Gemeente Bergen Uitkomsten controle en overige informatie 2016

Gemeente Bergen Uitkomsten controle en overige informatie 2016 Rapportage aan de gemeenteraad 11 juli 2017

Prof.Dr.Dorgelolaan 14 5613 AM Eindhoven, Netherlands Postbus 455 5600 AL Eindhoven, Netherlands Tel: +31 88 407 10 00 Fax: +31 88 407 48 00 ey.com Gemeenteraad van de gemeente Bergen t.a.v. de heer S. van t Hof, raadsgriffier Postbus 140 5854 ZJ Bergen Eindhoven, 11 juli 2017 kenmerk Uitkomsten controle en overige informatie 2016 Geachte leden van de raad, Het doet ons genoegen u verslag uit te brengen omtrent de uitkomsten van onze accountantscontrole van de jaarrekening 2016 van gemeente Bergen. In het hoofdstuk Kernpunten uit onze rapportage vindt u een samenvatting van de belangrijkste uitkomsten. In de paragraaf Onze analyse van het resultaat 2016 van het hoofdstuk Uitkomsten jaarrekeningcontrole geven wij onze mening over de kwaliteit van het resultaat en significante transacties en/of ongebruikelijke mutaties op de balans of resultaatrekening. De paragraaf Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle van het hoofdstuk Uitkomsten jaarrekeningcontrole biedt informatie over de gesignaleerde kernpunten van de controle en overige punten. In de paragrafen daarna gaan we in op de kwaliteit van de interne beheersorganisatie en op onze conclusie met betrekking tot de rechtmatigheid. De bijlagen bevatten informatie over onze werkwijze, de reikwijdte van de accountantscontrole en de inzet van deskundigen, onze onafhankelijkheid de communicatie met u en het management en controleverschillen. De huidige veranderingen in het accountantsberoep, mede geïnitieerd door onze beroepsgroep NBA, de politiek en de Autoriteit Financiële Markten (AFM), gericht op verbetering van de kwaliteit en versterking van de onafhankelijkheid, ondersteunen wij volledig. In dit verband onderstrepen wij het belang van het voeren van een open en eerlijke dialoog met u als lid van de gemeenteraad. Dit vormt een essentieel onderdeel van het controleproces en van de Corporate governance als geheel. Het concept van dit verslag is d.d. 27 juni 2017 besproken met de portefeuillehouder financiën, de gemeentesecretaris en een afvaardiging van de ambtelijke organisatie. is een limited liability partnership opgericht naar het recht van Engeland en Wales en geregistreerd bij Companies House onder registratienummer OC335594. In relatie tot wordt de term partner gebruikt voor een (vertegenwoordiger van een) vennoot van. is statutair gevestigd te 6 More London Place, London, SE1 2DA, Verenigd Koninkrijk, heeft haar hoofdvestiging aan Boompjes 258, 3011 XZ Rotterdam, Nederland en is geregistreerd bij de Kamer van Koophandel Rotterdam onder nummer 24432944. Op onze werkzaamheden zijn algemene voorwaarden van toepassing, waarin een beperking van de aansprakelijkheid is opgenomen.

Een afschrift van dit verslag is toegezonden aan het college van burgemeester en wethouders van gemeente Bergen. Wij stellen het op prijs een en ander persoonlijk toe te lichten of eventuele vragen omtrent deze of andere met de controle verband houdende zaken te beantwoorden. Hoogachtend, drs. N.A.J. Silverentand RA 2

Inhoudsopgave Kernpunten uit onze rapportage 04 Uitkomsten jaarrekeningcontrole: 06 Onze analyse van het resultaat 2016 Onze analyse van de financiële positie 2016 Onze analyse van de gehanteerde grondslagen Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Kwaliteit beheersorganisatie: 21 Overwegingen met betrekking tot fraude en het risico op management override Overwegingen met betrekking tot corruptie- en omkopingsrisico s Bevindingen interne beheersing Automatisering Bijlagen 28 Controleaanpak Jaarverslag Onafhankelijkheid Verklaring van verantwoordelijkheden Controleverschillen SiSa-bijlage Totaal aantal pagina s in dit rapport: 41 Rechtmatigheidsbeheer 24 3

