FILOSOFIE VWO 6 Vrije wil, hoofdstuk 1 en 2 Deel 1: Vrije wil en het strafrecht De teksten in dit deel komen beiden uit het artikel Je hoeft niet te schieten van Ybo Buruma (opiniepagina van De Volkskrant). Lees eerst de vragen die er onder staan. Tekst 1 Voor de rechter is het van relatief ondergeschikt belang of bewezen kan worden dat er een Vrije Wil bestaat. Hij wordt als dat zo uitkomt eenvoudigweg aan iemand toegeschreven... Ik zal eerst even iets uitleggen over het strafrecht. De strafbepaling wordt gekenmerkt door twee elementen: een element bestaat uit de 'gedragingen, de gevolgen, de harde dingen die je kunt zien', een ander element is 'de intentie, de opzet'. Als je het over 'doodslag' hebt, moet er iemand dood zijn én iemand moet de ander opzettelijk hebben doodgemaakt. Als er niemand dood is, heb je nog maar een 'poging tot doodslag'. Als het niet opzettelijk was, is het misschien 'dood door schuld', dan is iemand per ongeluk gedood, maar dan heb je geen 'doodslag'. Strafjuristen maken ook nog een verschil tussen 'opzettelijk' en of je er van tevoren rustig over nagedacht hebt. In dat geval spreken we van 'voorbedachte rade' en dan heet het moord. Op moord staat levenslang, op doodslag staat maar vijftien jaar. Een voorbeeld: ik betrap mijn vrouw in bed met een andere man. Naast het bed staat een tinnen kandelaar en ik sla de man ermee zijn hersens in. Dat is doodslag. Maar stel je nu voor dat ik altijd al het idee had dat mijn vrouw iets had met die andere man. De avond van tevoren maak ik het gezellig, zet een kandelaar met kaarsje neer en de dag erna ga ik expres vroeger naar huis en inderdaad, op heterdaad, en ik doe of ik vreselijk boos word en dan... moord. Want ik heb van tevoren een kandelaar met kaarsjes neergezet, ben expres eerder naar huis gekomen; ik heb er rustig over nagedacht. In tekst 1 maakt Buruma een onderscheid tussen de gedragingen ( de harde dingen die je kan zien ) en de intentie van een verdachte. 1 Geef aan hoe Kant dit onderscheid gebruikt om aan te geven waar we volgens hem morele verantwoordelijkheid kunnen plaatsen. Leg daarbij uit waarom we het bestaan van de vrije wil niet kunnen bewijzen en waarom we dat bestaan toch moeten aannemen. Op poging tot doodslag staat een lagere straf dan op doodslag. Thomas Nagel zou in dit geval over moral luck kunnen spreken. 2 Leg uit wat volgens Nagel moral luck is en hoe iemand die verdacht wordt van poging tot doodslag zulke mazzel heeft. Geef hierbij ook aan aan welke eis ons handelen zou moeten voldoen willen we daadwerkelijk volledig moreel verantwoordelijk voor ons handelen zijn. 1
Nagels ideeën zijn duidelijk ontleent aan de plichtethiek van Kant, met name Kants idee van de goede wil: die wil die de categorische imperatief volgt. 3 Leg uit hoe Thomas Nagels begrip van moral luck gebruik maakt van Kants plichtethiek, maar er tegelijkertijd ook afstand van neemt. Beargumenteer vervolgens vanuit Kants analyse van de goede wil dat er bij Nagel niet zozeer sprake is van morele pech maar veeleer van gewone pech. Tekst 2 Dat proces van kleine stapjes vooraf, van voorbereiding, maakt naar mijn idee al duidelijk dat je dus verschillende beslissingen achter elkaar neemt. De beslissing van gisteren (kandelaar neerzetten), gevolgd door de beslissing eerder naar huis te gaan, enzovoort. Dat is toch anders dan wanneer je haast in een impuls die klap geeft. Die historie, die maakt uit. Nu is het natuurlijk zo dat ik bij een rechter nooit zou zeggen dat ik opzettelijk heb gehandeld. Ik zou roepen dat ik overweldigd was door de crime passionel van mijn vrouw en ik daardoor ook een crime passionel beging. Rechters kunnen niet in de hersenen naar 'opzet' zoeken. Dus hebben rechters altijd al naar een truc gezocht om die 'opzet' aan ons toe te kunnen schrijven. Zo werken wij juristen. Wij zeggen dat je nooit zeker kunt weten of u de waarheid spreekt wanneer u zegt dat u iets per ongeluk deed. En daarom zeggen wij: 'dus u had de opzet'. Een voorbeeld: een man loopt naar een café, ziet een criminele collega, schiet die man dood en staat daar dan met het pistool in de hand. Een paar stevige kerels om hem heen pakken hem vast. 