Het politieke principe van vrijheid Door Alexander McCobin, Nederlandse vertaling door Nick Vollebergh (www.lijp.org) Een politieke theorie of ideologie heeft drie componenten: rechtvaardiging, principes en dagelijks beleid. Het liberalisme bevindt zich op het niveau van het principe, waardoor liberalen uit een grote variëteit aan filosofische tradities, religies en leefstijlen kunnen putten. Alexander McCobin, oprichter en voorzitter van Students For Liberty en promovendus in de filosofie aan de Universiteit van Georgetown, laat zien hoe en waarom liberalisme een universele aantrekkingskracht heeft. Wat is liberalisme? En wat is het niet? Is het een omvattend filosofisch systeem dat ons de betekenis van het bestaan, waarheid, kunst en het leven uitlegt? Is het een morele filosofie die ons vertelt hoe we betere levens kunnen leiden? Of is het een politieke filosofie die het mogelijk maa kt voor vele verschillende vreedzame filosofieën over het leven en de moraliteit om naast elkaar te bestaan, een soort kader voor vrijwillige sociale interactie? Zowel degenen die het liberalisme omarmen als degenen die dit niet doen hebben een voordeel bij een duidelijke beschrijving van de term. Kort gezegd is liberalisme een politieke filosofie die het principe van vrijheid als leidend beschouwt. In gewone mensentaal houdt dit in dat je een liberaal en een hindoe kunt zijn, of een christen, jood, moslim, boeddhist, deïst, agnost, atheïst, of een volger van elke andere religie, zolang je de gelijke rechten van anderen respecteert. Je kunt van hiphop of reggae houden, van Rachmaninoff's concerten, Brahms, Chinese opera, van elke soort muziek of juist van geen enkele. Men kan doorgaan met voorbeelden, maar deze 1
voldoen. Liberalisme is geen filosofie over het leven, meta - fysica, religie, kunst of waarden, hoewel het zeker verenigbaar is met een zeker deel van die filosofieën. Wat is een politieke filosofie dan? Een politieke filosofie heeft drie componenten: rechtvaardiging, principes en dagelijks beleid. De rechtvaardiging van een politieke filosofie is de standaard waarmee men zijn overtuigingen rechtvaardigt; het kan het behalen van zo veel mogelijk geluk voor zo veel mogelijk mensen betekenen, respect voor de autonomie van onze medemens als moreel wezen, een eerlijke verdeling van lusten en lasten, of iets anders. Principes zijn abstracte verklaringen die omschrijven hoe de gerechtvaardigde overtuigingen bereikt gaan worden. Dagelijks beleid is de praktische toepassing van de principes op specifieke problemen in onze maatschappij. In de praktijk is beleid het middelpunt van onze zorgen en de politieke discussie, het gaat om vragen als "moeten we de belastingen verhogen (of verlagen)?", "moeten we meedoen met een militaire interventie?" en "moet de handel in wiet verboden blijven?". De principes die ten grondslag liggen aan iemands beleidsvoorkeuren worden soms duidelijk als iemand vraagt, "moeten de rijken meer belasting betalen dan armen?". Zulke vragen maken dan duidelijk welke principes voor iemand zwaar wegen en waarop zij hun beleids voorkeuren baseren. De uitleg over de rechtvaardiging van die principes blijft meestal beperkt tot filosofische discussies, als mensen bijvoorbeeld vragen stellen als "moet vrijheid boven gelijkheid gesteld worden?". Het liberalisme is geen uitgebreide politieke filosofie dat voor rechtvaardiging en beleidsvoorkeuren een beslissende richting geeft. Liberalisme wordt gedefinieerd door een committering aan het vrijheidsprincipe. Dit principe wordt door verschillende mensen op verschillende manieren ge- 2
