State-of-the-art waterzuivering

4 de jaargang / nummer 2 / mei 2008 I N D U T R I E M A G A Z I N E Interview: "Lozingsvergunningen zijn zomaar komen te vervallen" Afvalwater De balans tussen ecologie en economie Focus op: tate-of-the-art waterzuivering

I N D U T R I E M A G A Z I N E Inhoud 4 NieuwsDigest Het belangrijkste nieuws uit de watersector van de afgelopen weken. 7 Interview Wat is er zoal te verwachten op het gebied van wetgeving? Nou, héél veel. Zo komt er een Waterwet waarin de WVo opgaat. Bovendien trad recent het zogenoemde Activiteitenbesluit in werking. Om de gevolgen van al die wijzigen in kaart te brengen, knoopte de redactie een gesprek aan met Volkert Bakker en Peter Vermij van Rijkswaterstaat Waterdienst. 11 Afvalwater Voortdurend moeten ecologie en economie worden afgewogen. Daarbij is het praktisch om te leren van ervaringen van andere bedrijven. Van Akzo bijvoorbeeld. Welke procesverbeteringen zowel duurzaam als economisch verantwoord zijn, hangt af van de toepassing van de verschillende soorten water op de betreffende productielocatie en de specifieke, locale omstandigheden, zegt Bernard Tuin, senior process development engineer Research and Technology bij de chemische multinational. 14 Waterzuivering: membraanfiltratie De opmars van membraanfiltratie zet zich binnen alle takken van waterbehandeling voort. Niet alleen voor het zuiveren van afvalwater, maar ook voor het bereiden van drink- en proceswater, waarbij ook hergebruik van afvalwater steeds interessanter blijkt. 16 Waterzuivering: stikstofverwijdering Bewezen technieken voor stikstofverwijdering past de industrie nog maar mondjesmaat toe. De KRW maakt echter investeringen daarin noodzakelijk. We belichten de achtergronden en zetten op een rij wat de mogelijkheden zijn. 19 Waterzuivering: berichten Het laatste nieuws op het gebied van waterzuivering. 20 Watermarkt Over producten en diensten die onlangs op de markt zijn gebracht. 27 Podium: Nederland bezit prima troefkaarten Vewin-directeur Theo chmitz schetst de Nederlandse troefkaarten voor wat betreft zuiveringstechnologieën voor drinkwater en afvalwater. 28 Watermarkt Nieuws Over producten en diensten die onlangs op de markt zijn gebracht. 31 Carrière Op het industriële chemiecomplex van Dow in het Zeeuwse Terneuzen is de variëteit in typen watersystemen indrukwekkend. Voor elk type watersysteem is een zorgvuldig gekozen waterbehandeling vereist. En juist dat maakt het watervakgebied zo bijzonder interessant, aldus Jeroen de Heer. Recent is hij werkzaam als Industrial Water & Waste Water Treatment Expert binnen de Zwitserse chemieonderneming Ciba. 32 Internationaal nieuws Een overzicht van het nieuwsaanbod uit de wereldwijde watermarkt. 34 ervicepagina Agenda, advertentie-index en colofon. De doorbraak redactioneel Met een nieuwe waterzuiveringstechniek de hele wereld veroveren. Daar droomt toch iedere watertechnoloog van. Maar, wat zou dat dan voor een techniek moeten zijn? Er zijn al zoveel goede zuiveringstechnieken, kan daar dan nog iets aan worden toegevoegd? Membraanfiltratie is aardig op weg de hele waterwereld te veroveren en staat bijna dagelijks in het nieuws. Zo gaan Pharmafilter en Grontmij bij een Delfts ziekenhuis een membraaninstallatie bouwen voor het zuiveren van het afvalwater afkomstig van een vergister van biologisch afbreekbare beddenpo's. Toch krijgt ook die installatie een nageschakelde actiefkool en ozonfilter, omdat membraanfiltratie niet alle vervuilingen uit het water kan halen. Daarvoor zouden de poriën van het membraan nog kleiner moeten zijn en dan komen we in de nanofiltratie. Echter, hoe kleiner de poriën hoe groter de kans op dichtslibben en een toename van de benodigde druk (lees: energieverbruik) om het water toch door de filter te krijgen. Alle nieuwe vindingen die membraanfilters schoonhouden, zijn dan ook steevast groot nieuws. Zit hierin de doorbraak? Deze editie van WaterForum Magazine heeft als focus 'state-of-the-art' waterzuivering. In Nederland wordt hard gewerkt aan innovaties. Toch is het meest recente grote nieuws op het gebied van waterzuivering afkomstig van Dean Kamen, de uitvinder van de egway; de gemotoriseerde step. Hij ontwikkelde een drinkwaterinstallatie op basis van compressie destillatie. Een techniek die een enorme hoeveelheid energie verbruikt, maar Kamen claimt dat hij met twee procent energieverbruik uit kan ten opzicht van vergelijkbare drinkwatertechnieken. Wordt dit de doorbraak waar iedere watertechnoloog van droomt? Jac van Tuijn Hoofdredacteur WaterForum Magazine redactie@waterforum.net

4 I N D U T R I E M A G A Z I N E interview NieuwsDigest Tankreiniger test anaerobe reactor Tankreinigingsbedrijf ITC Transport onderzoekt of met het anaerobe zuiveringssysteem Biopaq- AFR mogelijk is vetten uit afvalwater om te zetten in biogas. Het Brabantse bedrijf reinigt tankauto s voor levensmiddelen; een proces waarbij het reinigingswater ontdaan wordt van vetten. Een proefproject moet nu uitwijzen of omzetting van de vetten naar biogas rendabel kan. Zo ja, dan overweegt het bedrijf een dergelijk zuiveringsinstallatie op de nieuwe bedrijfslocatie te bouwen. Het biogas komt er van pas bij de daar te bouwen installatie voor warmtekrachtkoppeling. De Biopaq-AFR (Anaerobic Flotation Reactor) is een innovatie van Paques. Vlokvormige bacteriën groeien er door een geïntegreerde flotatie-unit. Met biogas verzadigd effluent zorgt er voor dat onopgeloste delen en slib opdrijven, waarna het effluent er onder weggepompt wordt. Dankzij het hogere slibgehalte in vergelijking met conventionele slibvergisters én de gesloten reactor, is de installatie compact en vrij van geurproblemen. Drinkwater weer goedkoper in euro s 160 150 140 130 58 56 54 52 1,46 1,45 1,44 1,43 1,42 Waterkosten (huishoudens) *** 2006 2006 2006 Zuiveringsheffing Rioolheffing Drinkwater * = in euro's per vervuilingseenhed, bron: VEMW ** = in euro's per meerpersoonshuishouden, bron: Coelo *** = in euro's per m 3, bron: VEWIN - voor industriële gebruikers ca. 30 ct/m 3 lager * ** WaterForum Magazine 2008 In 2008 zijn de tarieven voor drinkwater gemiddeld gedaald met twee cent per kubieke meter. Dat meldt brancheorganisatie VEWIN. De daling volgt op een iets geringere prijsafname van gemiddeld één cent over 2007. Grootste dalers dit jaar zijn Oasen (min acht cent), Evides (min acht cent) en Vitens (min vier cent). De enige stijgers zijn Waterbedrijf Groningen (plus twee cent) en Brabant Water (plus drie 3 cent). Verder werd het drinkwater in de provincie Utrecht duurder. Dit is toe te schrijven aan het gelijktrekken van de tarieven binnen Vitens, dat in 2006 Hydron Midden- Nederland overnam. NAM krijgt puur water uit gezuiverd rioolwater Vanaf 2010 ontvangt de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) dagelijks minimaal 8200 kubieke meter ultrapuur water opgewerkt uit gezuiverd rioolwater. Leverancier is NieuWater, een samenwerkingsverband van Waterleidingmaatschappij Drenthe en waterschap Velt en Vecht. Het bedrijf wil op de rioolwaterzuiveringsinstallatie in Emmen nog deze zomer beginnen met de bouw van een waterfabriek. De NAM gaat het water gebruiken voor de elektriciteitsopwekking die nodig is voor de herontwikkeling van het olieveld chonebeek. Een ultrafiltratie-installatie verwijdert in de eerste van vier stappen de onopgeloste bestanddelen uit het effluent. Daarna volgt een biologisch actiefkool filter; feitelijk een voorzuivering voor de nageschakelde omgekeerde osmose installatie. De omgekeerde osmose vindt vervolgens plaats in twee stappen: het in de derde trap verkregen vrijwel ontzoute water wordt in de laatste trap gepolished met elektro deionisatie. De spoelen reinigingstromen die gedurende het proces ontstaan, worden hergebruikt en/of gaan retour naar de zuivering. Alleen het concentraat van de omgekeerde osmose wordt rechtstreeks geloosd. De bouw van de nieuwe waterfabriek vergt een investering van ongeveer 43,5 miljoen euro. Afvalmix door filter en MBR Het Delftse ziekenhuis Reinier de Graaf laat op dit moment een demonstratie-installatie van Pharmafilter bouwen. Dit systeem brengt alle afval- en afvalwaterstromen samen, waarna deze in zijn geheel gezuiverd worden. Naast afvalwater, bevat de stroom ook vast afval als bioplastics en keukenafval. De winst zit hem voor een belangrijk deel in het gebruik van die bioplastics, bijvoorbeeld biologisch afbreekbare bloemenvazen, incontinentiematerialen of beddenpo s. Als op ziekenhuisafdelingen een shredder staat, kan het personeel het afval dicht bij de ontstaansplek snel kwijt en zijn gescheiden afvalstromen niet langer nodig. Het afval kan er zonder problemen in. Daarna gaat het geshredderde afval naar een centrale vergistingsinstallatie. Een schematische weergave van het Pharmafilter dat alle afval- en afvalwaterstromen samenbrengt. Die zet het afval om in methaangas. Wat overblijft, wordt gezuiverd in een membraanbioreactor. Een nazuivering met actiefkool en ozon zorgt dat het te lozen afvalwater vrij is van medicijnresten. Adviesbureau Grontmij is ook bij het project betrokken, vooral voor de ontwikkeling van een goede zuiveringstechnologie voor het afvalwater. Voor de demo-installatie in Delft wordt een membraanbioreactor gebruikt. Als mogelijke behandeling van het afvalwater denkt Grontmij aan een actiefkool- en een ozonfilter. Op de in april gehouden vakbeurs Industrie en Milieu was er veel lof voor het concept. Minister Cramer van VROM reikte aan Pharmafilter en Grontmij de EEP-award Nederland uit.