Kernpunten uit onze rapportage Kernpunt Oordeel ten aanzien van getrouwheid Oordeel ten aanzien van rechtmatigheid Geen resterende bevindingen ten aanzien van de WNTverantwoording Geen bevindingen ten aanzien van de SiSa-bijlage Uitkomst Naar ons oordeel geeft de jaarrekening van gemeente Bergen een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van zowel de baten en lasten over 2016 als van de activa en passiva per 31 december 2016 in overeenstemming met het Besluit begroting en verantwoording provincies en gemeenten. Voorts zijn wij van oordeel dat de in deze jaarrekening verantwoorde baten en lasten alsmede de balansmutaties over 2016 in alle van materieel belang zijnde aspecten rechtmatig tot stand zijn gekomen in overeenstemming met de begroting en met de relevante wet- en regelgeving, waaronder gemeentelijke verordeningen. Wij hebben de WNT-verantwoording van gemeente Bergen gecontroleerd met inachtneming van het Controleprotocol WNT. Wij kunnen concluderen dat de opgenomen toelichting in de jaarrekening voldoet aan de daaraan te stellen eisen. Wij hebben de in de SiSa-bijlage van de jaarrekening genoemde specifieke uitkeringen gecontroleerd met inachtneming van de Nota verwachtingen accountantscontrole 2016. Op grond van ons onderzoek hebben wij bij de overige specifieke uitkeringen geen bevindingen geconstateerd die de voor SiSa geldende rapporteringstolerantie overschrijdt. Ongecorrigeerde controleverschillen In totaal resteren in de jaarrekening 2016 voor een gesaldeerd bedrag van 42.000 aan ongecorrigeerde controleverschillen met betrekking tot de voorziening riolering (negatieve resultaatimpact 75.000) en afschrijving bedrijfsgebouwen (positieve resultaatimpact 33.000). Daarnaast resteert er voor een bedrag ter hoogte van 593.000 aan onzekerheden. De ongecorrigeerde controleverschillen hebben betrekking op voorziening riolering en afschrijving bedrijfsgebouwen. De onzekerheden zien toe op onzekerheden ten aanzien van de controle op de verantwoorde lasten zorg in natura ( 593.000). Voor een nadere toelichting omtrent deze onzekerheden verwijzen wij naar pagina 13. De bevindingen worden in detail toegelicht in het hoofdstuk Uitkomsten jaarrekeningcontrole. Voor een totaaloverzicht van de ongecorrigeerde controleverschillen verwijzen wij tevens naar het hoofdstuk Controleverschillen opgenomen in de bijlagen. 4

Kernpunten uit onze rapportage Kernpunt Jaarverslag is opgesteld in overeenstemming met het BBV en bevat geen materiële inconsistenties met de jaarrekening Uitkomst Wij hebben vastgesteld dat het jaarverslag overeenkomstig het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV) is opgesteld en met de jaarrekening verenigbaar is en het jaarverslag in het licht van de tijdens het onderzoek van de jaarrekening verkregen kennis en begrip omtrent de gemeente en haar omgeving geen materiële onjuistheden bevat. Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de vereisten in de gemeentewet en de Nederlandse Standaard 720. Deze werkzaamheden hebben niet dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij de jaarrekening. 5

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van het resultaat 2016 Voordelig resultaat nader besproken Het gerealiseerd resultaat (resultaat na begrote mutaties in reserves) over het jaar 2016 bedraagt 3.609.000 voordelig (2015: 2.940.000 voordelig) ten opzichte van een begroot resultaat van nihil. Resultaat 2016 ten opzichte van de gewijzigde begroting Bedragen x 1.000 Totale lasten Totale baten Totaal saldo van baten en lasten Kwaliteit van het resultaat Gewijzigde begroting 2016 34.722 32.175 Realisatie 2016 31.305 31.155 Afwijking ten opzichte van de gewijzigde begroting (3.417) 1.020 (2.547) (150) 2.397 Mutaties in reserve 2.547 3.759 1.212 Gerealiseerd resultaat 0 3.609 3.609 De belangrijkste afwijkingen ten opzichte van begroting zijn uitgebreid toegelicht in het programmaverslag en de toelichting op het overzicht van baten en lasten. De jaarrekening laat met name op het niveau van de lasten, in lijn met voorgaande jaren, een onderschrijding zien ten opzichte van de begroting. Deze afwijkingen zijn voornamelijk gelegen in programma 2 Ruimte en Economie. In het algemeen achten wij, gezien de aard en omvang van de afwijkingen, verbeteringen mogelijk in uw begrotingsbeheer. Afwijkingen ten opzichte van de begroting De belangrijkste en meest opvallende posten welke leiden tot het voordelig resultaat van 3.609.000 kunnen als volgt worden weergegeven: Omschrijving afwijking Voordelig Nadelig Bedragen x 1.000 1. Programma-onderdeel Jeugd, door toename aantal cliënten en duurdere maatwerkvoorzieningen. Daarnaast hogere kosten afrekening 2015. 2. Programma-onderdeel Wmo en volksgezondheid, met name door verschuiving van maatwerkvoorzieningen naar algemene voorzieningen en meer aandacht voor preventie. 3. Programma-onderdeel Openbare Ruimte, met name omdat een gedeelte van de onderhoudswerkzaamheden aan wegen is doorgeschoven naar 2017. 4. Programma-onderdeel Ruimtelijke Ontwikkeling, met name doordat het cumulatieve exploitatiesaldo van Maaspark Well ( 1,0 miljoen) als gevolg van gewijzigde BBV-voorschriften in 2016 ten gunste van de exploitatie is gebracht. 5. Programma-onderdeel Financiën, dit betreft met name een voordeel op kostenplaatsen vanwege uitgestelde investeringen in automatisering en voordelen op tijdelijk personeel. 340 936 1.003 6. Overige afwijkingen 1.458 Totaal 4.315 706 578 706 Rekeningresultaat 3.609 6

