekte van Huntington
EEG tijdens geheugenactivatie een onderzoek naar vroege hersenveranderingen bij de ziekte van Alzheimer en de ziekte van Huntington Dementie kan worden veroorzaakt door verscheidene aandoeningen, waaronder
Nadere informatieWetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie
Wetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie Wetenschappelijke artikelen 600 500 400 300 200 216 198 232 265 270 257 301 346 341 333 326 362 422 437 429 487 504 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Nadere informatieDementie, ook u ziet het?! Hanny Bloemen Klinisch Geriater Elkerliek Ziekenhuis Helmond 22 mei 2013
Dementie, ook u ziet het?! Hanny Bloemen Klinisch Geriater Elkerliek Ziekenhuis Helmond 22 mei 2013 Hoeveel mensen in Nederland hebben dementie? 16.5 miljoen Nederlanders; 2.5 miljoen hiervan is 65+ (15%)
Nadere informatie100-plus onderzoek: wel oud maar niet dement. informatiefolder
100-plus onderzoek: wel oud maar niet dement informatiefolder 1 Juist u, de 100-plusser die niet dement is Bent u ouder dan 100 jaar en helemaal helder, of kent u misschien iemand voor wie dit opgaat?
Nadere informatie- 172 - Prevention of cognitive decline
Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing
Nadere informatieAutorijden en dementie
Dementie Bij u of bij uw naaste is een vorm van dementie vastgesteld. In deze folder vindt u informatie over dementie en de gevolgen ervan. Er bestaan zeer veel verschillende vormen van dementie, die elk
Nadere informatieDEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven. 2012-10-23 Lezing Davidsfonds Boom- Niel. Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc
DEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatieDiagnosestelling en de vernieuwde IADL-vragenlijst
Diagnosestelling en de vernieuwde IADL-vragenlijst Congres Moderne Dementiezorg Sessie Vroegsignalering en diagnosestelling 28 november 2011 Prof. dr. Philip Scheltens Dr. Sietske Sikkes VU Medisch Centrum
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatiePLS is een broertje van ALS
PLS is een broertje van ALS Juni 2018 Wetenschappelijk onderzoek specifiek naar primaire laterale sclerose (PLS) gebeurt slechts op zeer kleine schaal. Deze motorneuronziekte is zo zeldzaam, dat het moeilijk
Nadere informatieCognitief functioneren en de bipolaire stoornis
Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis Dr. Nienke Jabben Amsterdam 5 november 2011 Academische werkplaats Bipolaire Stoornissen GGZ ingeest n.jabben@ggzingeest.nl Overzicht Wat is cognitief functioneren?
Nadere informatieWelkom in het Alzheimercentrum Erasmus MC
Welkom in het Alzheimercentrum Erasmus MC In ons Alzheimercentrum zien wij mensen met verschillende vormen van dementie, of een vermoeden daarvan. Door intensieve samenwerking tussen verschillende afdelingen
Nadere informatieWelkom. Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie
Welkom Publiekslezing dementie 17 februari 2015 #pldementie R.H. Chabot, neuroloog Beatrixziekenhuis Rivas Zorggroep DEMENTIE DIAGNOSE EN SYMPTOMEN Inhoud Geheugen Wat is dementie? Mogelijke symptomen
Nadere informatieMeerwaarde van biomarkers in de klinische prak4jk. Ron Handels 6 maart 2013
Meerwaarde van biomarkers in de klinische prak4jk Ron Handels 6 maart 2013 1. Het proces van diagnose 2. Vernieuwingen in de diagnose: biomarkers 3. Gevolgen van deze vernieuwingen voor de pa>ent 4. Wel
Nadere informatie058_BE. Jong, fit, gezond en dement
Jong, fit, gezond en dement Dementie wordt vaak gezien als een ouderdomsziekte. Dat klopt meestal wel, maar er zijn ook patiënten bij wie de eerste symptomen al optreden voor ze 65 zijn. Zij krijgen vaak
Nadere informatieCHAPTER 10. Nederlandse samenvatting. I never read, I just look at pictures. Andy Warhol
CHAPTER 10 Nederlandse samenvatting I never read, I just look at pictures Andy Warhol 189 Chapter 10 Inleiding Dementie en de ziekte van Alzheimer Dementie is een syndroom dat gekenmerkt wordt door een
Nadere informatieDementie. Havenziekenhuis
Dementie Uw arts heeft met u en uw naasten besproken dat er (waarschijnlijk) sprake is van dementie. Mogelijk bent u hiervan geschrokken. Het kan ook zijn dat u of uw omgeving hier al op voorbereid was.