I N D U T R I E M A G A Z I N E 5 NieuwsDigest interview EIW zet voet op Limburgse bodem Waterleiding Maatschappij Limburg (WML) en Evides Industriewater (EIW) hebben samen een nieuw bedrijf voor de levering van industrieel water opgericht: Evilim Industriewater. De joint venture richt zich op industriële projecten, zoals de ontwikkeling en exploitatie van industriële installaties voor waterbehandeling van proceswater, afvalwaterzuivering en hergebruik van water. De samenwerking met WML past voor EIW in een reeks. Het bedrijf werkt in Nederland al samen met andere waterbedrijven als Vitens, WMD en WBG. Verder levert het concern verschillende waterkwaliteiten aan bijvoorbeeld Dow in Terneuzen en Hamburg. North Water bouwt nieuwe waterfabriek Uiterlijk 1 augustus 2009 wil zetmeelconcern Avebe in Ter Apel de nieuwe proceswaterzuivering openen. Niet alleen de bouw, ook de bedrijfsvoering, exploitatie en het onderhoud zijn in handen van North Water. De volledig geautomatiseerde waterfabriek moet jaarrond de gehele dag voor verschillende bedrijfsprocessen van Avebe water produceren met vrijwel dezelfde kwaliteit als drinkwater. De zuivering, met een capaciteit van 600 kubieke meter per uur, gaat op jaarbasis 300 miljoen kubieke meter proceswater produceren. ilica-deeltjes zuiveren drinkwater Met silica-deeltjes voorzien van een nanometerdun laagje actief materiaal, is drinkwater eenvoudig en voordelig te zuiveren. Die ontdekking deed een aantal Australische onderzoekers. De actieve deeltjes, surface engineered silica (E) genoemd, bestrijden onder andere biologische moleculen, pathogenen, bacteriën en parasieten. Volgens de onderzoekers vindt dit plaats in een eenvoudig systeem, zodat de kosten lager zijn dan bij conventionele methoden voor drinkwaterzuivering. De vinding is nog niet in de praktijk beproefd, maar zou in potentie miljoenen mensen kunnen helpen in de strijd voor goed water. Het puronmembraan dat onder het water zit, wordt toegepast bij Biogas Boeye. Logisticon levert membraanbioreactor Het Nederlandse Logisticon bouwde recent bij Biogas Boeye in het Vlaamse Haasdonk een membraanbioreactor met nageschakelde nanofiltratie. Een UAB, aerobe biologische zuivering, filtert het afvalwater. De bioreactor zorgt voor de slib-effluentscheiding. De nagekoppelde nanofiltratie maakt hergebruik van het effluent mogelijk. Het systeem is voorzien van visualisatie en telemetrie, zodat de technologen van Logisticon eenvoudig in het systeem kunnen. De hele installatie heeft een ontwerpcapaciteit van dagelijks 280 kubieke meter. Zuivering laat waterverbruik fiks dalen iemens bouwt voor de Duitse papierproducent Albert Köhler een waterzuivering die het waterverbruik met negentig procent moet terugdringen. Het systeem bestaat uit een membraanbioreactor met een nageschakelde omgekeerde osmose. In de nieuwe zuivering koelt een warmtewisselaar het warme afvalwater. De vrijkomende warmte gaat naar een nabijgelegen zwembad. Het gekoelde afvalwater stroomt vervolgens in een aerobe biologische zuivering met drie compartimenten. De slibwaterscheiding vindt plaats in een apart membraansysteem met een capaciteit van 35 kubieke meter per uur. Volgens iemens heeft het hoge slibgehalte en de calciumverbindingen, zo Meer nieuws online Het nieuws op deze nieuwspagina's is ook te vinden op de website WaterForum Online. Als u een abonnement neemt op de gratis nieuwsbrief, ontvangt u wekelijks het nieuws uit de watersector. Kijk op: www.waterforum.net kenmerkend voor afvalwater in de papierindustrie, geen nadelige effecten op de efficiency van de membranen. Nabehandeling van maximaal twintig kubieke meter effluent per uur vindt plaats in een omgekeerde-osmose-installatie. Daarna is het ontzoute water her te gebruiken. Het overige effluent wordt na ultrafiltratie binnen het productieproces ingezet. Volgens iemens leidt hergebruik van water tot een besparing van zeker negentig procent. De nieuwe zuivering bestaat uit zes modules in containers, waarmee de beoogde bouwtijd slechts twee maanden bedraagt. Nog dit voorjaar moet de nieuwe installatie in bedrijf zijn.

I N D U T R I E M A G A Z I N E 7 interview De Wet verontreiniging oppervlaktewateren (Wvo) heeft zijn langste tijd gehad. De maatregel leidde er toe dat bedrijven hun lozingen saneerden. Inmiddels werkt Den Haag aan de Waterwet waarin de Wvo opgaat. Ook komt er een vervanging van de Wet milieubeheer door de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo). Om het nog ingewikkelder te maken, trad 1 januari het Activiteitenbesluit in werking. Hierdoor zijn opeens lozingsvergunningen vervangen door algemene regels. Reden voor een gesprek met Volkert Bakker en Peter Vermij van Rijkswaterstaat Waterdienst. Beiden waren nauw betrokken bij de veranderingen. Watervergunning (Waterwet) en omgevingsvergunning (Wabo) op komst "Lozingsvergunningen zijn zomaar komen te vervallen" Tekst: Jac van Tuijn Foto's: Guy Ackermans "Een tsunami van nieuwe regelgeving zou ik het niet noemen. Dat klinkt zo negatief. Maar het is zeker zo dat er op dit moment veel gebeurt op het gebied van de regelgeving voor het lozen van afvalwater." Aan het woord is Volkert Bakker, senior beleidsmedewerker bij de afdeling emissiebeheer van Rijkswaterstaat Waterdienst in Lelystad. Hij is zijn hele loopbaan bij Rijkswaterstaat al betrokken bij de Wvo-vergunningsverlening voor het lozen van afvalwater door de industrie. De laatste jaren hield Bakker zich bezig met de wettelijke veranderingen die uiteindelijk zullen leiden tot de vervanging van de Wvo door de Waterwet, en de vervanging van de Wet milieubeheer door de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo). Peter Vermij, senior adviseur van de afdeling emissiebeheer van Rijkswaterstaat, is ook nauw betrokken bij de vergunningverlening voor de industrie. Nu de industriële lozingen sterk zijn teruggebracht, richt Vermij zich meer op de aanpak van diffuse bronnen en de invoering van de Kaderrichtlijn Water. "De nieuwe regelgeving voor het lozen van afvalwater is een niveau lager komen te liggen", voegt Vermij toe. "inds 1 januari is het 'Activiteitenbesluit' van kracht, gebaseerd op de Wet milieubeheer en Wvo. Dit betekent dat veel vergunningen zijn vervallen en algemene regels een hoofdrol zijn gaan spelen voor behoorlijk wat activiteiten." Vaarwel Wvo-vergunning Vorig jaar zijn ruim 1100 milieuvergunningen van milieubelastende en doorgaans grotere bedrijven inhoudelijk getoetst aan de Europese regels van de IPPC-richtlijn. Deze ondernemingen blijven ook onder de nieuwe wetgeving vergunningsplichtig. Voor hen bestaat er straks echter nog maar één Wabo-loket. "Op dit moment heeft de overheid

interview 8 I N D U T R I E M A G A Z I N E Terminologie Terminologie Waterwet Nieuwe wet die negen bestaande waterwetten integreert, waaronder de Wvo. De Waterwet is al door de Tweede Kamer aangenomen en moet nog naar de Eerste Kamer. Treedt naar verwachting 2009 in werking. Wet milieubeheer (Wm) Centrale wet voor alle milieuaspecten, behalve voor lozingen op oppervlaktewater. Op 1 januari 2009 gaat de Wet Milieubeheer op in de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo). Wet verontreiniging oppervlaktewater (Wvo) telt dat het lozen van afvalwater is verboden, tenzij daarvoor een vergunning is. De Wvo gaat op in de Waterwet (zie hierboven). Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo) De Wabo regelt de omgevingsvergunning, één geïntegreerde vergunning voor bouwen, wonen, monumenten, ruimte, natuur en milieu. Omvat ook de Wet milieubeheer. De Wabo-wet ligt nu voor behandeling in de Eerste Kamer. IPPC-richtlijn De Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC)- richtlijn verplicht de Europese lidstaten grote milieuvervuilende bedrijven te reguleren met een integrale vergunning voor alle mogelijke soorten van vervuiling, op basis van Best Beschikbare Technieken (BBT s). Activiteitenbesluit Het Activiteitenbesluit is gebaseerd op de Wet milieubeheer (straks Wabo), de Wet bodembeheer, de Wet verontreiniging oppervlaktewateren en trad 1 januari in werking. Het besluit stelt algemene regels aan bedrijven. Deze hebben geen milieu- of watervergunning (meer) nodig. Kaderrichtlijn Water De Europese Kaderrichtlijn water (KRW) moet zorgen dat de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater in 2015 in alle EU-lidstaten op orde is. Daartoe worden dit jaar voor het eerst deelstroomgebiedsplannen opgesteld met een maatregelenpakket dat tussen 2009 en 2015 wordt uitgevoerd. de plicht de milieuvergunning en de lozingsvergunning op elkaar af te stemmen", zo licht Bakker toe. "traks worden alle vergunningen via dat ene loket afgehandeld. Daarachter moeten het rijk, de provincies, de waterschappen en de gemeenten het eens worden over alle Wabo- en Waterwetvergunningsvoorschriften." De Wvo-vergunning voor lozingen via de gemeentelijke riolering gaat helemaal vervallen. De meeste bedrijven gaan onder de algemene regels vallen van het Activiteitenbesluit. "Bepaalde bedrijfscategorieën die niet onder de algemene regels vallen en op het riool lozen, hebben straks alleen nog een Wabo-vergunning," vult Vermij aan. Voor IPPC- plichtige en een groep speciale bedrijven die het afvalwater direct op het oppervlaktewater lozen, blijven wel een Waterwetvergunning verplicht. Omkering door Activiteitenbesluit De grootste verandering in de nieuwe milieuwetgeving zit in het Activiteitenbesluit, dat ook wel eens omkeringsbesluit wordt genoemd en sinds 1 januari van kracht is. Voorheen moesten bedrijven, op grond van de Wet milieubeheer en de Wvo, voor milieubelastende activiteiten altijd een vergunning hebben. inds 1 januari is het omgekeerd. Voor ondernemingen is in principe geen milieuvergunning meer verplicht. Alleen voor bepaalde activiteiten gelden nog milieuvoorschriften die in besluiten per bedrijfscategorie zijn vastgesteld. Bedrijven die vallen onder de Europese IPPC-richtlijn en ondernemingen met zeer specifieke milieubelastende activiteiten, moeten nog wel aan een algemene vergunningsplicht voldoen. Volgens Bakker en Vermij is nog onvoldoende doorgedrongen hoezeer het Activiteitenbesluit de vergunningverlening op zijn kop heeft gezet. "Op 1 januari kunnen vergunningen ineens zijn vervangen door algemene regels zonder dat het bevoegde gezag of het bedrijf dat heeft gerealiseerd," aldus Bakker. Lozingsvoorschriften Volgens Bakker loopt Rijkswaterstaat op dit moment alle lozingsvergunningen na, voor zover het lozingen betreft op rijkswateren. Voor de regionale wateren doen de waterschappen dat. "We kijken nu welke lozingsvergunningen en welke deelvoorschriften straks in de Waterwet doorlopen, of zijn komen te vervallen. Als het goed is, krijgen alle vergunningsplichtige bedrijven van Rijkswaterstaat een brief over de nog lopende lozingsvoorschriften. De inhoud blijft meestal dezelfde," stelt Bakker gerust. "Dit is vastgelegd in het drie jaar geldende overgangsrecht." Tot 2011 kunnen bedrijven en overheid met elkaar uitzoeken wat onder de algemene regels van het Activiteitenbesluit en de lozingsvergunning van de Waterwet "inds 1 januari is het 'Activiteitenbesluit' van kracht, gebaseerd op de Wet milieubeheer en Wvo, zegt Peter Vermij.