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van de financiële positie 2016 Analyse van de financiële positie Eigen vermogen neemt toe De financiële positie van gemeente Bergen is solide te noemen. De solvabiliteit van 45% is licht gestegen ten opzichte van voorgaand jaar (2015: 40%). Het eigen vermogen, inclusief het gerealiseerde resultaat, bedraagt per jaareinde 2016 volgens de jaarrekening 12,4 miljoen en heeft zich vanaf 2014 als volgt ontwikkeld: 14.000 Bedragen x 1.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 2014 2015 2016 Algemene reserve Bestemmingsreserve Saldo exploitatie Van de totale reserves ter hoogte van 12,4 miljoen is 6,4 miljoen opgenomen als algemene vrije reserve. Het saldo van deze reserve is ten opzichte van 2016 gedaald met 1,0 miljoen. Het totale vermogen van de gemeente is in 2016 met 0,15 miljoen afgenomen. Per saldo is gedurende 2016 3,7 miljoen onttrokken aan de reserves. Deze onttrekking (ten gunste van het resultaat) vormt samen met het totaal saldo van baten en lasten ( 0,15 miljoen nadelig) het gerealiseerde resultaat van 3,6 miljoen voordelig. 7

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van de financiële positie 2016 Weerstandsvermogen en risicobeheersing Inleiding In het jaarverslag is onder andere de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing opgenomen, welke informatie bevat over de weerstandscapaciteit, de risico s en het beleid dat hieromtrent gedurende 2016 is gevoerd. Algemene reserve De weerstandscapaciteit bestaat bij de gemeente Bergen in lijn met 2015 uit de algemene reserves, bestemmingsreserves, onvoorzien, onbenutte belastingcapaciteit en bezuinigingsmogelijkheden. De hieruit volgende weerstandscapaciteit bedraagt 14,3 miljoen en is ten opzichte van 2015 afgenomen met 0,1 miljoen. Er wordt geen rekening gehouden met eventuele stille reserves; dit is een voorzichtige benaderingswijze van de weerstandscapaciteit. Anderzijds achten wij het meerekenen van bezuinigingsmogelijkheden ter hoogte van 1 miljoen minder prudent. Bestemmingsreserves kunnen enkel worden meegenomen indien er nog geen verplichtingen zijn aangegaan. Risicoprofiel: kwantificering Het totaal aan geïnventariseerde risico s bedraagt ongewogen 3,4 miljoen (2015: 3,9 miljoen). De belangrijkste risico s welke door de gemeente worden onderkend betreffen: risico s met betrekking tot sociale werkvoorziening WAA ter hoogte van 1,0 miljoen (2015: 1,0 miljoen); risico uit hoofde van lagere algemene uitkering ter hoogte van 0,4 miljoen (2015: 0,4 miljoen); risico s uit hoofde van decentralisatie Jeugd en Wmo ter hoogte van 0,5 miljoen (2015: 0,4 miljoen). Het risicoprofiel van de gemeente is volgens de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing licht gedaald (- 0,5 miljoen). De meeste risico s in de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing zijn gelijk gebleven, de belangrijkste wijziging betreft het niet langer onderkennen van een risico uit hoofde van opvang vluchtelingen (2015: 0,4 miljoen). Naast bovenstaande merken wij op dat er een risico bestaat op overprogrammering in uw grondexploitaties waardoor een deel van de plannen eventueel niet gerealiseerd kan worden. Dit risico heeft het college toegelicht in de jaarrekening. 8

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van de financiële positie 2016 Weerstandsvermogen en risicobeheersing Financiering Risicoprofiel: conclusie Op basis van het berekende ratio van 6,0 (2015: 5,4) concludeert het college dat de beschikbare weerstandscapaciteit ruim voldoende is om de geïdentificeerde risico s mee af te dekken. Op basis van de informatie in de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing achten wij deze conclusie juist. De gemeente Bergen financiert een beperkt deel van haar bezittingen met langlopende leningen. De langlopende leningen dalen van 3,2 miljoen per 31 december 2015 naar 2,7 miljoen per 31 december 2016. Er zijn in 2016 geen nieuwe leningen aangetrokken, de daling komt voort uit reguliere aflossingen. Voor een nadere beschouwing ten aanzien van uw financieringspositie verwijzen wij u naar de paragraaf Financiering van de jaarrekening 2016. Ten aanzien van de naleving van de renterisiconorm, de kasgeldlimiet en de naleving schatkistbankieren merken wij op dat gemeente Bergen zich aan de wettelijke normen heeft gehouden, zoals ook is toegelicht in de paragraaf Financiering dan wel in de toelichting op de balans. 9