Nadere informatieDementie Radboud universitair medisch centrum
Dementie Bij u, uw partner of familielid is dementie vastgesteld. In deze folder kunt u lezen wat dementie is en waar u voor verdere vragen en informatie terecht kunt. Vanwege de leesbaarheid wordt in
Nadere informatieParkinson en Dementie
Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
- 152 - Dementie kan worden veroorzaakt door verscheidene aandoeningen, waaronder de ziekte van Alzheimer (ZvA) en de ziekte van Huntington (ZvH). Hoewel deze ziekten aanzienlijk verschillen, worden beiden
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieEEG en MEG bij de diagnostiek van cognitieve stoornissen
EEG en MEG bij de diagnostiek van cognitieve stoornissen Alida A. Gouw Neuroloog / klinisch neurofysioloog VU medisch centrum Dementie Update 2018 Disclosures Research support van Boehringer Ingelheim
Nadere informatieAntonius College: Dementie
Antonius College: Dementie Sprekers Karel van Wieringen internist ouderengeneeskunde Doetie Visser verpleegkundig specialist geriatrie Polikliniek Klinische Geriatrie Specifiek gericht op ouderen, maar
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39720 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hafkemeijer, Anne Title: Brain networks in aging and dementia Issue Date: 2016-05-26
Nadere informatieOpbouw praatje. Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie
DEMENTIE Opbouw praatje Wat is dementie? Vormen van dementie Diagnose dementie Behandeling van dementie De verloop van dementie Conclusie Definitie dementie Dementie is een syndromale diagnose, een ziekte
Nadere informatieMedicatie bij milde of matige dementie
Medicatie bij milde of matige dementie Helaas is dementie nog niet te genezen. Wel zijn er medicijnen die het proces bij de ziekte van Alzheimer, Lewy Body dementie en parkinsondementie kunnen vertragen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 203 Nederlandse samenvatting Wittere grijstinten Klinische relevantie van afwijkingen in de grijze stof in multipele sclerose, zoals afgebeeld met MRI Multipele sclerose (MS) is
Nadere informatieDe geheugenpolikliniek
De geheugenpolikliniek Afdeling neurologie Locatie Veldhoven De geheugenpolikliniek is bedoeld voor mensen met geheugenproblemen. Oorzaken van deze problemen kunnen zeer divers zijn. Denk aan (beginnende)
Nadere informatieSamenvatting, implicaties en aanwijzingen voor verder onderzoek Dit laatste hoofdstuk geeft een samenvatting van de bevindingen uit dit proefschrift,
Samenvatting, implicaties en aanwijzingen voor verder onderzoek Dit laatste hoofdstuk geeft een samenvatting van de bevindingen uit dit proefschrift, bespreekt de implicaties van deze bevindingen en doet
Nadere informatie1 Geheugenstoornissen
1 Geheugenstoornissen Prof. dr. M. Vermeulen 1.1 Zijn er geheugenstoornissen? Over het geheugen wordt veel geklaagd. Bij mensen onder de 65 jaar berusten deze klachten zelden op een hersenziekte. Veelal
Nadere informatieDementie. Ilse Masselis regionaal expertisecentrum dementie Sophia Kortrijk
Dementie Ilse Masselis regionaal expertisecentrum dementie Sophia Kortrijk Expertisecentra dementie Vlaanderen Visie Het Expertisecentrum Dementie Vlaanderen en de negen regionale expertisecentra dementie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting GENETISCHE EN RADIOLOGISCHE MARKERS VOOR DE PROGNOSE EN DIAGNOSE VAN MULTIPLE SCLEROSE Multiple Sclerose (MS) is een aandoening van het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg)
Nadere informatieHoofdstuk 1 Milde geheugenproblemen
Hoofdstuk 1 Milde geheugenproblemen Meneer Ter Burg: Ik merkte al een tijdje dat mijn geheugen achteruitging. Maar je wilt het niet toegeven, hè? Mijn vrouw merkte het ook, zo bleek later. Op een gegeven
Nadere informatieDEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK
DEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK Prof. Dr. Julie van der Zee, PhD Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek Afdeling medische psychologie.
Neuropsychologisch onderzoek Afdeling medische psychologie www.nwz.nl Inhoud Neuropsychologisch onderzoek 3 Wat is een neuropsychologisch onderzoek? 3 Stoornissen door een hersenbeschadiging 3 Het onderzoek
Nadere informatieAmyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer
Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer Introductie onderzoeksproject De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer is een neurologische aandoening en is de meest voorkomende vorm van dementie.