I N D U T R I E M A G A Z I N E 9 Gevolgen invoering Activiteitenbesluit Per activiteit regeling voor bodembescherming, luchtemissies, lozingen, afvalscheiding en externe veiligheid; Per activiteit gelden dezelfde regels, ongeacht de branche; Van milieuvergunning naar algemene regels; Voor 37.00 bedrijven vervalt de milieuvergunning, zoals voor de metaalsector; Voor 68.000 bedrijven vervalt de meldingsplicht; Voor 1300 bedrijven is geen Wvo-vergunning (is straks Waterwetvergunning) meer nodig. interview Volkert Bakker, senior beleidsmedewerker bij de afdeling emissiebeheer van Rijkswaterstaat Waterdienst in Lelystad: Op 1 januari kunnen vergunningen ineens zijn vervangen door algemene regels zonder dat het bevoegde gezag of het bedrijf dat heeft gerealiseerd." valt. Bakker vraag zich af of bedrijven zich deze verandering voldoende realiseren. "Bedrijven moeten zelf uitzoeken of iets wel of niet kan; een essentiële verandering." Algemene zorgplicht centraal Het interview met Bakker en Vermij komt op het meest fundamentele punt van de nieuwe regelgeving: de eigen verantwoordelijkheid, ondergebracht in de zorgplicht. "Tot nog toe kwamen bedrijven naar de overheid en vroegen wat ze moesten doen. Nu stelt de overheid een kader vast aangevuld met een algemene zorgplicht. Bedrijven dienen daar zelf invulling aan te geven." Bakker is benieuwd hoe dit verloopt. "Op enig moment komen we toch op controle en veronderstellen we dat de zaken goed op orde zijn." Hij verwacht dat het de grotere bedrijven met veel milieukennis makkelijker af zal gaan, dan de kleinere bedrijven die gewend zijn aan duidelijke regels. Wel is er de waarschuwing dat het Activiteitenbesluit de mogelijkheid geeft alsnog gedetailleerde voorschriften op te leggen aan bedrijven die de zorgplicht niet goed uitvoeren. Principiële kwestie Met de komst van de Wabo en de Waterwet is de wetgeving veel beter op elkaar afgestemd en speelt volgens Bakker en Vermij veel minder de vraag welk ministerie waarvoor verantwoordelijk is. Toch blijft er een principieel verschil tussen de Wabo en Waterwet. De Wet milieubeheer, en straks dus de Wabo-wet, gaat ervan uit dat een activiteit in principe geen milieuvergunning vereist. De overheid heeft wel voor milieubelastende activiteiten specifieke regels opgesteld. De Waterwet daarentegen blijft bij het oude principe en stelt dat het lozen in oppervlaktewater verboden is, tenzij een vergunning is verleend. "Praktisch maakt dit verschil tussen de twee wetten niet veel uit", zegt Bakker. "Voor de Waterwet is vastgehouden aan het idee dat je voor het lozen eigenlijk eerst behoort te vragen of het mag." Volgens Vermij heeft dat te maken met het risico. "Als het misloopt bij een bodemverontreiniging kun je de grond nog saneren. Bij een ongewenste waterverontreiniging is achteraf ingrijpen veel lastiger." Al deze wettelijke veranderingen rond de lozingsvergunning leiden niet tot strengere lozingseisen, verzekeren beiden. Met de dichterbijkomende uitvoering van de Kaderrichtlijn Water ligt dat anders. Volgens Vermij heeft de industrie al veel gedaan aan het terugdringen van de prioritaire stoffen die straks niet meer geloosd of zoveel mogelijk beperkt moeten worden. "lechts incidenteel zijn nog onvoldoende maatregelen getroffen. Momenteel onderzoeken we of nog onbekende bronnen van prioritaire stoffen bij bedrijven voorkomen. We moeten voor deze potentiële lozingen eerst vaststellen of prioritaire stoffen werkelijk in het afvalwater voorkomen en dan gaan verkennen welke maatregelen mogelijk zijn. Deze categorie van nieuwe lozingen wordt pas in de volgende ronde van de Kaderrichtlijn Water werkelijk gesaneerd, " aldus Vermij. Het Activiteitenbesluit kent volgens beiden twee verschillende eisen: lozingen op kleine en op grote wateren. "Op grote wateren staan we meer toe", aldus Bakker. "Mogelijk dat we een lozing op een klein water niet toestaan en eenzelfde wel op een groot water. Daarbij komt dat de Kaderrichtlijn Water de kwaliteit van het oppervlaktewater centraal stelt. Een groot water, vaak ook nog stromend, kan nu eenmaal meer vervuiling hebben dan een klein, stilstaand water." Wachten op de Wabo De Wabo moet 1 januari 2009 ingaan. Of dat gaat lukken, is zeer de vraag. Zo sprak de Eerste Kamer sterke twijfels uit over de organisatie van de gezamenlijke 'back office'. Hoe regelen de verschillende overheden de situatie samen achter het ene loket? Toch geloven Bakker en Vermij dat de hoofdlijnen overeind blijven. Beiden zijn zich zeer bewust van de grote veranderingen die de nieuwe wetten en besluiten met zich gaan meebrengen. "De vereenvoudiging met algemene regels en het ene loket voor alle vergunningen zijn altijd leidend geweest," aldus Bakker. "Het is een hele omslag in het denken, waar zowel de bedrijven als de vergunningverleners aan dienen te wennen. Als ondernemingen de eigen verantwoordelijkheid en daarmee de zorgplicht goed invullen, zullen ze van de overheid geen last meer hebben."

bedrijf in beeld 10 I N D U T R I E M A G A Z I N E Kiwa Industrie & Water: dé partner voor de industrie Kiwa Industrie & Water richt zich met onderzoek en advies op die takken van industrie waarin water een essentieel onderdeel van de processen is. Daar worden voortdurend hogere eisen gesteld aan de kwaliteit en is efficiënt hergebruik van afvalwater inmiddels een must. Daardoor neemt de vraag naar gedegen kwaliteitsborging, technisch-wetenschappelijke ondersteuning en deskundige troubleshooting toe. Kiwa Industrie & Water is op al die terreinen dé partner. Drie kerntaken De activiteiten van Kiwa Industrie & Water zijn verdeeld over drie kerntaken. Dat zijn collectief/ multi-cliënt onderzoek, ondersteuning bij industriewatervraagstukken of implementatietrajecten en samen met diverse industriële partners - het ontsluiten, verbreden en delen van kennis en ervaring. OPIW Innovaties op het gebied van kwaliteitsbewaking van drinkwater, proceswatergebruik en waterhergebruik zijn voor de industrie van groot belang. Innovaties vragen altijd om gedegen onderzoek; een specialisatie van Kiwa Industrie & Water. Voor brancheorganisaties zetten we multicliënt-onderzoeksprogramma s op; gericht en gedegen onderzoek waar meerdere partijen binnen een branche hun voordeel mee doen. In dat kader worden uiteenlopende onderzoeken verricht voor en met, onder andere, de voedingsmiddelenindustrie, de papierindustrie en de chemische bedrijven. Recent is ook een aanvang gemaakt met het Onderzoekprogramma Industrie en Water (OPIW), waarin meer dan dertig industriële bedrijven participeren in verschillende toegepaste onderzoeksprojecten. Ondersteuning Ook individuele partijen kunnen bij Kiwa Industrie & Water terecht voor (implementatie)vraagstukken op het gebied van drink-, proces-, koel- en afvalwater. De dienstverlening loopt uiteen van scenario- of bureaustudies tot laboratorium- en/of pilotonderzoek. Daarnaast ondersteunen we bij implementatie van industriële waterinstallaties door onafhankelijke, objectieve kwaliteitsborging, second opinion of zelfs troubleshooting. Kiwa Industrie & Water Groningenhaven 7, 3433 PE Nieuwegein Postbus1072, 3430 BB Nieuwegein tel (030) 60 69 570. fax (030) 606 11 65 beryl.smit@kiwa.nl www.kiwa-iw.nl Kennisplatform Leren van elkaar. Kennis, ervaring en best practises uitwisselen. Weten wat er gebeurt op gebied van technologie, onderzoek en (internationale) wet- en regelgeving. Dat is het idee achter de verschillende Netwerkgroepen die Kiwa Industrie & Water faciliteert. De Netwerkgroepen zijn verdeeld over verschillende, branchegerichte fora, maar kunnen naar wens worden geformeerd. Zo kennen we Voedingsmiddelenindustrie en water, Papierindustrie en water, Chemische industrie en water, Waterbedrijven en industrie, Zwembaden en Vleessector en Water. In totaal zijn ruim veertig (multinationale) ondernemingen bij het Kennisplatform van Kiwa Industrie & Water betrokken. Aangesloten bij: Aqua Nederland Certificaat: IO

I N D U T R I E M A G A Z I N E 11 Praktijk Watergebruik is in de procesindustrie belangrijk met het oog op maatschappelijk verantwoord ondernemen. Daarbij zijn we continu op zoek naar innovatieve oplossingen voor verbetering van onze milieu- en energieprestaties, aldus Bernard Tuin, senior process development engineer Research and Technology bij Akzo Nobel. Afvalwaterzuiveringsinstallatie van Akzo Nobel in Rotterdam. Een voorbeeld van de ontwikkelde biodegradatie bij hogere zoutconcentraties die leidt tot een lager waterverbruik. Akzo Nobel zoekt voortdurend naar een balans tussen ecologie en economie Duurzaam watergebruik Tekst: Constant Gras Welke procesverbeteringen zowel duurzaam als economisch verantwoord zijn, hangt af van de toepassing van de verschillende soorten water op de betreffende productielocatie en de specifieke, locale omstandigheden. Het sluiten van waterkringlopen is daarom geen doel op zich, steekt Tuin van wal. Oppervlaktewater en hergebruik van afvalwater lijken de aangewezen routes naar maatschappelijk verantwoord watergebruik in de industrie. Drinkwater en de schaarse grondwaterbronnen worden op die manier immers ontzien en lozingen van verontreinigd afvalwater beperkt. Niet onbelangrijk voor deze ontwikkeling is dat de hogere kosten van industriële waterzuivering dankzij verdergaande behandeling met extra of nieuwe technologie steeds vaker opwegen tegen de toenemende kosten van industrieel gebruik van drinkwater en zoetwaterbronnen. In de meeste gevallen is industriewaterproductie uit (eigen) afvalwater economisch gezien nog echter onrendabel. Dat komt door de hoge investeringskosten die nieuwe zuiveringstechnieken met zich meebrengen. Dit geldt voorlopig ook voor het gebruik van oneindige zoutwaterbronnen en de ontziltingstechnieken. Daarnaast is het recyclen van industriewater in energetisch en milieutechnisch opzicht soms minder duurzaam dan het gebruik van zoetwaterbronnen (waaronder drinkwater) en lozing van reststromen onder de daartoe voorgeschreven condities. Naarmate industriewaterketens verder gesloten worden, nemen het energiegebruik en het afvalprobleem daarbinnen meestal toe. Duurzaamheid en continuïteit Ons uitgangspunt is dat onze producten en productieprocessen altijd nóg beter kunnen, stelt Tuin vast. Het milieu en de duurzame ontwikkeling zijn daarbij belangrijke thema s. Maar hoe we zulke verbeteringen concreet realiseren op watergebied en welke innovatieve technieken we eventueel inzetten, hangt af van de specifieke activiteiten en locale mens-, milieu- en wateromstandigheden van de productievestiging. Onze strategie kenmerkt zich door het continu zoeken naar technische procesinnovaties die op de specifieke locatie zowel de milieu- en energieprestatie verhoogt, als de continuïteit van de bedrijfsactiviteit waarborgt. Zoet oppervlaktewater is in volumehoeveelheden verreweg de belangrijkste bron voor industriewaterverbruik in Nederland. De circa 12,9 miljard kubieke meter die dit jaarlijks betreft, wordt voor ongeveer tachtig tot negentig procent gebruikt voor koeling van industriële processen. Voor hoogwaardiger toepassingen zoals spoelwater, ketelvoedingwater en proceswater, verbruikt de Nederlandse industrie jaarlijks zo n 240 miljoen kubieke meter drinkwater en ongeveer 220 miljoen kubieke meter grondwater. De afgelopen tien jaar is een duidelijke differentiatie in het industriewatergebruik te zien, waarbij een verschuiving is opgetreden van grondwatergebruik naar oppervlaktewatergebruik, aldus Tuin. Die ontwikkeling zet zich nog verder voort. Dat komt door de keuze in Nederland om grondwaterwinning te beperken met het oog op verdroging en deze zoetwaterbron zoveel mogelijk te reserveren voor drinkwaterproductie. Proceswater De verschuiving werd bijvoorbeeld een aantal jaar geleden gerealiseerd bij Akzo Nobel in Delfzijl. Tuin: Bij de zoutwinning werd eerst grondwater als oplosmiddel gebruikt. Inmiddels passen we daarvoor proceswater toe dat Waterbedrijf Groningen uit oppervlaktewater maakt. Dit is beter