rechtvaardigd (het vrijheidsprincipe kan bijvoorbeeld gerechtvaardigd worden op basis van respect voor individuele autonomie en op basis van maximalisering van wel vaart. Er is geen noodzaak om een "ware rechtvaardiging" te kiezen als meerdere rechtvaardigingen naar hetzelfde vrijheidsprincipe leiden). Bovendien kan de toepassing van het vrijheidsprincipe op dagelijks beleid, afhankelijk van iemands beoordeling van de feiten, leiden tot discussie en meningsverschillen over die feiten. Het moet benadrukt worden dat committering aan het politieke principe van vrijheid niet inhoudt dat liberalen het gedrag van anderen moeten veroordelen. Men kan iemands gedrag als schandelijk, immoreel, onbeschoft of onredelijk veroordelen, en ondertussen het recht van die persoon ver - dedigen om zich zo te gedragen, zolang dat gedrag niet de rechten van anderen schendt. Het Politieke Principe van Vrijheid De committering van liberalen beperkt zich tot het principeniveau. Specifieker zijn liberalen gecommitteerd aan het principe van de veronderstelling van vrijheid: alle personen zijn vrij om te doen met hun leven en rechten zoals zij wensen, tenzij er voldoende reden is (namelijk de schending van de gelijke rechten van anderen) om hen te beperken. Elk mens heeft het recht op vrijheid. Aanhangers van andere politieke filosofieën baseren hun beleids voorkeuren op andere principes, zoals: Broederschap - Het principe dat mensen verantwoordelijk zijn voor het leven van anderen. Gelijkheid - Het principe dat mensen dat mensen gelijk aan elkaar moeten zijn, met soortgelijke bezittingen, soortgelijke welvaart en andere wens elijke uitkomsten. 1 3
Iemand kan zich afvragen: is er een betere manier om het vrijheidsprincipe te verwoorden? Misschien. Het motto van het Cato Instituut is "individuele vrijheid, vrije markten en vrede". 2 Is dat de beste manier om het vrijheidsprincipe te duiden, of is het misleidend om het principe op te delen, omdat bijvoorbeeld "vrije markten" en "vrede" als diverse facetten van het vrijheidsprincipe gezien kunnen worden? De beste of handigste formulering verschilt per situatie. De formulering van het Cato Instituut, dat vooral een onder zoeksinstituut voor overheidsbeleid is, lijkt goed voor ze te werken. Rechtvaardigingen voor Vrijheid Een filosofie die een of meerdere principes aanneemt en andere principes verwerpt, moet onderbouwen waarom de ene gekozen wordt en de anderen niet. De keuze van principes vereist rechtvaardiging. Sommigen beargumenteren dat "elk persoon zichzelf bezit en zodoende alle beslissingen betreffende zijn lijf en eigendommen mag maken", maar ook dat argument zou verdere uitleg (e.g. wat is "eigendom"? welke "beslissingen"?) en een diepere rechtvaardiging behoeven. Zonder een rechtvaardiging is het slechts een claim. Er bestaan diverse rechtvaardigingen voor het vrijheids principe. Door de jaren heen zijn velen ontwikkeld, verdedigd, besproken en bekritiseerd door liberalen, zij worden tot op de dag van vandaag bediscus sieerd. Hier zijn er een paar, gevolgd door een denker die zijn vrijheidsprincipe (grotendeels) op die grond baseert: Utilitarisme - Vrijheid als principe van het politieke systeem creëert het grootste nut voor de grootste hoeveelheid mensen (Jeremy Bentham); Autonomie - Een kleine overheid en respect voor gelijkwaardigheid is het juiste kader om de auto- 4
nomie van morele actoren te respecteren (Robert Nozick); Het Rationele Streven naar Geluk - Vrijheid is een noodzakelijkheid voor de menselijke natuur om geluk na te streven (Ayn Rand); Natuurrecht - Vrijheid is een natuurlijk kenmerk van de mens die zowel zelfsturend als sociaal is (John Locke); Goddelijke Openbaring - Vrijheid is een gift van God, zodoende heeft niemand het recht om deze gift van zichzelf of een ander weg te nemen (John Locke, Thomas Jefferson); Sympathie - Vrijheid komt tevoorschijn als "simpel systeem" dat overeenstemt met het menselijke vermogen om zichzelf in de plaats van een ander te zien (Adam Smith); Overeenstemming - Het vrijheidsprincipe is gerechtvaardigd