'Op een gegeven moment', zo verklaart hij later, 'toen schoot ik.' De kogel treft het bovenbeen van een meneer die hij helemaal niet kent. En voor dat tweede feit wordt hij vervolgd voor poging tot doodslag. Juristen redeneren in dit geval: we weten dat hij zegt 'ik schoot' en het was een vol café. En iemand die schiet in een vol café heeft opzet in zijn hoofd, of er in dat hoofd nou wel of niet een mannetje met een vrije wil zit. Wij schrijven iemand een vrij wil toe, omdat wij toch niet weten wat er echt in dat hoofd gebeurt. Veel mensen zijn verbaasd dat wij zo werken, omdat wij op die manier eigenlijk iets anders doen dan de meeste mensen denken. En Peter Hagoort [Buruma reageert op een artikel van Hagoort. MCA] praat eigenlijk ook zo over de Vrije Wil: alsof dat een soort morele gewichtloosheid geeft in je hoofd, of daar inderdaad een klein mannetje zit dat beslist. Dat is volgens mij de verkeerde opvatting van de Vrije Wil. De Vrije Wil wordt altijd gedefinieerd door de omstandigheden waarin je zit en door je eigen geschiedenis. Door wat er gelijktijdig plaatsvindt en door wat je hebt meegemaakt. Een voorbeeld is het stemgedrag in een vergadering van tien mensen, waarbij negen mensen vóór iets stemmen. De kans is groot dat de tiende ook voor stemt, ondanks dat hij of zij de opdracht van de achterban had om tegen te stemmen. De tiende persoon wordt in dat geval beïnvloed door de gelijktijdigheid. Dat komt veel voor. Het kan ook zijn dat iemand de opdracht 2
had om tegen te stemmen, zelf eigenlijk 'voor' is, maar vanwege de mogelijke reactie van de achterban toch tegen stemt. Wat zegt dit voorbeeld over de Vrije Wil? Ik denk dat de Vrije Wil eigenlijk gaat over een afweging van verschillende factoren. Je 'kiest' ofwel de lijn van wat er op een bepaald moment op je afkomt of de lijn van wat er in het verleden als patroon in jouw hoofd is neergelegd, in veel gevallen: morele noties die je in je jeugd hebt meegekregen. Ik denk dat je wat dat betreft kunt zeggen dat de mens bijzonder is omdat hij kan beraadslagen en calculeren. Bijvoorbeeld: een man is genetisch gepredisponeerd voor weinig angst. Hij kan brandweerman worden of bankrover. Als hij brandweerman besluit te worden, kunnen we zeggen dat hij goede ouders had (een orthopedagoog zal dat zeggen). We kunnen ook zeggen dat hij een heel overtuigende pastoor of leraar op school heeft gehad. Maar helpt het eigenlijk wel om terug te redeneren naar die ene bron? We kunnen ook zeggen dat het zijn vrije keus was om brandweerman te worden en geen bankrover. Er is ook iets voor te zeggen dat eigenlijk het toeval beslist, dat het je haast overkomt. Of dat sommige dingen al zo lang in je hoofd zitten, dat je zeker weet: dit of dat zal ik nooit doen. De Vrije Wil is zo bezien bij uitstek het vermogen niet aan je onmiddellijke impulsen, de omgeving waar je in zit, toe te geven. Het vermogen je meest directe behoeftebevrediging te kunnen uitstellen omdat je wil blijven voldoen aan het beeld over jezelf dat je hebt opgebouwd of dat in je omgeving over jou bestaat. Buruma lijkt in tekst 2 twee paden te bewandelen: enerzijds lijken beslissingen elkaar oorzakelijk op te volgen en samen een historie te vormen, en wordt de vrije altijd gedefinieerd door de omstandigheden waarin je zit en door je eigen geschiedenis, anderzijds geven die beslissingen aanleiding tot het juist aannemen van een vrije wil en is de vrije wil het vermogen afstand te nemen van de omgeving waar je in zit. 4 Leg met behulp van het conditioneel compatibilisme uit hoe de vrije wil toch vrij kan zijn zelfs al is hij gedefinieerd door de omstandigheden. Gebruik ook het consequentie-argument van Van Inwagen om de zwakte van deze positie bloot te leggen. Tekst 2 suggereert dat ons gedrag op z n minst sociaal gedetermineerd is, maar is onze wil dat dan ook? 5 Beargumenteer dat het in tekst 2 genoemde stemgedrag bij een vergadering geen argument vóór of tegen het bestaan van de vrije wil is. Maak in je argumentatie ook duidelijk dat Buruma hier geïnspireerd is door het idee van sociaal determinisme of groepsgedrag en herformuleer in het kort de argumentatie zó dat het wel een geldig argument wordt. 3