Uw bron voor watertestapparatuur pectrophotometer PCPECTRO Handmeters voor ph, EC, do COD-meting Photometer BOD-OxiDirect nelle en betrouwbare analyse in water- en afvalwater van o.a.: BOD, COD, Ammonia, Nitraat, Nitriet, Fosfaat, etc., etc. Pro Water b.v., Postbus 960, 7550 AZ Hengelo, Tel.: 074-291 51 50, Fax: 074-291 53 50, E-mail: info@prowater.nl, website: www.prowater.nl

I N D U T R I E M A G A Z I N E 13 interview praktijk voor de natuur en biedt tegelijkertijd voldoende capaciteit om de continuïteit van onze activiteiten te waarborgen. Bovendien wordt het meeste van dit water na verdamping weer gecondenseerd en hergebruikt voor diverse doeleinden. Op een voormalige Akzo-vestiging in Amsterdam werd de inname van drinkwater als proceswater vervangen door oppervlaktewater uit het IJ. In veel gevallen is een bron van zulke hoge kwaliteit helemaal niet nodig, terwijl de kosten natuurlijk ook een rol spelen. In Amsterdam namen we al koelwater uit het IJ. Daaraan voegden we dus een zuiveringsslag toe. Extra zuivering en recycling Voor de hand liggende verschuivingen in industrieel watergebruik om de productieprocessen zowel in ecologisch als in economisch opzicht te verbeteren (eco-efficiency), zijn dus gevraagd. Technisch gezien zitten daar vaak wel de nodige haken en ogen aan, vervolgt Tuin. Er is immers een extra zuiveringsslag noodzakelijk. In elk afzonderlijk geval moet blijken of die extra slag mogelijk en haalbaar is. Iedere keer kom je weer voor verrassingen te staan. Zo bleek in Amsterdam het scheepvaartverkeer een grote invloed te hebben op de waterkwaliteit. Maar in sommige gevallen kan het gewoon niet, omdat bijvoorbeeld het effluent te veel zouten bevat. Uiteraard onderzoeken we in zo n situatie wel verdergaande mogelijkheden voor besparingen in watergebruik. Recycling van effluent en uiteindelijk een gesloten waterkringloop op bedrijfsniveau (zero effluent) lijkt de ideale route naar duurzaam industrieel watergebruik; vanuit de optiek van besparing op waterinname. Daar zijn we druk mee bezig voor locaties waar grond- en oppervlaktewater schaars zijn. Voor onze vestiging in Mexico City bijvoorbeeld onderzoeken we de mogelijkheid tot hergebruik van effluent, stelt Tuin vast. Maar lang niet in alle gevallen is zoiets, met het oog op eco-efficiency, momenteel de beste oplossing. De concentratie aan verontreinigingen neemt bij hergebruik namelijk toe, waardoor je soms een eco-efficiënte biologische zuivering moet stoppen en de uiteindelijke milieubelasting Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Corporate ocial Responsibility (CR) ofwel maatschappelijk verantwoord ondernemen, is sinds een jaar of vijf structureel onderdeel van de bedrijfsvoering van het multinationale chemieconcern Akzo Nobel. In 2004 zijn we in dat kader begonnen met een inventarisatie van onze productieactiviteiten wereldwijd, vertelt Akzo Nobel manager Arie van der teen. Wat betreft het gebruik van industriewater zijn we een grote speler in onze industrietak. Als eerste stap hebben we nu voor een dertigtal van onze productievestigingen het watergebruik in detail in kaart gebracht, naar soort, omvang en gebruik. Vervolgens hebben we gekeken in hoeverre dit watergebruik duurzaam is. groter is, dan wanneer je oppervlaktewater inneemt en het effluent na biologische zuivering loost. Dat geldt overigens ook voor procesintensificatie waardoor minder proceswater nodig is, maar bijvoorbeeld het zoutgehalte van het afvalwater toeneemt. De technische uitdaging voor ons is dan om met minder proceswater toch optimaal te blijven opereren. Op het punt van zuiveren bij hoge zoutconcentraties boeken we inmiddels de nodige successen. Kosten Om, vanuit duurzaamheid geredeneerd, de beste oplossing voor een industrieel waterproductie- of waterzuiveringsproces op productievestigingen vast te stellen, gebruikt Akzo Nobel een ustainabe Water Management Analysis. Dat is een analysemethode die de kosten van de watervoorziening zowel in geld als in milieueffecten uitdrukt. Daarbij wordt rekening gehouden met de specifieke toepassingen, situaties en omstandigheden op de productielocatie en over de gehele levensduur ervan. Die analyse hebben we als proef de afgelopen twee jaar toegepast op 36 Akzo-vestigingen over de hele wereld, vertelt Arie van der teen, manager HE RA (Health, afety & Environment, Regulatory Affairs) bij Akzo Nobel. Hij vervolgt: Natuurlijk zijn we niet alleen bezig met het verbeteren van onze bestaande waterprocessen. Water heeft bij ons ook een duidelijke plek in de ontwerpfase van nieuwe productie-installaties en speelt een rol in de investeringsbeslissingen. Hoe goed Akzo Nobel het op het gebied van sustainability en eco-efficiency doet, is te lezen in de CR-jaarverslagen over 2006 en 2007. Dat de strategie vruchten afwerpt, werd in september vorig jaar onderstreept met het behalen van de eerste plaats op de prestigieuze Dow Jones ustainability World Indexes (DJI), als wereldleider in de chemiesector. Bernard Tuin bij een van de proefopstellingen voor waterzuivering bij Akzo Nobel.

14 I N D U T R I E M A G A Z I N E tate-of-the-art waterzuivering Het UV-filter van PWN Andijk. De opmars van membraanfiltratie zet zich binnen alle takken van waterbehandeling voort. Niet alleen voor het zuiveren van afvalwater, maar ook voor het bereiden van drink- en proceswater, waarbij ook hergebruik van afvalwater steeds interessanter blijkt. De technologie is zeker bewezen, maar Legionellapreventie verdergaande optimalisatie blijft een punt van onderzoek. Tekst: Rob choon Foto: Waterschap Velt en Vecht Hergebruik van afvalwater wordt steeds interessanter Is membraanfiltratie de toek De nadelen van membraanfiltratie, zoals energieverbruik, vervuiling van membranen en de concentraatlozing, zijn voor organisaties reden onderzoek te doen naar verbetering. Deze optimalisatieonderzoeken kunnen membraanfiltratie nog steviger op de waterbehandelingskaart zetten. Waterschappen onderzoeken de mogelijkheden om de (nabije) toekomst te kunnen voldoen aan de richtlijnen volgend uit de Kaderrichtlijn Water (KRW). De aandacht ligt op een verlaging van de nutriëntenlozing van stikstof en fosfaat, maar ook de verwijdering van prioritaire stoffen wordt zeker niet vergeten. Membraanfiltratie, uitgevoerd als membraanbioreactor (MBR), voert op nutriëntengebied en zwevende stoffen een strijd met nageschakelde zandfiltratie, waarbij actief koolfilters voor verwijdering van prioritaire stoffen zorgen. Afwachtende houding Binnen de industrie leeft de KRW, maar neemt het overgrote deel een afwachtende houding aan voor wat betreft betere zuiveringsrendementen. Bedrijven wachten op lozingseisen, voordat veel geld wordt uitgegeven aan onderzoeken. De industrie is echter wel op zoek naar verbeteringen en optimalisatie van watergebruik en -behandeling, waarbij ruimtebeslag én een lager chemicaliëngebruik veelal in het voordeel werken van membraanfiltratie. De onderzoeken richten zich op de opbrengst van membraaninstallaties (minder vervuiling), hergebruik van water en de concentraatstroom. Drinkwaterbereiding met keramische membranen Het terugdringen van de milieuaspecten bij drinkwaterbereiding, zoals door verlaging van het chemicaliëngebruik, is een voordeel van membraanfiltratie. Drinkwatermaatschappij PWN bereidt in Andijk drinkwater uit IJsselmeerwater door coagulatie (vlokvorming met chemicaliën), bezinking en filtratie, gevolgd door desinfectiestappen. Hiermee wordt een prima kwaliteit drinkwater verkregen. Voor de toekomst, waarbij mogelijk ook andere stoffen verwijderd moeten worden, is PWN op zoek naar verdere verbetering. Een fase daarin is de ontwikkeling van een proefinstallatie voor microfiltratie met keramische membranen. RWB Water ervices levert de proefinstallatie, waarbij de keuze voor keramische membranen volgens Bas Brouwer van RWB weloverwogen is. Keramische membranen verwijderen, net als kunststofmembranen, zwevende stoffen en bacteriën, maar hoeven minder gereinigd te worden. Dit leidt tot een hogere opbrengst van de installatie. De proefinstallatie wordt naar verwachting in het najaar van 2008 in gebruik genomen. Het hoofddoel voor PWN blijft echter dat de kwaliteit van het drinkwater minimaal op het huidige hoge niveau blijft. Mogelijk nadeel Een mogelijk nadeel van het gebruik van membraanfiltratie is microbiologische fouling op de membranen, waardoor de opbrengst afneemt. Een manier om dit te beperken, is de dosering van chemicaliën. NieuWater, een samenwer-