als het resultaat van wederzijdse overeenstemming tussen rationele actoren (Jan Narveson); Bescheidenheid - Vrijheid is gerechtvaardigd als principe van politieke organisatie omdat niemand de kennis bezit om de levens van anderen te besturen (Friedrich Hayek); Eerlijkheid - Vrijheid is gerechtvaardigd omdat het het meest effectieve instrument is om de zwakkeren in de samenleving te helpen (John Tomasi). Merk op dat dit geen uitgebreide opsomming is. Bovendien kan men een politiek principe met meer dan één rec htvaardiging beargumenteren. Het belangrijkste punt is dat, hoewel het niet op één bepaalde rechtvaardiging hoeft te vertrouwen, het liberalisme niet stand kan houden zonder rechtvaardiging. Het liberalisme is ook niet afhankelijk van één bepaalde rechtvaardiging voor het vrijheidsprincipe. 5
Het vrijheidsprincipe zorgt voor een leidraad van gedrag, maar is geen zelfrechtvaardigend principe. Ondanks dat liberalisme geen omvangrijke politieke filosofie is omarmen individuen het liberalisme vanwege hun committering aan diepere rechtvaardigende waarden, zoals menselijke ontwikkeling, autonomie, ratio, geluk, sympathie, religieuze voorschriften of eerlijkheid. Een Principe, Verschillend Beleid Zoals er variaties in rechtvaardiging van een principe kunnen zijn, zijn er variaties in de toepassing van het vrijheidsprincipe door liberalen. Er zijn open discussies over vele onderwerpen, zoals patenten en copyright (een eigendomsrecht gebaseerd op creativiteit of een door de overheid gegeven monopolie?), de doodstraf voor veroordeelde moordenaars (vergelding of gevaarlijke macht?), abortus (een omstreden kwestie die afhangt van de vraag of er twee morele wezens zijn of slechts één), belasting (is belasting diefstal of zijn sommige belastingen legitieme kosten voor collectieve diensten zoals defensie?), buitenlands en militair beleid (alle liberalen gaan uit van een veronderstelling tegen oorlog, maar er heerst onenigheid over wat voldoende tegenargumenten zijn die militair ingrijpen rechtvaardigen) en zelfs over het homohuwelijk (moet de overheid de discriminatie van homostellen stoppen of moet de overheid zich helemaal niet bemoeien met het huwelijk?). Redelijke mensen kunnen zeker verschillen over de toepassing van een principe. Dit betekent niet dat er geen liberale beleidsvoorkeuren bestaan. Wetten tegen moord, verkrachting, slavernij en diefstal zijn grondbeginselen van elk beschaafd rechts stelsel; ze moeten zelfs gelden voor de overheid zelf. Desalniettemin is het vaak onduidelijk welk beleid nodig is om zulke a lgemene wetten te handhaven. Ook hier kunnen redelijke mensen verschillen van opvatting. Over de gepaste stappen die overheid 6
en individuen mogen nemen om bijvoorbeeld burgers en hun familie tegen geweld te beschermen kan gedebatteerd worden. Halve maatregelen staan ook open voor discussie. Moeten liberalen bijvoorbeeld de decriminalisering van xtc toejuichen, hoewel consequente toepassing van het vrij heidsprincipe inhoudt dat xtc zonder beperkingen gelegali seerd moet worden? Is het "verraad" van het vrijheidsprincipe of een stap naar meer vrijheid? Redelijke mensen kunnen van mening verschillen. Het Verschil Tussen Politiek en Ethiek Liberalisme is een politieke filosofie, geen ethische filosofie. Ethiek houdt zich bezig met het juiste en het onjuiste handelen omdat het juist of onjuist is. Het probeert de criteria vast te stellen om te kunnen beoordelen of een handeling op zichzelf goed of fout is. Politieke filosofie is gerelateerd maar zich bezig met een ander gebied van menselijk handelen: wat de beste relaties zijn die burgers onderling kunnen hebben. Er is vaak een significante overlapping tussen de twee filosofische gebieden omdat ze beiden gedragscodes voor - schrijven en bespreken hoe mensen zich individueel of in relatie tot