Deel 2: Breivik en het strafrecht Tekst 3 komt uit een artikel van het NRC over Anders Breivik, de Noor die in de zomer van 2011 tientallen mensen doodde. De vragen beginnen er onder. Tekst 3 Advocaat: Breivik is geestelijk gestoord denkt dat het oorlog is Geir Lippestad, de advocaat van de Noorse schutter Anders Behring Breivik, denkt dat zijn cliënt geestelijk gestoord is. Dat zei hij zojuist in een persconferentie. De hele zaak wijst erop dat hij geestelijk gestoord is. Hij denkt dat hij in een oorlog is, en dat als je in oorlog bent, kun je dingen zoals dit doen. Hij gelooft dat de rest van de wereld zijn visie niet begrijpt, maar dat binnen zestig jaar zal doen. Het is volgens Lippestad te vroeg om te zeggen of zijn cliënt zal pleiten voor de diagnose krankzinnigheid. Breivik dacht dat hij al eerder gestopt zou worden Breivik was enigszins verrast dat zijn aanslagen gelukt zijn. Hij had verwacht misschien al eerder gepakt te worden en was verrast dat hij het eiland gehaald heeft, vertelt Lippestad. Breivik heeft bekend dat hij de bomaanslag in Oslo en de schietpartij op het eilandje Utøya heeft uitgevoerd, maar vindt niet dat hij een misdaad heeft gepleegd. In totaal kostten de aanslagen aan 76 mensen het leven. Zijn acties waren vooral gericht tegen de regerende Arbeiderspartij Utøya is in het bezit van deze partij omdat die niets zou ondernemen tegen de islamisering van Noorwegen. Breivik nam drugs in om aanslagen alert uit te voeren Breivik is nog niet op de hoogte van het aantal mensen dat hij heeft vermoord. Ook weet hij nog niets van de publieke reactie op zijn daad. Lippestad zei dat Breivik voorafgaand aan de aanslagen drugs had genomen om sterk, efficiënt en alert te zijn. De 32-jarige Noor heeft nog steeds het idee in oorlog te zijn en is van mening dat de operatie volgens plan verloopt. Breivik praat veel over zijn manifest en over wat hem heeft aangezet tot zijn daden. De aanslagen waren volgens hem afschuwelijk, maar noodzakelijk in zijn strijd. Iedereen die geen extremist is haat hij, aldus de advocaat. Breivik zegt deel uit te maken van anti-islamnetwerk met meerdere cellen Breivik heeft gezegd dat hij deel uitmaakt van een anti-islamnetwerk dat twee cellen heeft in Noorwegen en een aantal meer in het buitenland. Noorse politie en onderzoekers hebben twijfels over dergelijke claims. De familie van Breivik heeft geen verzoek ingediend om hem te mogen bezoeken. De hoorzitting van gisteren werd achter gesloten deuren gehouden omdat men bezorgd was dat Breivik signalen naar andere terreurcellen zou kunnen zenden. De aanslagen van Breivik hebben grote woede veroorzaakt; Breivik moet nu beschermd worden tegen mensen die hem dood willen. 6 Welke vier redenen kunnen er zijn om Breivik te straffen? Geef aan welke reden de belagers van Breivik waarschijnlijk het belangrijkste vinden en beargumenteer of Derk Pereboom dit een geldige reden zou vinden. Geef 4
ook aan hoe zou Breivik wel gestraft kunnen worden volgens Pereboom, en waarom? Je zou kunnen zeggen dat Breivik uit een vorm van woede handelde: zijns inziens was het plegen van aanslagen noodzakelijk om de islamisering tegen te gaan. 7 Leg met behulp van tekst 3 uit hoe Breiviks woede (en die van zijn belagers) volgens Pereboom getemperd kunnen worden door het harde incompatibilisme. Leg hierbij ook uit welke rol morele woede speelt in het geloof in het bestaan van de vrije wil. Lippestad meent dat Breivik geestelijk gestoord is en daarom wellicht ontoerekeningsvatbaar kan worden verklaard. Tegenstanders willen voorlopig nog niet geloven dat Breivik echt gestoord is: ze willen dat hij volledig verantwoordelijk wordt gehouden voor zijn daden. Strawson analyseerde de verschillende manieren waarop we mensen verantwoordelijk houden. Volgens hem zouden de tegenstanders een stap voorbij hun reactieve attitude moeten maken. 