NieuWater gaat het gezuiverde afvalwater van de naastgelegen rwzi nog eens extra zuiveren in de te bouwen waterfabriek, om zodoende het water als ulttraschoon proceswater aan de NAM te kunnen leveren. I N D U T R I E M A G A Z I N E 15 tate-of-the-art waterzuivering Veilig en milieuverantwoord koelen Membraanfiltratie voor de waterbehandeling bij koeltorens wordt niet tot nauwelijks toegepast. Ook hier staan de ontwikkelingen echter niet stil. Bij koeltorens zijn bestrijding van biologische agentia (bijvoorbeeld legionella) en hoge rendementen (voorko-men afzettingen) de voornaamste aandachtsgebieden. Mede ingegeven door de strenger wordende eisen voor lozing van desinfectiemiddelen, zoals biociden, streven de water-behandelingsfirma s hier naar optimalisatie en minder milieueffecten. Technieken die gebruik maken van magnetische velden of cavitatie zijn in opkomst in de strijd tegen (hardheids) afzettingen. Op het gebied van chemicaliëndosering komen steeds meer bio-logisch afbreekbare producten op de markt. Deze vernieuwingen moeten er voor zorgen dat de milieuaspecten van koelwaterlozingen, de arbeidsomstandigheden én het rendement blijven voldoen aan de gestelde eisen. omst voor hele waterwereld kingsverband tussen Waterschap Velt en Vecht en Waterleidingmaatschappij Drenthe, koos echter voor een meer milieuvriendelijke optie; een biologisch actief koolfilter (BAKF). Effluent van de rioolwaterzuiveringsinstallatie Emmen wordt door NieuWater met omgekeerde osmose (RO) en elektro deionisatie (EDI) opgewerkt tot ultrapuur water voor de Nederlandse Aardolie Maatschappij. Het biologische actief koolfilter werkt daar als voorbehandeling van de roinstallatie. In het filter heersen dusdanig gunstige omstandigheden voor bacteriën, dat zij de voedingsstoffen uit het water halen. Na het filter kunnen eventueel aanwezige bacteriën niet of nauwelijks groeien, zodat de microbiologische fouling op de ro-membranen eenvoudig is te beheersen met reguliere reinigingen. Het BAKF als voorbehandeling voor een ro-installatie is wereldwijd de eerste praktijkinstallatie Concentraatproblematiek onderzocht Bij membraanfiltratie is er altijd sprake van een reststroom, het zogenoemde concentraat. Deze afvalstroom met een hoge zoutconcentratie, kan vaak niet zonder meer worden geloosd, wat de toepassing van membraantechnologie niet altijd mogelijk maakt. Binnen het OnderzoeksProgramma Industrie en Water (OPIW30) onderzoekt Kiwa Water Research met de industrie naar mogelijkheden deze afvalstroom te reduceren of zelfs nuttig toe te passen. Naast het waterverlies van tussen de tien en dertig procent bij membraanfiltratie, is de lozing van het zoute concentraat het aandachtspunt. Bij Cargill in Bergen op Zoom start dit jaar nog een pilot, waarbij het concentraat verder wordt ingedikt door nageschakelde membraanfiltratie. De hoeveelheid concentraat wordt daarmee kleiner en geconcentreerder, waarbij het filtraat nuttig kan worden gebruikt (reductie waterverlies). Het ultieme doel is het krijgen van een concentraatslurrie die nuttig is te gebruiken, al kan de kwaliteit van de slurrie in dat geval problemen geven. De samenwerkende partijen onderzoeken ook of in het voortraject van waterlozingen verontreinigingen kunnen worden voorkomen, om zodoende afzet van concentraat-slurrie (of zelfs poeder) mogelijk te maken. Innovatie voor bredere toepasbaarheid Membraanfiltratie wordt momenteel breed binnen de industrie gedragen en, gelet op de onderzoeken naar verdere optimalisatie, breidt zich dit in de toekomst naar verwachting verder uit. Milieuaspecten zoals een lager chemicaliëngebruik, het ruimtebeslag, mogelijkheden tot hergebruik en lagere lozingskosten zijn in het voordeel van membraanfiltratie. De kosten voor de membranen dalen door de marktwerking zoals ook het energiegebruik van de installaties, al is dit vooralsnog hoger ten opzichte van vergelijkbare zuiveringsstappen. Een greep uit de lopende onderzoeken, zoals hiervoor beschreven, geeft wel aan dat er nog voldoende te verbeteren is en dat daar door onderzoekend en ondernemend Nederland hard aan wordt gewerkt.

16 I N D U T R I E M A G A Z I N E interview tate-of-the-art waterzuivering De industrie kijkt de kat nog uit de boom als het gaat om extra stikstofverwijdering uit afvalwater. Daar waar de waterschappen op rwzi's al hebben uitgebreid, past de industrie nog slechts mondjesmaat bewezen technieken toe. Toch zal ook de industriële lozer de stikstofvracht verder moeten terugbrengen. Daarvoor maakte KWA Bedrijfsadviseurs een verkenning van de beschikbare stikstofverwijderingstechnieken. Het bureau zette de prestaties op een rij. Deelstroombehandeling van het afvalwater dat terugkomt van de slibbehandeling, rejectiewater, blijkt een heel goede oplossing die in de industrie nog nergens wordt toegepast. Anammox is een installatie van Paques op de rwzi Dokhaven in Rotterdam. De installatie behandelt het stikstofrijke retourwater dat terug komt van de slibverwerking. Door eerst het stikstof te verwijderen, komt er minder stikstof in de zuivering terug. Industrie kiest voor bewezen stikstoftechnieken Tandje erbij stikstofverwij Tekst: Alex van Hoof Grafiek: Marco de Groot Foto's: Grontmij en Paques De belangstelling voor de verwijdering van de nutriënten fosfaat en stikstof uit industrieel afvalwater neemt toe. Logisch, want ze vormen een belangrijke oorzaak voor algengroei. Vandaar dat de Kaderrichtlijn Water (KRW) die volgend jaar wordt ingevoerd, onder meer strengere eisen stelt voor wat betreft de lozing van (industrieel) afvalwater waarin deze nutriënten zitten. Wil een bedrijf aan de lozingseisen van de KRW voldoen, dan is extra aandacht nodig voor reductie van stikstof en fosfaat in het afvalwater. Hoe dit voor stikstof is te realiseren en wat de bijbehorende kosten zijn, vormden uitgangspunten voor ons onderzoek, zegt Hans van Velzen van KWA Bedrijfsadviseurs. Dat onderzoek is eind november 2007 gerapporteerd. In 2006 voerde KWA Bedrijfsadviseurs, eveneens in opdracht van het RIZA, een vergelijkbaar onderzoek uit naar de reductie van fosfaat (zie kader, red). Parallel trekken Het recente rapport spitst zich toe op stikstof bij industrieel afvalwater. In tegenstelling tot communaal afvalwater, zit er in industrieel afvalwater vaak meer stikstof en is er sprake van meer fluctuatie. Van Velzen: Het rechtstreeks trekken van een parallel tussen zuiveringstechnieken van communaal en industrieel afvalwater is vrijwel onmogelijk. Weliswaar, zo vervolgt hij, vindt er momenteel door de industrie een flinke stikstofverwijdering plaats, maar dat is in het licht van de nieuwe KRW vaak nog onvoldoende. Anders gezegd, er zijn aanvullende maatregelen nodig om aan de strengere lozingseisen te blijven voldoen, zo verduidelijkt hij de reden voor het onderzoek. Van Velzen noemt het opvallend, dat het bedrijfsleven bepaalde zuiveringstechnieken van stikstof nog niet of nauwelijks toepast. Het bedrijfsleven wacht blijkbaar nog af wat de KRW daadwerkelijk gaat betekenen. Daarbij kiezen zij eerder voor bewezen technieken. De benodigde financiële investeringen vormen evenwel nog een horde. De kosten komen er echter hoe dan ook wel aan. Het rapport beschrijft de diverse toepasbare technieken met de randvoorwaarden en een benadering van de kosten per kilogram verwijderde stikstof. ommige bedrijven kunnen volstaan met een optimalisatie van de meet- en regeltechniek. De ontwikkeling daarvan en van de programmatuur om de processen te sturen, is inmiddels zo ver dat systemen in bepaalde situaties de stikstof volledig is te verwijderen. Voorzuivering Andere ondernemingen zullen echter dieper in de buidel moeten tasten. Daarbij valt te denken aan aanvullende zuiveringstechnieken. Het rapport somt een aantal nieuwere (biologische) zuiveringstechnieken op: Babe, haron, Anammox en MBR. De voor een bedrijf beste keuze hangt onder meer af van de samenstelling van het afvalwater, de temperatuur, de vorm waarin de stikstof aanwezig is en het gewenste milieurendement. Ook maakt het nogal uit of er wordt geloosd op een stilstaand beekje of in de Rijn. In ieder geval gaat het om zuiveringstechnieken geschikt voor alle afvalwaterstromen, ook met hogere stikstofgehalten dan 250 milligram per liter.

I N D U T R I E M A G A Z I N E 17 tate-of-the-art waterzuivering INNOVATIE interview Fosfaat Net als dat voor stikstof geldt, komt in industrieel afvalwater soms veel fosfaat voor. De studie uit 2006 van KWA Bedrijfsadviseurs schetst de mogelijkheden en kosten voor een sterke fosfaatvermindering. Enerzijds vooruitlopend op de KRW, maar vooral als werkdocument over de haalbaarheid van fosfaatverwijdering versus de kosten. Communale zuiveringsinstallaties kiezen doorgaans voor biologische systemen om fosfaat te verwijderen. Volgens Van Velzen is het bedrijfsleven daar echter lang niet altijd mee geholpen, omdat het fosfaatgehalte in te zuiveren afvalwater van industrieën doorgaans veel hoger ligt. Dan zijn andere technieken nodig, zoals chemisch defosfateren. dering haron is een installatie van Grontmij op rwzi Zwolle. tikstofverwijderingstechnieken Technieken/kenmerken concentratierange rendement (2) rangekosten mg/l N /kg verwijderd Industrieel (afval)water biologische techniek tot 250 mg/l (1) > 95% 2,5-4,5 Communaal afvalwater nieuwe technieken > 250 mg/l (1) > 75% 1,5-3,0 (BABE, HARON, Anammox) biologische technieken tot 250 mg/l (1) > 75% 3,5-5,5 biologische techniek - tot 250 mg/l (1) > 75% > 5,5 MBR nageschakelde tot 10 mg/l (1) > 60% > 20 denitrificatie Technieken Geheel nieuw zijn de technieken overigens niet, want diverse rwzi s passen bepaalde systemen al toe voor behandeling van rejectiewater van de slibbehandeling. inds 2005 bijvoorbeeld gebruikt de rwzi van s-hertogenbosch Babe. Dat staat voor Bio Augmentation Batch Enhanced proces. Daarbij worden nitrificerende bacteriën gekweekt in een aparte reactor. Na vermenging met het normale afvalwater, zorgen ze voor aanvullende stikstofreductie. Voordeel is dat dankzij de compacte techniek Babe relatief eenvoudig is in te passen binnen bestaande zuiveringsinstallaties. Dat geldt overigens ook voor Anammox (ANaerobe AMMonium OXidatie) en haron (table and High rate Ammonia Removal over Nitrite). Bij deze technieken zetten bacteriën via nitriet ammonium om in stikstofgas, wat onder meer leidt tot lagere energiekosten. Bij MBR tenslotte draait het om membraanfiltratie. Hierbij is de slibwaterscheiding vrijwel volledig, waardoor het zuiveringseffect veelal beter is dan bij een conventionele methode. (1) het is mogelijk deze technieken in te zetten bij hogere N-gehalten. De maximale verwijdering is echter begrensd door genoemde gehalten (2) afhankelijk van influentconcentratie KWA Bedrijfsadviseurs - november 2007 WaterForum Magazine 2008