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van de gehanteerde grondslagen Aanvaardbaarheid van de grondslagen van waardering en resultaatbepaling Kwaliteit jaarverslag Eerste toepassing of stelselwijziging Materiële alternatieve verwerkingswijzen Significante schattingsposten Naar onze mening zijn de door het college gekozen waarderingsgrondslagen aanvaardbaar en consistent toegepast met betrekking tot de significante jaarrekeningposten en bijzondere transacties. Dit geldt tevens voor het tijdstip waarop die transacties hebben plaatsgevonden, de periode waarin zij zijn verantwoord en de desbetreffende toelichtingen in de jaarrekening. Wij hebben vastgesteld dat het jaarverslag overeenkomstig de gemeentewet is opgesteld en verenigbaar is met de jaarrekening. Verder hebben wij vastgesteld dat de verplichte paragrafen zijn toegevoegd. Wij hebben vastgesteld dat gemeente Bergen de wijzigingen in het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten voor 2016 juist heeft doorgevoerd, deze wijzigingen hebben betrekking op de balansrubricering, zoals toegelicht in de jaarrekening. Daarnaast heeft de gemeente in de jaarrekening 2016 de grondslagen voor waardering en resultaatbepaling consistent met voorgaand jaar toegepast. Dit betekent dat geen verdere stelselwijzigingen zijn doorgevoerd. Het college van burgemeester en wethouders heeft in de jaarrekening 2016 de voorschriften van het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV) gevolgd. Dit betekent dat geen materiële alternatieve verwerkingswijzen zijn gehanteerd. Wij verwijzen naar onze bevindingen in het hoofdstuk Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle voor de belangrijkste onderwerpen in onze controle. De belangrijkste schattingsposten binnen de jaarrekening van gemeente Bergen betreffen de waardering van de activa, zoals de materiële vaste activa, de (leningen aan) deelnemingen en de grondexploitaties. Daarnaast speelt er een belangrijk schattingselement ten aanzien van de voorzieningen en de verleende garantstelingen en toezeggingen. Het college van burgemeester en wethouders is verantwoordelijk voor het maken van schattingen bij het opmaken van de jaarrekening. Als accountant van de raad beoordelen wij deze door het college gemaakte schattingen. Wij hebben een beschouwing ten aanzien van de belangrijkste schattingen opgenomen verderop in deze rapportage. 10

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Decentralisaties Inleiding Als gevolg van de omvang en complexiteit van de financiële stromen binnen het sociaal domein hebben wij een significant risico onderkend ten aanzien van deze lasten. In de jaarrekening zijn diverse posten en geldstromen inzake het sociale domein verantwoord. De totale omvang van de uitgaven Jeugdzorg en Wmo bedraagt 6,4 miljoen en bestaat uit de volgende uitgave categorieën: 3 Uitgaven sociaal domein (Wmo +Jeugd) (in miljoenen euro s) 0,5 2,8 Wmo Jeugd PGB (Wmo + Jeugd) Gemeente Bergen werkt voor de taken in het sociale domein op verschillende terreinen samen met andere gemeenten (voornamelijk via de Modulaire GR Sociaal Domein Limburg-Noord) en ketenpartners. Het jaar 2015 heeft volledig in het teken gestaan van het zorgen voor de continuïteit van de zorgverlening, het inrichten of aanpassen van de werkprocessen, het opstellen van het beleid en het maken van afspraken met relevante ketenpartners. De gemeente Bergen heeft in 2016 op een aantal gebieden verbeteringen doorgevoerd op het gebied van de beheersing van de financiële stromen binnen het sociaal domein. Wel constateren wij dat de gemeente ten aanzien van de bepaling van de getrouwheid en rechtmatigheid van de lasten op dit moment voor een groot deel afhankelijk is van de (productie) verantwoording die door de zorgaanbieders zijn opgesteld. Dit betekent dat de gemeente in grote mate afhankelijk is van de (kwaliteit) van de aanlevering van de zorgaanbieders. Om deze afhankelijkheid te verminderen adviseren wij komende periode in te zetten op het opzetten van een toereikend controlesysteem rond met name de prestatielevering van de zorg. Andere alternatieven zijn enkel diensten afnemen van zorgaanbieders die een gecontroleerde verantwoording (kunnen) overleggen of per jaareinde een finale afrekening overeenkomen met de zorgaanbieders. Wij adviseerden het college hierover in onze managementletter. Door deze controles in eigen huis te beleggen verkleint de gemeente de afhankelijkheid van zorgaanbieders en versterkt het de interne beheersing rondom het sociaal domein, waardoor afwijkingen tijdiger gesignaleerd kunnen worden en meer financiële grip op het sociaal domein verkregen kan worden. 11