8 Leg Strawsons theorie van reactieve attitudes uit en geef daarbij aan wat de genoemde stap in zou houden. Als we twijfelen over de toerekeningsvatbaarheid van Breivik dan twijfelen we er aan of hij wel vrij en rationeel handelde. We vragen ons dan af of hij iets anders had kunnen willen of kunnen doen. 1p 9 Twijfelen we er in dat geval aan of Breiviks wil niet voldeed aan het ultieme-oorzaak principe, niet aan het principe van alternatieve mogelijkheden of niet aan beiden? Leg uit. Breivik was kennelijk verrast door het succes van zijn aanslagen. Ook vond hij het kennelijk nodig drugs te gebruiken sterk, efficiënt en alert te zijn. Misschien heeft hij wel vaker weinig succes gehad in het uitvoeren van zijn wil, maar misschien is hij gewoon aanhanger van de ideeën van Hume. 1p 10 Leg uit dat bij Hume causaliteit een sleutelrol speelt in zijn ideeën over vrijheid en noodzakelijkheid. 5
Deel 3: Joran en het strafrecht Tekst 4 komt van de site van het NRC. Tekst 4 OM eist 30 jaar cel tegen Joran van der Sloot De Peruaanse justitie eist 30 jaar cel tegen Joran van der Sloot. Dat meldt het Openbaar Ministerie. Van der Sloot wordt vervolgd voor moord op de 21-jarige Stephany Flores vorig jaar. Nu de aanklacht is geformuleerd kan het proces tegen de 24-jarige Nederlander van start gaan. Procureur Miriam Zully Riveros Castellares eist eveneens een schadevergoeding van ruim vijftigduizend euro. Flores werd begin juni vorig jaar levenloos aangetroffen in een hotelkamer in de Peruaanse hoofdstad Lima. Van der Sloots voormalig advocaat Maximo Altez meende dat hij de Peruaanse in een heftige emotie had omgebracht. De familie Flores denkt dat hij uit was op geld. In de zaak worden ook drie Peruanen aangeklaagd omdat zij Van der Sloot zouden hebben geholpen bij zijn vlucht naar Chili, vlak na de dood van Flores. Van der Sloot werd kort na zijn vluchtpoging opgepakt en aan Peru uitgeleverd. Hij zit nu vast in de zwaarbewaakte Miguel Castro Castro gevangenis in Lima. Ondanks dat Joran Stephany Flores wellicht in heftige emotie zou hebben omgebracht, zoals zijn voormalige advocaat beweert, wordt Joran volstrekt verantwoordelijk gehouden voor de moord. De advocaat van Leopold and Loeb had er wellicht op kunnen wijzen dat Jorans handelen volstrekt gedetermineerd was. 11 Pas drie soorten determinisme toe op Jorans handelen. Geef daarnaast aan hoe de Peruaanse justitie haar libertaristische positie zou kunnen verdedigen tegenover het determinisme. Een determinist die vindt dat het ultieme-oorzaak principe nodig is om van vrije wil te kunnen spreken is een hard incompatibilist. Als een determinist het ultieme-oorzaak principe niet nodig vindt is hij een compatibilist. 12 Waarom is het principe van alternatieve mogelijkheden volgens sommigen wel verenigbaar met het determinisme? Lever ook kritiek op deze veronderstelde verenigbaarheid. Gebruik in je uitleg een voorbeeld. Inmiddels heeft Joran bekend en spijt betuigt. Joran zegt Stephany in een vlaag van woede te hebben vermoord omdat ze via internet een artikel over Natalee Holloway zat te bekijken (Natalee verdween 5 jaar geleden, Joran is nog steeds hoofdverdachte van die verdwijning). 1p 13 Joran toont spijt, maar is er ook sprake van morele pech in de zin van Nagels theorie? Leg uit. Stel je voor dat Natalee nog leeft en eigenlijk Frankfurts dokter Black is. Zij heeft controle over Jorans handelen, wil dat hij Stephany vermoordt, maar wacht rustig af wat Joran zelf gaat doen. Fischer kan het wel of niet hebben van vrije 6
wil en het wel of niet verantwoordelijk zijn uitleggen met behulp van het begrip controle. 14 Leg met behulp van de begrippen totale controle, regulatieve controle en besturingscontrole uit hoe we kunnen stellen dat Joran verantwoordelijk gehouden kan worden voor de moord op Stephany, zelfs als Natalee zijn handelen controleert. Maak in je antwoord duidelijk waarom het hierbij vereist is dat Joran vatbaar is voor redenen. Einde toets 7