Nieuw op de komende editie van de vakbeurs Aquatech Amsterdam is het Holland Paviljoen. Hier bundelen Nederlandse exposanten die zich specifiek op de thuismarkt richten, hun krachten door zich in een collectief te presenteren. Zo kunnen zij zich binnen het toonaangevende vakevenement onderscheidend profileren richting hun belangrijkste doelgroep: de nationale bezoekers. FOCU HOLLAND NIEUWE PIJLER BINNEN AQUATECH AMTERDAM 2008 Thuismarkt "Aquatech staat bekend als het meest toonaangevende vakevenement ter wereld op het gebied van proces-, drink- en afvalwater. Het internationale karakter is natuurlijk de kracht van onze beurs, maar daarbij willen we zeker de Nederlandse belangen niet uit het oog verliezen. Een aantal exposanten richt zich specifiek op de Nederlandse bezoekers omdat zij alleen de nationale markt bedienen. Door deze bedrijven bijeen te brengen in de vorm van een Holland Paviljoen, kunnen bezoekers hen gemakkelijk en snel traceren binnen de beurs", licht Paddy Young van Amsterdam RAI het initiatief toe. "Zo brengen we deze Nederlandse aanbieders en hun potentiële klanten nog beter bij elkaar. Ruim de helft van onze bezoekers komt uit Nederland, dus voor deze bedrijven biedt Aquatech een grote doelgroep waarmee ze graag zaken willen doen. Middels het Holland Paviljoen helpen wij hen graag deze bezoekers naar hun stands te trekken." Full-service pakket Het Holland Paviljoen onderscheidt zich binnen Aquatech niet alleen door de herkomst van de exposanten. Het concept is gebaseerd op een full-service pakket met onder andere stijlvolle standaard standbouw, luxe zithoeken en onbeperkt gebruik van catering om de bezoekers optimaal te kunnen ontvangen. "Dat is niet het enige voordeel voor exposanten, want minstens zo belangrijk is de doelgroepgerichte campagne die we voor het Holland Paviljoen kunnen voeren," vult Paddy Young aan. (Advertorial) "Zo beschikken we natuurlijk over een uitgebreide database van Nederlandse bezoekers die we voorafgaand aan het evenement al op het Holland Paviljoen kunnen wijzen. Verder zullen we het paviljoen op onze website, in de beurscatalogus, op de tv-schermen op de beurs en middels advertenties in vakbladen ook nadrukkelijk onder de aandacht brengen." Digitale relatiekaarten Een ander belangrijk marketingtool dat onderdeel uitmaakt van het promopakket waar exposanten van het Holland Paviljoen gratis gebruik van kunnen maken, zijn de digitale relatiekaarten. "We bieden de deelnemende bedrijven de mogelijkheid om via het digitale handboek maximaal 2.500 relatiekaarten te versturen met een eigen tekst en het bedrijfslogo. Ieder bedrijf kan dus zijn eigen look & feel aan de uitnodiging geven en zo zonder kosten een gepersonaliseerde uitnodiging versturen aan zijn relaties en potentiële klanten. Vanzelfsprekend krijgt de exposant inzicht in wie daadwerkelijk gebruik heeft gemaakt van zijn uitnodiging en kan hier, nog voordat de beurs begint, adequaat op inspelen." AQUATECH AMTERDAM 30 EP - 03 OCT 2008 HOLLAND PAVILJOEN Het Holland Paviljoen maakt onderdeel uit van Aquatech Amsterdam 2008 en is te vinden in de Europa Foyer van Amsterdam RAI. Deze expositieruimte grenst aan de overige hallen die voor het vakevenement in gebruik zijn. Aquatech vindt plaats van 30 september tot en met 3 oktober. Meer informatie is te vinden op www.aquatechtrade.com. Voor deelname aan het Holland Paviljoen kunt u contact opnemen met Nick Mouthaan van Amsterdam RAI, tel. 020 549 22 99, n.mouthaan@rai.nl. www.aquatechtrade.com

I N D U T R I E M A G A Z I N E tate-of-the-art waterzuivering Nieuws 19 Curaçao krijgt ontzilting met windenergie Om drinkwater te bereiden uit zouten/of brak water is veel energie nodig. Het project 'Drinking with the wind' van de TU Delft leidde tot een prototype waarbij de ontzoutingsinstallatie direct wordt aangedreven door windenergie. De installatie is in Nederland getest langs de snelweg A13 en is in februari naar Curaçao verhuisd voor een pilot. Doel van het project is veilig en betrouwbaar drinkwater te produceren in gebieden waar drinkwater schaars is, maar waar windenergie extra zuiveringsmogelijkheden biedt. De windmolen bij Delft waarmee experimenteel een ontziltingsinstallatie is aangedreven. Deze installatie wordt nu op Curaçao gebouwd. Nieuwe waterzuiveringstechnologie is regelmatig in het nieuws. Op deze pagina enkele korte nieuwsberichten die recentelijk zijn verschenen op WaterForum Online. zie ook: ww.waterforum.net Waterzuiveringstechnologie in het nieuws Half miljoen subsidie voor lab-on-chip voor controle drinkwater Het Enschedese bedrijf Optisense werkt aan een online detectiesysteem om E.coli-besmetting van drinkwater direct op te sporen. Hart van het systeem is een optische chip die mogelijke bacteriën registreert. Optisense werkt samen met Vitens aan de uitwerking van het controlesysteem. 'Realtime' detectie levert forse tijdswinst op, zodat een eventuele besmetting veel sneller is vast te stellen. Het 'lab-on-achip' is voor meer verontreinigingen inzetbaar. Ook is het te gebruiken voor de bewaking van de drinkwaterkwaliteit tegen bijvoorbeeld terreurdaden. Optisense krijgt van Economische Zaken een innovatiesubsidie van zo'n 500.000 euro. Het systeem heeft ook veel potentie voor export. Papierfabriek rekent op fikse besparing met MBR en RO iemens gaat voor de Duitse papieren kartonfabrikant Albert Köhler een afvalwaterzuivering bouwen, waarin membraanbiotechnologie (MBR) en omgekeerde osmose (RO) zijn gecombineerd. De zuivering maakt door verregaand hergebruik een besparing van negentig procent op het waterverbruik mogelijk. Het water gaat eerst door een aerobe zuivering en dan via separaat geplaatste membranen door een slibwaterscheiding. Vervolgens gaat een deel door een RO-installatie, waarna het ontzoute water is her te gebruiken. Het overige gezuiverde afvalwater wordt na ultrafiltratie binnen het productieproces gebruikt. Nederlandse branchegenoten volgen de ontwikkelingen nauwlettend. Gebruik polymeer verbetert filtreerbaarheid effluent rwzi Ultrafiltratie is een bewezen technologie om het effluent van een rwzi voor hergebruik geschikt te maken. Probleem is echter dat de membranen snel verstopt raken. Door het gebruik van het polymeer Nalmet is echter de filtreerbaarheid van het effluent te verbeteren en vervuilen de membranen minder snel. Ook gegranuleerd actiefkool heeft een positief effect op de zuivering van het effluent. Dat blijkt uit onderzoek van de TU-Delft. Het gebruik van het polymeer verbetert de mogelijkheden van ultrafiltratie van afvalwater, maar van een echte doorbraak willen de onderzoekers nog niet spreken. Daarvoor is aanvullend onderzoek nodig.

ADVERTORIAL MARKTWIJZER wie levert wat 20 I N D U T R I E M A G A Z I N E Drinkwaterbehandeling Afvalwaterbehandeling 3D Water A3 water solutions ABB b.v. Etten-Leur (076) 508 62 00 www.abb.com/benelux A-engineering Afmitech Friesland Afvalstoffen Terminal Moerdijk Koelwaterbehandeling Proceswater Moerdijk (0168) 389 289 www.atmmoerdijk.nl Air Liquide AkaNova Akzo Nobel Base Chemicals Akzo Nobel Chemicals Alfa Laval Benelux Breda (076) 579 12 00 www.alfalaval.com/benelux Amecon Amiad Filtomat Filtration ystems AQA Hydraep Aqua Barrier Holland Aqua Chain AQUA Industrial Watertreatment B.V. Aqua Partner Aqua ystems Zwaans Aquacare Europe Hertogenbosch (073) 624 71 71 www.aquacare.nl Aquador Aquafix Milieu Aquality Dirksland (0187) 49 25 41 www.aquality-nl.nl libbehandeling Ingenieursbureaus Aquarel Europe Aquatec International Aqua-Techniek Aqua-Terra Nova Arcadis Maastricht (043) 352 33 92 www.arcadis.nl Arnomij Leidingsystemen Noordwijkerhout 025-2416950 www.arnomij.nl Artemis ystems Ashland AV tübbe Nederland Arnhem (026) 320 18 20 www.asv-stuebbe.de B.V. Profiltra BACO-adviesbureau Bedu Pompen Berghof Filtration & Anlagentechnik Berkefeld ales Office Benelux Berson UV-Techniek Advies- en ontwerpbureaus

bestuv I N D U T R I E M A G A Z I N E 21 Drinkwaterbehandeling Afvalwaterbehandeling BeWasol Biothane ystems International Biotower Bluepring BO Benelux Bosman Watermanagement MARKTWIJZER wie levert wat Koelwaterbehandeling Proceswater libbehandeling BRCC Brenntag Nederland Dordrecht (078) 654 49 44 www.brenntag.com Broveco Machines Centauri Business olutions Ingenieursbureaus "Chemotechniek Christ Holland Zoeterwoude (071) 589 92 18 www.christ.nl Ciba pecialty Chemicals Clean Air Techniek Clean Water C-Mark Colasit Holland Colsen Condence Watersystemen CPO Technics Ltd, TheClearWaterCompany Crealyse analyser help desk Cytec Industries Danfoss Delta Impex 's-gravenpolder 0113-313000 www.deltaimpex.nl Delta Nutsbedrijven Delta p meet- en inregeldienst DHV Diederen Afwateringstechniek DLF DLV Meteo DMT Milieutechnologie Dumicrotech E.F.C. Industrial Filtration Electropure EDI Europe Engiplast Entec Holland Enviro Chemie EEP Milieutechniek Esplanada Eurowater Evides Rotterdam (010) 293 50 00 www.evides.nl Dit overzicht is samengesteld op basis van de Marktwijzer van WaterForum Online (per 22 april 2008). Zie www.waterforum.net onder de rubriek Marktwijzer. Leveranciers van de waterzuiveringsindustrie kunnen daar gratis een basisvermelding krijgen. Een extra opvallende vermelding met logo en actieve link is mogelijk tegen betaling.