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Decentralisaties Jeugdzorg/Wmo Inkoopcontracten De gemeente Bergen heeft met de zorgaanbieders inkoopcontracten afgesloten (via de MGR), die primair zijn gebaseerd op een prijs x hoeveelheidcomponent (PxQ). Deze contractvorm vraagt om een controle op de geleverde hoeveelheden (prestatielevering) enerzijds en de in rekening gebrachte prijs anderzijds. Daarbij is het ook van belang om vast te stellen dat de facturen betrekking hebben op burgers van de gemeente Bergen die een recht op zorg hebben (woonplaatsbeginsel, afgegeven indicaties). Daarnaast is sprake van een aantal regionale en bovenregionale contracten. De MGR voert hiervoor in de regio de coördinatie en verstrekt de gemeenten een opgave van de lasten welke voortvloeïen uit deze contracten. Wij merken op dat de kennis van deze contracten binnen uw gemeente voor verbetering vatbaar is. Wij constateerden tijdens de controle dat niet in alle gevallen inzichtelijk was hoe de contractafspraken met zorgaanbieders vormgegeven zijn (zoals de bekostigingssystematiek) en welke verantwoordingsinformatie ten grondslag ligt aan deze lasten. Interne analyses gemeente Bergen De gemeente Bergen heeft afgelopen maanden veel inspanningen verricht om de lasten met betrekking tot de inkoop van zorg te controleren op getrouwheid en rechtmatigheid. Onderdeel hiervan is de analyse van de productieverantwoordingen en controleverklaringen welke de gemeente ontvangen heeft van de zorgaanbieders. De productieverantwoordingen zijn aangesloten op de financiële administratie en de controleverklaringen zijn geanalyseerd. De controleverklaringen zijn afgegeven op basis van het regionale dan wel landelijke protocol. Onzekerheden in de controle In een aantal situaties binnen de geschetste verantwoordingsmethodiek in het kader van de jaarrekening 2016 heeft de gemeente Bergen - vanwege de problematiek rondom de cliëntadministratie en het ontbreken van werkende beheersingsmaatregelen - geen zekerheid kunnen verkrijgen of prestaties door de zorgaanbieders zijn geleverd. Het gaat hierbij om de volgende situaties: Zorgaanbieders verantwoorden op basis van een bestuursverklaring of eigen verklaring; De controleverklaring bij de verantwoording vanuit de zorgaanbieders is niet goedkeurend; Er is geen (toereikende) controleverklaring/productieverantwoording ontvangen. Voor de zorgaanbieders die op jaarbasis < 50.000 in rekening brengen is de afspraak gemaakt dat zij verantwoording afleggen door middel van een jaarverantwoording met een bestuurdersverklaring of een eigen verklaring. De basisgedachte hierbij is dat de gemeente Bergen aan de hand van haar eigen cliëntregistratie, in combinatie met de beperkte aard en omvang van de ingekochte zorg, zelfstandig een oordeel kan vormen over de betrouwbaarheid van deze informatie (inclusief de prestatielevering). Hiervoor hebben wij in lijn met voorgaand jaar - toch een onzekerheid opgenomen. Vanwege de geschetste problematiek rondom de cliëntadministratie en het ontbreken van een raamwerk van beheersingsmaatregelen om de prestatielevering van de zorg aan te tonen, is het niet mogelijk om op onderbouwde wijze te komen tot een oordeel over de betrouwbaarheid van deze jaarverantwoording. Wij hebben de interne analyse zoals opgesteld door de gemeente Bergen gecontroleerd. Hierna hebben wij onze bevindingen weergegeven. 12 In totaliteit bedragen de onzekerheden met betrekking tot de WMO en Jeugd 593.000. Op de volgende pagina is een nadere toelichting opgenomen van dit bedrag.

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Decentralisaties Persoonsgebonden budgetten / Eigen bijdragen Persoonsgebonden budgetten Ten aanzien van de PGB s voor jeugdzorg en Wmo geldt dat gemeente Bergen de PGB s toekent. De sociale verzekeringsbank (SVB) treedt op als serviceorganisatie voor uw gemeente voor de behandeling en verwerking van deze PGB s. De controleverklaring van de SVB is op 15 maart 2017 verstrekt. Evenals voorgaand jaar heeft de accountant van de SVB geen goedkeurend oordeel verstrekt. De controleverklaring van de SVB geeft ook in 2016 onvoldoende zekerheid over de getrouwe en rechtmatige aanwending van de PGB-lasten van uw gemeente. Om de onzekerheden rondom de getrouwe en rechtmatige besteding van de PGB-middelen weg te nemen heeft de gemeente Bergen over 2016 zelfstandig additionele controles uitgevoerd. Uit deze additionele controles zijn geen materiële bevindingen naar voren gekomen. Op grond van onze review op deze uitgevoerde controles achten wij de getrouwe en rechtmatige besteding van de PGB-lasten (2016: 445.000) afdoende aangetoond, waarmee de onzekerheid is weggenomen. Wel bleek op basis van de uitnuttingsoverzichten vanuit de SVB dat de door de gemeente Bergen opgenomen lasten te hoog waren ingeschat. Dit heeft geleid tot een correctie ter hoogte van 103.000. Wij hebben vastgesteld dat deze correctie juist is verantwoord in de aangepaste jaarrekening. Samenvatting mee te wegen onzekerheden sociaal domein: Zorgverantwoordingen met een bestuursverklaring 155.158 Controleverklaring met beperking 153.818 Onvoldoende documentatie/controle-informatie 70.656 Afkeurende controleverklaring 45.182 Verschillen tussen productieverantwoordingen en eigen administratie 30.874 Lasten regionale en bovenregionale contracten 137.500 (JeugdzorgPlus en William Schrikker Groep) Totaal onzekerheden: 593.188 Eigen bijdrage op grond van de Wmo Een aanvrager van een voorziening, hulp in de huishouding, zorg in natura of een financiële tegemoetkoming (persoonsgebonden budget) is op grond van de Wmo een bijdrage verschuldigd. De wetgever heeft bepaald dat de berekening, oplegging en incasso van deze eigen bijdrage wordt uitgevoerd door het CAK. De informatie van het CAK (om privacy redenen beperkt) is ontoereikend om als gemeente de juistheid op persoonsniveau en volledigheid van de eigen bijdragen als geheel te kunnen vaststellen. Door de systematiek te kiezen van het vaststellen van de eigen bijdragen door het CAK, heeft de wetgever in feite bepaald, dat de verantwoordelijkheid voor de juistheid en volledigheid van de eigen bijdragen op grond van de Wmo geen gemeentelijke verantwoordelijkheid is. Dit betekent dat door de gemeenten geen zekerheden omtrent omvang en hoogte van de eigen bijdragen kunnen worden verkregen. De gemeente Bergen heeft deze onzekerheid ter hoogte van 202.000 in de jaarrekening 2016 toegelicht. 13