Nadere informatieDEMENTIE. Stadia en symptomen van dementie. Er zijn drie hoofdstadia van dementie.
DEMENTIE De term dementie beschrijft een verzameling symptomen waaronder, in de meeste gevallen, verlies van verstandelijk vermogen - het geheugen laat na, denken en redeneren wordt moeilijker. Als zodanig
Nadere informatieBehandeling met memantine
Behandeling met memantine Behandeling bij dementie De geriater heeft bij u een vorm van dementie vastgesteld die ook wel de ziekte van Alzheimer wordt genoemd. Voor deze hersenziekte kan de arts u medicatie
Nadere informatieDe COGnitieve Training In Parkinson Studie
De COGnitieve Training In Parkinson Studie Een onderzoek naar een online training voor het denkvermogen Voor meer informatie of aanmelden gaat u naar www.cogtips.nl Dr. Chris Vriend, neurowetenschapper
Nadere informatieMedicijnstudies en eindpunten
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. TRACK-HD toont belangrijke veranderingen bij pre-symptomatische
Nadere informatieNeuropsychologie en neuropsychologisch onderzoek
Neuropsychologie en neuropsychologisch onderzoek Inleiding Neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen gedrag en de werking van de hersenen. De neuropsycholoog stelt met een psychologisch
Nadere informatieInhoud Dementie: Symptomen en vroegsignalering
Inhoud Dementie: Symptomen en vroegsignalering Marian Maaskant Stg. Pergamijn Universiteit Maastricht / GKC Rianne Meeusen Geestelijke Gezondheidszorg Eindhoven en De Kempen Marian Maaskant Casus Wat is
Nadere informatieDE ZIEKTE VAN ALZHEIMER ONTSTAAT MEESTAL SPONTAAN.
Aubaine tekstproef CAPS_ZVZO 24-09-10 15:29 Pagina 4 VOOR U LIGT EEN EXEMPLAAR VAN HOUVAST VOOR MENSEN DIE OP ZOEK ZIJN NAAR MEER INFORMATIE OVER DEMENTIE EN DE VOORZIENINGEN EN MOGELIJKHEDEN DIE IN ZEEUWS-VLAANDEREN
Nadere informatieHet neuropsychologisch onderzoek. Informatie voor de patiënt en verwijzer
Het neuropsychologisch onderzoek Informatie voor de patiënt en verwijzer Wat is neuropsychologie en wat is een neuropsycholoog? De neuropsychologie is het vakgebied dat de relatie bestudeert tussen het
Nadere informatiede ziekte van Alzheimer
Wanneer het geheugen ons in de steek laat de ziekte van Alzheimer Prof. Dr. Sebastiaan Engelborghs Afdeling Neurologie en Geheugenkliniek ZNA-Middelheim & ZNA-Hoge Beuken Referentiecentrum voor Biologische
Nadere informatieMeer mensen met MS, beter helpen
Meer mensen met MS, beter helpen De progressie van de zenuwslopende ziekte multiple sclerose (MS) stoppen door het voorkomen van beschadiging aan de hersencellen bij mensen MS. Achtergrond MS werd tot
Nadere informatieDementie in een notendop
Achtergrondinformatie Dementie in een notendop Dit hoofdstuk is een bewerking van Steyaert, J. (2016). Dementie, de essentie. Antwerpen: Uitgeverij EPO. Dementie is geen eenduidige ziekte, maar een syndroom:
Nadere informatieNog geen geneesmiddel. Stand van zaken in het onderzoek: Wat hebben we al geleerd? Hoe het begon. De getallen. Goed nieuws: Deltaplan Dementie
Stand van zaken in het onderzoek: Wat hebben we al geleerd? Wiesje M. van der Flier 25 november 2013 Nog geen geneesmiddel Fatalisme: er komt nooit een geneesmiddel we weten nog bijna niets je kunt net
Nadere informatieDe Ziekte van Huntington
De Ziekte van Huntington 1. Wat is de Ziekte van Huntington? 2. Wat betekent het als je de Ziekte van Huntington hebt? 3. Wat doet de Ziekte van Huntington in je hersenen precies? 4. Hoe ver zijn onderzoekers
Nadere informatieFXTAS een neurologische aandoening in verband met fragiele X. Informatie voor mensen met de fragiele X premutatie, behandelaars en andere betrokkenen
FXTAS een neurologische aandoening in verband met fragiele X Informatie voor mensen met de fragiele X premutatie, behandelaars en andere betrokkenen Een uitgave van de Fragiele X Vereniging Nederland Wat
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur
Nadere informatieWat zijn polyq ziektes?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Zijn er genetische verbanden tussen neurodegeneratieve ziektes?