ADVERTORIAL MARKTWIJZER wie levert wat Excellent Ozone ystems Facet International Almere (036) 532 00 04 www.facetindustrial.nl 22 I N D U T R I E M A G A Z I N E Drinkwaterbehandeling Koelwaterbehandeling Proceswater Fiber Filtration Fint/Lieventum FMC Chemicals Netherland Delfzijl (050) 785 17 05 www.fmcforet.com Gallep GE Infrastructure Water & Proces libbehandeling Ingenieursbureaus Genap Geocomp Nederland GMB Opheusden (0488) 44 94 49 www.gmb.eu Grontmij De Bilt (030) 694 32 10 www.grontmij.nl Grünbeck Holland Grundfos Alldos Afvalwaterbehandeling neek (0515) 42 57 89 www.grundfosalldos.com GTI Utiliteit Noordwest H.J. Wiefferink HAB Water & Milieu Hans Huber Havenaar Meetinstrumenten Hethon Nederland Hitma Hobas Benelux Hoek Loos Hydranautics Hydrochemie-Conhag HydroLogic HydroVRTX I.W.. Consult IF Technology IMD Advies IMO Industriediensten Nederland Infram Ingenieursbureau Oosterom Ionics Iberica Jongia Jos van den Bersselaar Constructie Judo waterbehandeling Kema Kemwater Kiwa Industrie & Water Nieuwegein (030) 606 95 70 www.kiwa-iw.nl Advies- en ontwerpbureaus

I N D U T R I E M A G A Z I N E 23 Drinkwaterbehandeling Afvalwaterbehandeling MARKTWIJZER wie levert wat Koelwaterbehandeling Knobbe Milieu- en Techniek ervice Koch International K-Pack Water Treatment Kreeft Betontechnieken Kurstjens KWA Bedrijfsadviseurs Amersfoort 033-4221310 www.kwa.nl Waterleiding Friesland Landre Intechnij Landustrie neek neek (0515) 48 68 88 www.landustrie.nl Proceswater libbehandeling Ingenieursbureaus Lenntech Enviroasia Lenntech Water en Luchtbehandeling Lettinga Associates Foundation Lieventum Limburg Technical ervices Logisticon Water Treatment Groot-Ammers (0184) 60 82 60 www.logisticon.com Lubron Waterbehandeling M.T.I. 2000 Matec Massagoed Techniek Melchemie Holland Melspring International Velp (026) 384 20 40 www.melspring.com Merrem André de la Porte Milfac Milieucollectief Nederland Morselt Milieutechniek MTOF Milieutechniek Multivis Waterbehandeling Munzing Chemie N.V. Nuon Najade eparation Nalco Netherlands NITG Nelen & chuurmans Consultants Nering Bögel Nieuwkoop Nijhuis Water Technology Nivoba Engineering Norit Membrane Technology Borne (074) 255 07 77 www.norit.com Paques Particle Measurement & Validation Advies- en ontwerpbureaus PatentAgent Enschede Philips Dit overzicht is samengesteld op basis van de Marktwijzer van WaterForum Online (per 22 april 2008). Zie www.waterforum.net onder de rubriek Marktwijzer. Leveranciers van de waterzuiveringsindustrie kunnen daar gratis een basisvermelding krijgen. Een extra opvallende vermelding met logo en actieve link is mogelijk tegen betaling.

ADVERTORIAL MARKTWIJZER wie levert wat 24 I N D U T R I E M A G A Z I N E Drinkwaterbehandeling Afvalwaterbehandeling Koelwaterbehandeling Proceswater libbehandeling Ingenieursbureaus Pieralisi Benelux Pijttersen Pilz Benelux Polysep Pro Water Hengelo (074) 291 51 50 www.prowater.nl ProCensus Promac PromiMent Verder Vleuten (030) 677 92 80 www.prominent.nl Pure Water ystems Raak Milieutechniek Reko Industrial Equipment Remon Waterbehandeling Rintra RLR Watertechniek Rochema Watertechniek Bergschenhoek (010) 521 74 25 www.rochema.nl Rossmark Waterbehandeling Ede (0318) 69 15 00 www.rossmark.nl Royal Haskoning Nijmegen (024) 328 42 84 www.royalhaskoning.com RP BCC B.V. Leerdam (0345) 63 96 96 www.rps.nl RWB Afvalwater achtleben Chemie chiphorst-protherm entec Dossertechnieken epeq epto Biotechniek ervice in eparation Lelystad (0320) 29 20 25 www.servis.nu ITA Rioolreiniging en -inspectie libbank Nederland libontwatering.nl NF Floerger Nederland "OLI Engineering paans Babcock pirofil tork Friesland trate uparator yncera Water Tauw tedelijk waterbeheer en riolering Technisch bureau Bruine de Bruin Technisch Bureau W.M. Bruine de Bruin Advies- en ontwerpbureaus

Thales-urvey TNO Utrecht (030) 256 44 21 www.tno.nl Travaini Pompen Benelux Triqua I N D U T R I E M A G A Z I N E 25 Drinkwaterbehandeling Afvalwaterbehandeling MARKTWIJZER wie levert wat Koelwaterbehandeling Proceswater libbehandeling Ingenieursbureaus Wageningen (0317) 46 66 44 www.triqua.nl T ystems Twebo Tubes Twin Filter Unigeni Minerals Unitrans Techniek UF Hubert Waterbehandeling Uticon Dynatherm UVNL Vacuplast Lucht Houten (030) 639 05 14 www.oxydent.nl Van Antwerpen Milieutechniek Van der Arend Watertechniek Van der Zalm Waterbehandeling Van Remmen UV Techniek Veolia MPP ystems Versteden Leidingsystemen Vertis BVF Vitens Friesland Vos VW MPP ystems W. van der Lugt Installatietechniek Wacon-Aquaven Watec Waterbehandeling Wateco Water Guard WaterCare Nederland Watercompany International Wateropleidingen, tichting Waterstromen Westfalia eparator Nederland Wetsus Advies- en ontwerpbureaus Leeuwarden (058) 284 62 00 www.wetsus.nl Wiefferink Eco-Construction Wildkamp Will & Co Willems Technisch Adviesburo Witteveen+Bos WMA Milieu "Zenon Dit overzicht is samengesteld op basis van de Marktwijzer van WaterForum Online (per 22 april 2008). Zie www.waterforum.net onder de rubriek Marktwijzer. Leveranciers van de waterzuiveringsindustrie kunnen daar gratis een basisvermelding krijgen. Een extra opvallende vermelding met logo en actieve link is mogelijk tegen betaling.

ADVERTORIAL MARKTWIJZER mutaties 26 I N D U T R I E M A G A Z I N E Marktwijzer leveranciers online Nieuwe aanmeldingen Angst+Pfister AquaCell AquaCombi Nederland Aquahandling Berghof Filtration & Anlagentechnik Control Techniques HACH LANGE KELLER Meettechniek Lubron Waterbehandeling Marino Water Advies Mees van den Brink TE Van Leeuwen tainless Mutaties Aalbers & Partners HKP Europe langcat emaille omething Else pirac Van der Arend Installaties Berkel en Rodenrijs Oudehaske Oudehaske Helmond Haren Gn liedrecht Tiel Reeuwijk Oosterhout Hazerswoude Dorp Haaksbergen Blaricum Beesd Arnhem Enschede Veendam - Zwolle Delfgauw Maarheeze Naaldwijk Aandrijvingen, Afdichtingen, Kunststoffen, langen Kalk/kalksteen, Ontharding, Ontkalkingsapparatuur, Waterbehandeling Kalk/kalksteen, Ontharding, Ontkalkingsapparatuur, Waterbehandeling Ontharding, Ontijzering, Waterbehandeling, Zuiveringsinstallaties Afvalwaterbehandeling, Membraanbioreactor - module, Membraanfiltratie, Ultrafiltratie Aandrijvingen, Automatisering, Frequentieregelaars, Meet- & Regeltechniek Analyse-apparaten, Data logging/procesapparatuur, Labaratoriumapparatuur, Wateranalyse apparatuur Data logging/procesapparatuur, Niveaumeting, ensoren, Telemetrie Ketelvoedingwater, Koelwaterbehandeling, Legionella - beheersplan opstellen, Waterbehandelingsinstallaties Legionella - advies, Legionella - beheersplan opstellen, Legionella - desinfectie, Legionella - risico-analyse Afzuigtechniek, Druklucht, Koppelingen, langen Afsluitmiddelen, Buissystemen, Coatings en -bekleding, Vloeistofniveau- /registreerinstrumenten Buissystemen, Fittingen, Flenzen, Mangaten Actieve kool, Advies- en ontwerpbureaus, Afscheiders, Afsluiters Afzuigtechniek, Apparatenbouw, Biologische reiniging grondwater/lucht, Doseringsapparatuur Kunststoffen, Watermeters, Watermetingen, Waterschappen Advisering, Drinkwatervoorziening, Ontzouting, Watervoorziening Opslagsystemen, Rioolwaterszuiveringsinstallaties, chroeftansporteurs, libtransportapparatuur Afvalwaterbehandeling, Installatiebedrijven, Meet/regel/controle-installaties, Rioolpompstations WaterForum Online Marktwijzer: hét zoekregister Dit productenoverzicht is samengesteld op basis van gegevens uit de Marktwijzer van WaterForum Online. Met maar liefst 400 trefwoorden kunt u online snel een selectie maken uit meer dan 1000 leveranciers. De hierboven genoemde bedrijven zijn onlangs aangemelde bedrijven en bedrijven waarvan gegevens in de Marktwijzer gemuteerd zijn.wilt u uw bedrijf ook laten opnemen in deze Marktwijzer, kijk dan op www.waterforum.net bij Aanmelden. Wilt u ook adverteren met extra publiciteit: bel dan naar 015-3617433 of stuur een email naar adverteren@waterforum.net. Kijk op: www.waterforum.net rubriek Marktwijzer

I N D U T R I E M A G A Z I N E 27 PODIUM VEWIN Nederland bezit prima troefkaarten Tekst: Theo chmitz, directeur Vewin Vanwege het milieu besloot de Haagse overheid dat drinkwaterbedrijven minder gebruik moesten maken van grondwater. Verdroging diende te worden tegengegaan en natuurlijke processen hersteld. Een fikse belastingheffing op grondwater zou de overschakeling naar oppervlaktewater bewerkstelligen. Dit jaar zijn méér dan zes miljoen Nederlanders voor hun drinkwater afhankelijk van onze grote rivieren. In de toekomst neemt die afhankelijkheid verder toe. Drinkwaterbedrijven investeerden de afgelopen vijftien jaar fors in zuiveringsinstallaties en technologieën voor de behandeling van oppervlaktewater. Ook werden opvangbekkens uitgebreid (onder meer in de duinen) om onze grote steden in droge zomers van voldoende drinkwater te voorzien. Om de landbouw en veeteelt te ontzien (level play field) kregen die sectoren vrijstellingen en ontheffingen. chaduwen Nieuwe bedreigingen werpen inmiddels schaduwen vooruit. Milieuvreemde stoffen, nutriënten, contrast vloeistoffen, steeds pertinenter/persistent chemisch afval, nano particles, verzilting en kunstmatige opwarming zijn in aantocht, zeker indien de klimaatverandering doorzet. Deze toekomstige problemen zullen niet alleen onze rivieren treffen. chrikbeelden als de Yangtze en de Yellow River tekenen zich af. En de wereldbevolking groeit door van zes naar acht miljard, terwijl de hoeveelheid fresh water beperkt blijft. Hergebruik van water vereist een hogere prioriteit. Investeringen in nieuwe technologieën zijn noodzakelijk om water te zuiveren en de kwaliteit ervan te meten. teden moeten afvalwater behandelen alvorens het stroomafwaarts te laten doorstromen. De Rotterdamse zuiveringsplant Dokhaven bewijst dat dit kan. Welhaast schoner dan de aanstromende Maas, stroomt het afvalwater de rivier in richting Noordzee. Verkokering en bureaucratie trakkere eisen moeten ook worden gesteld aan de lozingen op meren en rivieren en meren. De Verenigde taten raken doordrongen van deze noodzaak (Colorado), Australië en Azië evenzeer. De Nijl, Zambezi en Kongo smeken om internationale hulp. Europa nam zich in 2000 in Lissabon voor de Verenigde taten als innovator te passeren. Brussel heeft daarvoor tientallen miljarden euro s klaarliggen voor het Kaderprogramma Technologie, voor allerlei vormen van interregionale samenwerking en het nieuwe Klimaatprogramma. Brussel komt er echter niet uit: zie de moeizame debatten tussen het EU-parlement en de EU- Commissie over de Richtlijn Prioritaire toffen. Ook de 27 landen beginnen tempo te verliezen. Iedereen wacht op iedereen. Waar Europa met breaking technology oplossingen zou kunnen brengen, maken verkokering en bureaucratie een nieuwe opmars. Als Nederland hebben wij prima troefkaarten in handen wat betreft zuiveringstechnologieën voor drinkwater en afvalwater. Dat zijn gouden exportkansen voor onze industrie en consultants. Het lijkt mij dat wij niet langer moeten wachten en ons bedrijfsleven die voorzet moeten geven als zogenoemde launching customers. Niet in de laatste plaats om Nederland ook zelf daarmee een dienst te bewijzen. Over de Vewin, Vereniging van Waterbedrijven in Nederland Vewin is de brancheorganisatie voor de drinkwaterbedrijven in Nederland. Belangrijkste taak is het behartigen van de belangen van de leden in Den Haag en Brussel. Vewin maakt voor de leden relevante documenten en bronnen gemakkelijk beschikbaar, onder andere op basis van een systeem van monitoring van belangrijke discussiepunten en stakeholders. Meer informatie: www.vewin.nl