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Algemeen De waardering van de grondexploitaties is een significant risico in onze controleaanpak, vanwege de mate van schattingsonzekerheid voortkomend uit de huidige economische situatie. Wij hebben het proces rondom de totstandkoming van de waardering op haar effectieve werking getest. Wij achten de waardering aanvaardbaar en vinden de veronderstellingen redelijk. Bedragen x 1.000 31 december 2016 31 december 2015 Overige grond- en hulpstoffen 0 28 Niet in exploitatie genomen gronden N.v.t. (125) Onderhanden werk 3.224 2.660 Voorziening dekking verliessaldi (299) (344) Totaal 2.925 2.219 Ten opzichte van voorgaand jaar is de boekwaarde van de post voorraden toegenomen met 706.000. Deze toename is hoofdzakelijk toe te schrijven aan een stijging van het onderhanden werk ( 609.000). Dit wordt veroorzaakt door de volgende factoren: Op grond van de gewijzigde BBV-voorschriften met ingang van boekjaar 2016 voldoet project Maaspark Well niet langer aan de definitie van een bouwgrond in exploitatie. De cumulatieve negatieve boekwaarde van dit project per 1 januari 2016 ter hoogte van 700.000 (zijnde het saldo van reeds gerealiseerde kosten en opbrengsten) is als gevolg hiervan in 2016 ten gunste van de exploitatie gebracht en zit niet langer in de boekwaarde van het onderhanden werk. Bij het vaststellen van de jaarrekening wordt voorgesteld om dit saldo in een bestemmingsreserve onder te brengen, zodat de toekomstige kosten van dit project hieruit gedekt kunnen worden. Daarnaast zijn de opbrengsten uit grondverkopen in 2016 ( 264.000) hoger dan de gemaakte kosten ( 126.000), hetgeen resulteert in een daling van het onderhanden werk met 136.000. De categorie niet in exploitatie genomen gronden is in 2016 als gevolg van wijzigingen in het BBV komen te vervallen. Het saldo ter hoogte van 125.000 is in 2016 grotendeels vrijgevallen ten gunste van de exploitatie, aangezien deze projecten zijn afgerond en geen resterende verplichtingen meer kennen. 14

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Gehanteerde parameters Vanwege de grote invloed van schattingselementen binnen de grondexploitatieprojecten, besteden wij in onze controle extra aandacht aan de waardering van de grondposities. Wij hebben de door gemeente Bergen gehanteerde uitgangspunten en parameters getoetst. De belangrijkste uitkomsten hiervan kunnen als volgt worden samengevat: Parameter Mate van schattingsonzekerheid Kwaliteit toelichting Toelichting Toereikend Verdere verbetering mogelijk Controleverschil Optimistisch Evenwichtig Voorzichtig Controleverschil Opbrengstenindexatie (0 %) 1. Ja n.v.t. Kostenindexatie (0 %) 2. Ja n.v.t. Disconteringsvoet (2 %) 3. n.v.t. n.v.t. Ingerekende verwachte verkopen 4. Ja n.v.t. Looptijd grondexploitaties >10 jaar 5. n.v.t. n.v.t. 1. Gehanteerde parameter opbrengstenindex In de grondexploitatieberekening 2016 is de opbrengstindex gesteld op 0%. Op basis van de thans beschikbare informatie achten wij deze parameter prudent, maar aanvaardbaar. 2. Gehanteerde parameter kostenindex In de grondexploitatieberekening 2016 is de kostenindex gesteld op 0%. Op basis van de beschikbare informatie achten wij deze parameter zeer optimistisch. Gezien de ontwikkelingen die wij momenteel in de markt waarnemen achten wij het hanteren van een kostenindex van minimaal 1,0% tot 3,0% realistisch. Wij hebben de impact geëvalueerd en constateren dat deze parameter in combinatie met de overige gehanteerde parameters die prudent zijn ingeschat in het kader van de jaarrekening 2016 niet leidt tot een in aanmerking te nemen controleverschil. Wel bevelen wij het college aan om deze parameter nader te evalueren rekening houdend met de huidige marktontwikkelingen en noodzakelijke bijstellingen door te voeren in de periodieke herijking van de grondexploitatieberekeningen. 15