Nadere informatieStress, depressie en cognitie gedurende de levensloop
SAMENVATTING Stress, depressie en cognitie gedurende de levensloop Inleiding Cognitief functioneren omvat verschillende processen zoals informatieverwerkingssnelheid, geheugen en executief functioneren,
Nadere informatieGeert Jan Biessels VCI poli UMC Utrecht Stroke Centre
Vascular cognitive impairment eigen zaak in kantoormeubilair geheugen en concentratieklachten na TIA Geert Jan Biessels VCI poli UMC Utrecht Stroke Centre is dit een voorbode van dementie? woont met echtgenoot
Nadere informatieVascular Cognitive Impairment (VCI): cognitieve problemen door vaatschade. de diagnose: vasculaire dementie of vci vci poli.
Casuïstiek Man 62 eigen zaak in kantoormeubilair geheugen en concentratieklachten na TIA Vascular Cognitive Impairment (VCI): cognitieve problemen door vaatschade Geert Jan Biessels Vascular Cognitive
Nadere informatieWelke gebieden in de hersenen veroorzaken de ZvH?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Het brein bij de ZvH: groter dan de som van zijn delen? Een belangrijke
Nadere informatie27-11-14. Alzheimer: de getallen. Wist u dat. Nog geen geneesmiddel. Wetenschappelijk onderzoek: Wat hebben we geleerd? Hoe het begon.
Wetenschappelijk onderzoek: Wat hebben we geleerd? Nog geen geneesmiddel Fatalisme: er komt nooit een geneesmiddel we weten nog bijna niets je kunt net zo goed geen diagnose stellen wetenschap zit in ivoren
Nadere informatieGeheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT) Informatie voor patiënten en hun naaste(n)
Geheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT) Informatie voor patiënten en hun naaste(n) Patiënten die een electroconvulsieve therapie (ECT) ondergaan, kunnen last krijgen van
Nadere informatieBehandeling met galantamine
Behandeling met galantamine Behandeling bij dementie De geriater heeft bij u een vorm van dementie vastgesteld. Voor deze hersenziekte kan de arts u medicatie voorschrijven. In uw geval is dit galantamine
Nadere informatieVasculaire cognitieve stoornissen. ! concept vci! vci poli! casuïstiek. Casuïstiek. Casuïstiek. Diagnose vasculaire dementie
eigen zaak in kantoormeubilair geheugen en concentratieklachten na TIA Vasculaire cognitieve stoornissen Geert Jan Biessels & Nenne van Kalsbeek Vascular Cognitive Impairment poli UMC Utrecht is dit een
Nadere informatieVerschillende soorten van dementie. Door: Wim Dorst Geriatrisch verpleegkundige i.o
Verschillende soorten van dementie Door: Wim Dorst Geriatrisch verpleegkundige i.o 2013 Als je het niet meer weet. Wanneer is er sprake van dementie? Als er sprake is van meer dan één stoornis in de cognitieve
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieDementie in de palliatieve fase
Dementie in de palliatieve fase Wie zijn wij? Marielle Rooijakkers Karin van Mersbergen Dementie Verzamelnaam voor een combinatie van symptomen waarbij de hersenen, informatie niet meer goed kunnen verwerken.
Nadere informatieOnderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek
Neuropsychologisch onderzoek Inhoudsopgave Inleiding... 1 Wat is neuropsychologie?... 1 Mogelijke gevolgen van hersenproblematiek... 1 Wat is een neuropsychologisch onderzoek?... 2 Voorbeelden van neuropsychologisch
Nadere informatieDe overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft
Nadere informatieBehandeling met rivastagmine capsules
Behandeling met rivastagmine capsules Behandeling bij dementie De geriater heeft bij u een vorm van dementie vastgesteld. Voor deze hersenziekte kan de dokter u medicijnen voorschrijven. In uw geval is
Nadere informatieInformatie voor patiënten. Cover option 1
Informatie voor patiënten Cover option 1 Informatie voor patiënten Cover option 2 Is u opgevallen, en bent u erop gewezen, dat uw geheugen gedurende het laatste jaar geleidelijk is achteruitgegaan? En
Nadere informatieALZHEIMER DEMENTIE: EEN GENETISCH INZICHT IN DE BIOLOGIE VAN DE ZIEKTE
ALZHEIMER DEMENTIE: EEN GENETISCH INZICHT IN DE BIOLOGIE VAN DE ZIEKTE Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Departement voor Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium
Nadere informatieProbleem 1 11-12-13. Ontwikkelingen bij Alzheimer. Dementie! Meer dan een hersenziekte! Dementie op Google afbeeldingen
Dementie op Google afbeeldingen Dementie Meer dan een hersenziekte Prof Frans Verhey Maastricht University Medical Center Alzheimer Centrum Limburg Dementie: een hersenziekte Ziekte van Alzheimer Meest
Nadere informatieSubjectieve Cognitieve Achteruitgang: Wat is het en hoe onderzoeken we het?