anderen moeten gedragen. Ze verschillen echter in de rechtvaardiging die zij bieden waarom een individu die gedragscode zou moeten volgen. Ethisch handelen is gerechtvaardigd omdat de persoon iets doet omdat hij een moreel wezen is. Zijn moraal leidt zijn juiste gedrag. Ethiek begint met het individu en vraagt "hoe moet een individu handelen omdat hij een moreel wezen is?" De gedragscode van een politieke filosofie is echter gerechtvaardigd op de grond dat de persoon andere individuen als aparte morele wezens moet respecteren. Het is een sociale filosofie die probeert te verwoorden hoe mensen elkaar zouden moeten behandelen vanuit het perspectief van inter - 7
actie. Het vraagt "hoe zou een individu moeten handelen omdat hij met andere individuen omgaat?". In andere woorden: de oorsprong van moraliteit is het zijn; hoe mensen zouden moeten handelen omdat zij menselijke wezens zijn. De politieke filosofie vindt zijn oorsprong in anderen: het vereist een juiste behandeling van anderen omdat zij menselijke wezens zijn. Dit betekent niet dat een ethische benadering de belangen van anderen in de gedragscode buiten beschouwing laat. Om te bepalen wat in veel situaties ethisch handelen is moeten we nagaan hoe ons handelen anderen beïnvloedt of ons inleven in de belangen en doelen van de ander. De nadruk blijft echter op het morele kompas van het individu zelf. Door anderen als onderdeel van ons morele kompas te zien, geven we op een ethische manier om individuen. Contrasterend, de manier waarop we in overeenstemming met de politieke filosofie om individuen geven is door ze als individuele morele wezens te zien die respect verdienen, en zodoende ons moreel kompas beperken op een manier die hen respecteert. Aangezien de meeste menselijke activiteit interactie met anderen behelst, kunnen zowel ethische als politieke regels op dezelfde situaties toegepast worden, waardoor mensen ethiek en politieke filosofie soms verwarren. Sommige mensen proberen hun eigen moraal tot wet te maken, omdat zij vinden dat als iets immoreel is het overduidelijk ook illegaal zou moeten zijn. Als mensen iets niet zouden moeten doen, mogen anderen ze tegenhouden het te doen. Een veelvoor - komend argument hiertegen is dat "mensen verschillende morele kompassen hebben" en dat ze "hun moraal" niet aan anderen mogen opleggen. Men hoeft echter geen moreel relativisme ("mijn moraal" is net zo goed of valide als "jouw moraal") te omarmen om vrijheid te omarmen. Zulk relati - visme zou een zeer zwakke basis voor vrijheid zijn, immers, als 8
alle claims zo goed zijn als die van een ander, waarom zou vrijheid dan zo veel beter zijn dan dwang? Een variant van dat argument is dat, hoewel er mogelijk een universele moraal is die voor iedereen geldt, niemand weet welk moraal dat precies is, dus zouden we vanuit onze onwetendheid geen enkele moraal tot wet mogen maken. Het is weliswaar een sterker argument dan het moreel relativistische argument, maar ook dit argument aanvaardt het idee dat moraliteit tot legitieme wet gemaakt kan worden indien we zouden weten wat de correcte moraal was. Zelfs als we aanvaarden dat er één universele moraal zou zijn en aannemen dat dit moraal overal bekend en geaccepteerd zou zijn, zou het tot wet maken van de moraal via politieke instituten illegitiem zijn omdat de moraal zich met een ander gedeelte van de menselijke ervaring bezighoudt dan de politieke filosofie. Moraal helpt ons (hopelijk) een beter leven te leiden. De wet helpt ons rechtvaardig met elkaar te leven. Sommige mensen beargumenteren dat een politieke filosofie zonder basis in een bepaalde ethiek geen rechtvaardiging heeft. Maar bedenk nu nogmaals dat een politieke filosofie gebaseerd is op een principe. Het heeft nog steeds een rechtvaardiging (of wellicht meerdere rechtvaardigingen), maar niet een die