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Toelichting op de parameters 3. Gehanteerde parameter rente Met ingang van boekjaar 2016 dient de toegestane aan de bouwgrond in exploitatie (BIE) toe te rekenen rente te worden gebaseerd op de daadwerkelijk te betalen rente over het vreemd vermogen. Wij hebben vastgesteld dat gemeente Bergen de toe te rekenen rente niet correct heeft berekend. De afwijking als gevolg van de te hoog berekende rente wordt grotendeels gecompenseerd door de eveneens te hoog bepaalde voorziening, waardoor het effect voor 2016 niet materieel is. Wij adviseren het college de systematiek in overeenstemming met de voorschriften te brengen. De disconteringsvoet die moet worden gehanteerd in de berekening van de contante waarde ten behoeve van het treffen van een verliesvoorziening voor negatieve grondexploitaties is door de commissie BBV met ingang van 2016 voor alle gemeenten gelijkgesteld aan het maximale meerjarig streefpercentage van de Europese Centrale Bank voor inflatie binnen de Eurozone (2%). Aangezien de gemeente Bergen uitgaat van een nominale waardeberekening, en niet van een netto contante waardeberekening, heeft deze BBV-wijziging geen impact op de gemeente Bergen. 4. Ingerekende verwachte verkopen De ingerekende verwachte verkopen ten aanzien van de woningbouw zijn gebaseerd op bestaande contracten en de verwachte (woning)bouwontwikkeling. Wij hebben onderzocht of de geplande woningbouw passend is binnen het aanbod. Hierbij hebben wij gebruik gemaakt van Primos gegevens alsmede de regionale structuurvisie wonen Noord-Limburg zoals op 19 april 2016 vastgesteld door de raad. Hieruit blijkt dat het gemeentelijke plus particuliere aanbod tot 2030 hoger is dan de verwachte vraag naar woningen. Daarbij dient opgemerkt te worden dat de harde plancapaciteit van de gemeentelijke grondexploitaties wel binnen de verwachte vraag past. Het college van de gemeente Bergen geeft, in lijn met voorgaand jaar, aan dat het nog onbekend is wat deze uitkomsten betekenen voor de gemeentelijke woningbouwprojecten. Er zijn op dit moment nog geen concrete keuzes gemaakt; deze zijn voorzien eind 2018/begin 2019. Uit een door het college geaccordeerde position paper blijkt dat de programmering teruggebracht zou kunnen worden zonder dat de verliesgevendheid van projecten groter wordt. Het risico van de overprogrammering is tevens door het college toegelicht in de jaarrekening. Op basis hiervan kunnen wij instemmen met de gehanteerde uitgangspunten rondom de programmering. 5. Looptijd grondexploitatie > tien jaar Met ingang van 2016 stelt de commissie BBV dat ten behoeve van de waardering van een grondexploitatie boekhoudkundig slechts rekening mag worden gehouden met een maximale looptijd van tien jaar. Concreet betekent dit dat het BBV voorschrijft dat er slechts maximaal tien jaar aan toekomstige opbrengsten mag worden ingerekend bij de waardering, ondanks dat een grondexploitatie mogelijk langer loopt. Dit heeft tot doel om de waarderingsrisico s samenhangend met lang lopende projecten te beperken. Slechts bij uitzondering is het mogelijk om af te wijken van deze termijn indien de raad heeft vastgesteld dat toereikende beheersmaatregelen zijn getroffen om het balansrisico te beperkten. Gemeente Bergen heeft op dit moment geen grondexploitaties die de maximale looptijd van tien jaar overschrijdt. Wel merken wij op dat een groot aantal projecten een nog relatief lange looptijd kent, mede als gevolg van temporisering die in de afgelopen jaren is doorgevoerd (Afferdse Heide, Alverman en Droogstal fase II allen 16 einddatum 2023, St. Jozelfstraat: 2024).