ADVERTORIAL watermarkt 28 I N D U T R I E M A G A Z I N E can brengt waterstromen in beeld Waterscan (www.waterscan.nu) van Van Antwerpen Milieutechniek, is een platform waarbij bedrijven met (afval) water zijn door te lichten, en waarbij eventueel een bemonsteringsprogramma wordt aangeboden. Op die wijze zijn alle vervuilende waterstromen in beeld te krijgen. Veel bedrijven betalen namelijk fikse bedragen om hun afvalwater te kunnen of mogen lozen, vaak zonder te weten dat hierop flinke besparingen zijn te realiseren. De waterscan is een hulpmiddel om in de kosten te snijden. Na deze scan kan Van Antwerpen Milieutechniek een voorstel doen hoe dit aan te pakken. Daarna kan dit leiden tot een turn-key project. Bovendien kan blijken dat met kleine ingrepen een bestaande waterzuivering functioneler is te maken, bijvoorbeeld door inzet van andere vlokmiddelen. Meer informatie: Van Antwerpen Milieutechniek Borssele Tel: 0113-655.880 www.vambv.nl Verbeterde Lugan-flotatie installatie scoort EnviroChemie komt met de nieuwe Lugan 10.000 flotatie-installatie. Deze doorontwikkelde vondst, met een capaciteit van tien kubieke meter per uur, is speciaal ontworpen als voorzuivering van biologische afvalwaterzuiveringinstallaties. Deze is ook in staat afvalwater van wasprocessen zoals reiniging voor voertuigen en onderdelenreiniging, zover te zuiveren dat het water in het riool is te lozen. Na zuivering in de installatie voldoet het water aan de door de overheid gestelde grenswaarden voor ph-waarde, koolwaterstoffen, lipofiele stoffen en zware metalen. De CZV (Chemisch Zuurstof Verbruik) en BZV (Biologisch Zuurstof Verbruik) waarden worden door de zuivering sterk verlaagd. Kalibraties bij geaccrediteerd meetbedrijf LIT-UV behaalde onlangs het zogenoemde Ö-Norm drinkwatercertificaat voor de standaard UV-systemen uit het leveringsprogramma. Het Oostenrijkse Forschungs- und Prüfzentrum Arsenal Research, testte daartoe onder meer daartoe de standaard DUV-systemen. Deze tests zijn uitgevoerd conform de Oostenrijkse nationale standaard; een wereldwijd aanvaarde kwaliteitsstandaard voor desinfectie van (drink-) water met behulp van ultraviolette straling. Overigens, afgelopen jaar plaatste het concern bij de grootste afvalwaterzuiveringsinstallatie ter wereld een UVdesinfectie systeem. In deze installatie wordt dagelijks 1,3 miljoen kubieke meter water met UV gedesinfecteerd. GMC-Instruments Nederland nam enige tijd terug de vertegenwoordiging van de Gossen Metrawatt Test & Meetapparatuur van KWx over. De meeste apparatuur wordt fabrieksmatig geleverd met een DKD-certificaat. Voor herkalibraties van meetinstrumenten is nu een contract afgesloten met CY Borculo; een door de Nederlandse Raad voor Accreditatie (RvA) geaccrediteerd bedrijf. Dit biedt een hoge zekerheid. Op de foto de heren Hans Bakker (rechts) van GMC en Grabel van de Burg van CY Borculo. Meer informatie: GMC-Instruments Nederland Woerden Tel: 0348-421.155 www.gmc-instruments.nl Kwaliteitsstandaard voor UV-systeem Lugan-flotatie installaties zijn serieel geproduceerde installaties. Meer informatie: EnviroChemie Haarlem Tel: 023-534.5405 www.envirochemie.nl LIT-UV behaalde onlangs het zogenoemde Ö-Norm drinkwatercertificaat voor de standaard UV-systemen uit het leveringsprogramma. Meer informatie: LIT UV Europe, Valkenswaard, Tel: 040-224.0730 www.lit-uv.eu Pomp met variatiemogelijkheden Van Wijk & Boerma Pompen brengt sinds kort eigen serie excentrische wormpompen op de markt; de zogenoemde Verderpro. Kenmerkend zijn de variatiemogelijkheden, in tegenstelling tot andere pompen die werken op basis van een zogeheten platformstrategie. Met de diverse opties en accessoires worden de pompen klant- en applicatiespecifiek afgewerkt. Hierbij valt te denken aan diverse rotor/statorgeometrieën, afdichtingsopties en keuze in materialen. Met accessoires als een toevoerschroef, een doseerunit en diverse beveiligingsopties stelt het bedrijf een pomp samen voor elke applicatie. Meer informatie: Van Wijk & Boerma Pompen Groningen, 050 549.5900 www.wijkboerma.nl

I N D U T R I E M A G A Z I N E 29 PODIUM interview HCW Werkelijke Waarde van Water: de WWW-factor Tekst: Harry Futselaar, vertegenwoordiger voor Norit in het programma Human Capital Water en lector International Water Technology aan de axion Hogescholen. De Nederlandse watersector is zelf schuldig aan zijn gebrekkige imago. Wij hebben het in Nederland zo goed voor elkaar dat weinigen - en leerlingen in de leeftijdscategorie van twaalf tot zestien jaar zeker niet -, stilstaan bij de technische wereld die schuil gaat achter het Nederlandse drinkwater- en afvalwatersysteem. De spaarzame keren dat wij er hinder van ondervinden, is als de straat openligt om de riolering te vervangen of als er ergens in het land een gesprongen hoofdwaterleiding is. Maar vraag de gemiddelde Nederlander - de ouder die veelal een sturende invloed heeft op de leerling - naar de prijs van een kubieke meter drinkwater of naar het bedrag dat men jaarlijks kwijt is aan zuiveringslasten, en dan blijft het vaak stil. Waarde van water Een van de mogelijkheden is om de werkelijke waarde van water (gemakshalve de WWW-factor) duidelijk te maken. Krantenberichten van enige tijd terug dat het gemiddelde waterverbruik in Nederland gestegen is van 125 naar 128 liter per persoon per dag, dragen hieraan zeker niet bij. Het heeft meer betekenis om de door Hoekstra gebruikte water foot print te gebruiken. Dan komt het gemiddelde verbruik van de Nederlander uit op 3300 liter per dag om onze huidige manier van leven mogelijk te maken. Water is voor al onze dagelijkse producten essentieel, maar is meestal in het eindproduct niet zichtbaar. Als wij duidelijk kunnen maken wat de WWW-factor is van de Ipod-wereld, de smart-drink cultuur, en noem maar op, dan raken wij on speaking terms met onze doelgroep. Afstudeeropdrachten Ook de initiatieven op mbo- en hbo-scholen moeten vooral doorgaan, want dat is in ieder geval een groep die al voor de techniek gekozen heeft. Als wij deze categorie als watersector gezamenlijk via interessante practicumopdrachten in de lagere leerjaren en goede stage- en afstudeeropdrachten, interesseren voor de waterwereld, dan moeten wij dit zeker niet nalaten. Dit is ook de reden dat Norit naar axion gestapt is om een vierjarige studieroute te beginnen op basis van de aanwezige oude richtingen, zoals Chemische Technologie, Chemie en Biomedische Laboratoriumtechniek. Wij gooien deze gedegen opleidingen niet overboord, maar gebruiken ze als basis om procestechnologen op te leiden die gedurende hun hele studie te maken krijgen met de breedheid van de waterwereld. Een vergelijkbaar initiatief gaan wij ook ontplooien met de lokale mbo-opleiding in Oost- Nederland. In die regio bestaat namelijk geen fulltime mbo-procestechnologie opleiding meer, terwijl er veel meer mbo ers dan hbo ers en academici nodig zijn om onze groeiambities te kunnen realiseren. Focus De werkelijke focus voor de HCW (Human Capital Water) moet liggen op de lagere leerjaren in het voortgezet onderwijs. Dus voordat de N&T-profielen worden afgeschoten, omdat natuur- en scheikunde zo weinig aantrekkelijk gevonden worden. Afgelopen kwartaal hebben Waterschap Regge & Dinkel en Norit een pilot gedraaid op een Enschedese middelbare school met als onderwerp decentrale urinebehandeling. Bij de opzet hadden de docenten en wij zo onze twijfels, maar de pilot heeft een geweldige uitwerking gehad: urine is gewoon een vloeibare meststof waar heel veel waarde aan toegekend kan worden. Neerslagvorming door toevoeging van magnesium werd opeens leuk: de WWW-factor! Over HCW Het programma Human Capital Water is opgezet door veertien bedrijven en instellingen om jongeren te interesseren voor een loopbaan in de watersector. Het programma gaat een aantal activiteiten initiëren om het imago en de bekendheid van de watersector te vergroten, samenwerking te initiëren met onderwijsinstellingen en het ontwikkelen van traineeships en leer/werkplekken. Meer informatie: www.nwp.nl/humancapitalwater

EXCENTRICHE WORMPOMPEN, EEN TERK MERK Verderpro is een uitgebalanceerd pakket excentrische wormpompen; van standaardoplossingen tot en met klantspecifieke oplossingen. Neem contact op voor meer info. VAN WIJK & BOERMA POMPEN B.V. Leningradweg 5, 9723 TP Groningen T 050 549 59 00, www.wijkboerma.nl Van Wijk & Boerma is geautoriseerd Netzsch-dealer. Toeleveranciers presenteren zich www.servis.nu M A R K T W I J Z E R In de volgende speciale editie van de WaterForum Marktwijzer geven een groot aantal branche organisaties hun visie op de marktontwikkelingen. Toonaangevende toeleveranciers presenteren in deze editie hun bedrijf en producten/diensten. Zorg dat uw bedrijf hierbij staat en plaats een bedrijfspresentatie van een hele pagina voor slechts 995,00 (incl. opmaakkosten). Deze speciale editie heeft een extra oplage van 2.500 ex. (totaal 7.500 ex.). Reserveer nu en bel 015-3617433 of stuur een email naar adverteren@waterforum.net WaterForum Marktwijzer verschijnt in juli en wordt het gehele jaar door verspreid op beurzen en op aanvraag. Oplossingen in: - Mobiele slibontwatering: - decanters - zeefbandpersen - kamerfilterpersen - indikbanden - Baggeren en scheiding; - Afvalwaterbehandeling; - Verhuur van apparatuur; Mobiele zeefbandpers Mobiel tepcreen Mobiele decanter ervice in eparation - Zuiveringweg 92-8243 PE LELYTAD - The Netherlands T: +31 (0)320 292025 - F: +31 (0)320 292029 - E: info@servis.nu