strikt voorbehouden is aan de principes van liberalisme. Zoals eerder uitgelegd kunnen mensen met diverse rechtvaardigingen het eens zijn over een gemeenschappelijk principe. In dit geval is tolerantie van die diversiteit een toepassing van het vrijheidsprincipe, dat een variëteit van ethische inzichten en gedrag toestaat, zolang dezelfde rechten gelijkwaardig voor iedereen gelden. Voor de meeste situaties zullen ethiek en politieke filosofie hetzelfde gedrag voorschrijven: moord, verkrachting en diefstal zijn immoreel en ze worden ook passend bestraft door de wet. Er zijn ook situaties waar de moraal een handeling gebiedt of verbiedt, maar waar de politieke filosofie niets over zegt. Het 9
kan zijn dat de moraal je gebiedt je buurman als je broer (of zus) lief te hebben, maar politieke filosofie - in ieder geval de liberale politieke filosofie - verlangt dat niet. Zoals Thomas Aquinas beargumenteerde, zijn "menselijke wetten opgezet voor een aantal mensen, waarvan de meeste niet perfect deugdzaam zijn. Daarom verbieden menselijke wetten niet alle zonden, waarvan de deugdzamen zich afkeren, maar slechts de ernstigere zonden, waar de meerderheid der mensen zich van af kan keren; en voornamelijk die zonden die anderen schaden, waarbij de menselijke maatschappij zonder die verboden niet zou kunnen voortbestaan; zodoende ver - bieden menselijke wetten moord, diefstal en dergelijke". 3 Er zijn veel dingen die mensen bezwaarlijk, immoreel of zelfs verdorven vinden vanuit een ethisch perspectief, maar vanuit een politiek filosofisch perspectief toelaatbaar zijn. De vraag waarmee we beoordelen of iets daadwerkelijk legitiem bij wet verboden is, is "schendt deze handeling de rechten van een ander?". Conclusie Onder liberalen bevinden zich mensen van elk religieuze gezindte, aanhangers van vele verschillende allesomvattende filosofieën, volgers van een variëteit aan levensstijlen, leden van vele gevarieerde etnische en taalkundige groepen, maar zij zijn allemaal verenigd door een gemeenschappelijk vrijheidsprincipe. Ze verschillen van mening over diverse toepassingen van het principe, zijn het oneens over relevante feiten en bevinden zich daarom soms aan tegenovergestelde zijden van een kwestie, hoewel ze hetzelfde vrijheidsprincipe onderschrijven. Dat principe verenigt hen wanneer zij campagne voeren om slachtofferloze misdrijven af te schaffen, tegen agressief geweld en tirannie zijn, de vrijheid van handel en ondernemerschap verdedigen en gelijkwaardige vrijheid voor iedereen promoten. 10
Ik nodig iedereen die zich kan vinden in het vrijheids principe uit om zich in liberale ideeën te verdiepen, om daarover te lezen, om erover te discussiëren en te debatteren, om ze te vergelijken met andere politieke filosofieën, kortom: om je hersens te gebruiken. Het steunen van het vrijheidsprincipe is het zijn van een liberaal. De reden van de ene persoon om dat principe te steunen kan anders zijn dan de reden van andere liberalen; dat is een van de manieren waarop het liberalisme verschilt van de meeste andere politieke filosofieën, het vereist geen unanimiteit over de basis maar alleen de instemming dat elk individu een gelijk recht heeft op vrijheid. Een liberaal kan met een andere liberaal van mening verschillen over het gepaste dagelijkse beleid terwijl ze tegelijkertijd hun gemeenschappelijke principe bevestigen. Het is het politieke principe van vrij heid dat de politieke filosofie van het liberalisme en de liberalen verbindt. Dat is alles, maar dat is ook genoeg. 1 Ik schrijf bewust gelijkheid in plaats van gelijkwaardigheid omdat het principe van vrijheid al een principe van gelijkwaardigheid is. 2 http://www.cato.org, bekeken 14-01-14 3 Thomas Aquinas, "Treatise on Law, Q. 96, art. 2," Summa Theologica (Westminster, Maryland: Christian Classics, 1981), p. 1018. 11