Subjectieve Cognitieve Achteruitgang: Wat is het en hoe onderzoeken we het? Dr. Sietske Sikkes VU Medisch Centrum Alzheimercentrum Afdeling Epidemiologie & Biostatistiek s.sikkes@vumc.nl Dementie Update
Nadere informatieNeuropsychologisch onderzoek
Neuropsychologisch onderzoek V1_2011 Naam cliënt: Afdeling: U hebt een afspraak op Met: U wordt opgehaald van de afdeling voor bovenstaande afspraak. Waarom een neuropsychologisch onderzoek? Een neuropsychologisch
Nadere informatieVergeetachtig of dement?
Dementie Riëtte Oudenaarden, verpleegkundig specialist geriatrie Vergeetachtig of dement? 2 1 Vergeetachtig of dement? 3 Dementie is meer dan vergeten Verstoring op meerdere domeinen. Lichamelijke problemen
Nadere informatieBeschermende factoren voor dementie
Beschermende factoren voor dementie Pieter Jelle Visser, arts-onderzoeker EMIF-AD 90+ study Onderdeel Europese studie naar ontstaan ziekte van Alzheimer European Medical information framework for Alzheimer
Nadere informatieDepressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons.
NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING Nederlandstalige samenvatting Depressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons. Inleiding Wereldwijd neemt het aantal mensen met een leeftijd ouder dan
Nadere informatiehoofdstuk 3 Hoofdstuk 5
Samenvatting Patiënten met een vernauwing of afsluiting van de voorste halsslagader lopen een verhoogd risico op het krijgen van een herseninfarct, ook wel cerebrale ischemische beroerte genoemd. Hierdoor
Nadere informatieGeheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT)
Geheugenklachten als bijwerking van Electroconvulsieve Therapie (ECT) Informatie voor patiënten en hun naaste(n) Samenvatting van de informatie in de folder Patiënten die een electroconvulsieve therapie
Nadere informatieNederlandse Samenvatting. Chapter 5
Nederlandse Samenvatting Chapter 5 Chapter 5 Waarde van MRI scans voor voorspelling van invaliditeit in patiënten met Multipele Sclerose Multipele Sclerose (MS) is een relatief vaak voorkomende ziekte
Nadere informatieWaarom biomarkers nodig zijn
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Nieuwe studie toont aan dat voorgestelde ziekte van Huntington 'biomarker'
Nadere informatiePatiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek
Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen
Nadere informatieWat is nou het verschil tussen dementie en Alzheimer?? Fasen tijdens het dementeren:
Inhoudsopgave Voorkant Inhoudsopgave Versschil tussen dementie en Alzheimer Fasen tijden dementeren Verschijnselen van dementie Hersenen Gedicht over dementie Opname verpleeghuis Juiste benaderingswijzen
Nadere informatieNederlandse samenvatting List of publications Curriculum Vitae Dankwoord. Chapter 7
Nederlandse samenvatting List of publications Curriculum Vitae Dankwoord Cognitieve dysfunctie bij glioompatiënten Onderliggende mechanismen en consequenties Jaarlijks wordt bij 800 mensen in Nederland
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43112 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rutten, J.W. Title: NOTCH3 cysteine correction : developing a rational therapeutic
Nadere informatieWaarom willen we vroege veranderingen vinden in de hersenen van mensen met de ZvH?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Zoetigheden: Ziekte van Huntington hersenen gebruiken suiker anders
Nadere informatieHoofdstuk 1 en 2 bestaan uit de inleiding en de beschrijving van de onderzoeksdoelen.
Chapter 9 Nederlandse samenvatting 148 CHAPTER 9 De kans dat een kind kanker overleeft, is de laatste decennia sterk gegroeid. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw was kinderkanker meestal fataal,
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers
Nadere informatieVerven om niet te sterven? Methyleenblauw gunstig voor ZvH muizen Oud blauw Methyleenblauw
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Verven om niet te sterven? Methyleenblauw gunstig voor ZvH muizen
Nadere informatie