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Waardering grondexploitaties: bespreking risicovolle projecten Hiernaast vindt u een visuele risicobeoordeling van de belangrijkste grondexploitatieprojecten van gemeente Bergen. Het project Alverman betreft eveneens een woningbouwlocatie in Afferden. In totaliteit dienen nog 17 kavels verkocht te worden ( 1,8 miljoen). Met de uitgifte wordt pas gestart nadat de resterende vrije sectorkavels op Afferdse Heide zijn verkocht (voorzien in 2019). De looptijd van het van het project is in 2016 met twee jaar opgerekt tot 2025 (gezien de vertraging op Afferdse Heide). De verwachte eindwaarde bedraagt 299.000 negatief. Voor het verwachte verlies is een voorziening getroffen. Gezien het feit dat voor dit project een verlies wordt verwacht, kwalificeren wij het risicoprofiel als hooggemiddeld. Grondexploitatiewaardering Ons oordeel over het risicoprofiel van de grondexploitatie 1) Afferden - Afferdse Heide Het project Afferdse Heide betreft een woningbouwlocatie in Afferden. Vanuit jaarrekeningperspectief kent dit project een midden/laag risicoprofiel. De boekwaarde bedraagt ultimo 2016 0,8 miljoen, welke in de toekomst nog terugverdiend moet worden. Anderzijds is sprake van een ruime verwachte positieve eindwaarde van 741.000 (2015: 765.000), hetgeen het risicoprofiel verlaagt. In totaliteit dient nog voor 1,9 miljoen aan verkopen gerealiseerd te worden. Dit betreft 21 nog uit te geven kavels tot aan 2023. In 2016 is één woningbouwkavel verkocht, daar waar was uitgegaan van drie te verkopen kavels. De looptijd van het project is als gevolg van deze achterblijvende verkopen met 1 jaar opgerekt. 2) Afferden Alverman Afferdse Heide Alverman St. Jozefstraat 3) Siebengewald St. Jozefstraat Hoog Midden Laag Toelichting / Boekwaarde 1. 0,8 mln 2. 1,5 mln 3. 0,8 mln Het project St. Jozelfstraat betreft een woningbouwlocatie in Siebengewald. Vanuit jaarrekeningperspectief kent dit project een midden risicoprofiel. De boekwaarde bedraagt ultimo 2016 0,8 miljoen, welke in de toekomst nog terugverdiend moet worden. Anderzijds is sprake van een positieve verwachte eindwaarde van 0,3 miljoen, hetgeen het risicoprofiel verlaagt. In totaliteit dient nog voor 1,5 miljoen aan verkopen gerealiseerd te worden. Dit betreft 38 nog uit te geven kavels tot aan 2024. De verkopen in 2016 blijven iets achter bij de prognose (twee verkocht, vier begroot). Woningbouwcorporatie Destion heeft de intentie om een deel van de kavels af te nemen; een formele overeenkomst is hiervoor echter nog niet aanwezig. Overall constateren wij dat omvang van de grondexploitaties van de gemeente Bergen relatief beperkt is, evenals het risicoprofiel. Wel merken wij op dat de verkopen in lijn met voorgaande jaren achterblijven op de prognose. Als gevolg van verdere uitfasering kennen de grondexploitatieprojecten van de gemeente Bergen een nog relatief lange looptijd. 17

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Rechtmatigheid aanbestedingen Naleving aanbestedingsregels Als onderdeel van de controle op de rechtmatigheid van handelen vragen wij de organisatie om jaarlijks een inkoopanalyse uit te voeren. Hierin wordt nagegaan of bij de inkopen voldaan is aan de aanbestedingsregels. De gemeente Bergen heeft de interne aanbestedingsregels niet opgenomen in het normenkader, zodat onze controle toeziet op naleving van de nationale en Europese aanbestedingsregels. Uit onze controle zijn geen financiële onrechtmatigheden met betrekking tot de naleving van de externe aanbestedingsregels naar voren gekomen. Wel merken wij op dat het aanbestedingsproces en de rechtmatigheidscontrole (zogenaamde inkoopanalyse) bij gemeente Bergen voor verbetering vatbaar zijn. Het belangrijkste aandachtspunt daarbij is het consequent vastleggen van de overwegingen voor de gekozen aanbestedingsprocedure (bijvoorbeeld in een inkoopstrategie). Daarnaast constateren wij dat de voorbereiding van de inkoopanalyse voor verbetering vatbaar is. Wet Normering Topinkomens (WNT) Over 2016 voldaan aan de WNT; toelichting op de WNT in de jaarrekening voldoet aan de daaraan te stellen eisen Per 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) ingevoerd. Op basis van deze wet is de bezoldiging van topfunctionarissen in de publieke en semipublieke sector in dienstverband en bij ontslag wettelijk gemaximeerd. Voor de bezoldiging van topfunctionarissen geldt naast de maximering een publicatieverplichting in de jaarrekening. Dit geldt eveneens voor bezoldiging van niet-topfunctionarissen, indien zij de maximale bedragen van topfunctionarissen overschrijden. In het kader van de jaarrekening 2016 heeft u een analyse uitgevoerd van de topfunctionarissen binnen uw organisatie. Tevens heeft u vastgesteld of er functionarissen zijn die een hogere bezoldiging dan de gestelde maxima kennen. Deze informatie heeft u opgenomen in de toelichting op de jaarrekening. Wij hebben de juistheid en volledigheid van deze toelichting gecontroleerd en hebben vastgesteld dat de toelichting voldoet aan de daaraan te stellen eisen. Wel merken we op dat naar aanleiding van onze controle diverse aanpassingen in de WNT-verantwoording zijn doorgevoerd. Dit betroffen presentatietechnische correcties welke materieel zijn in het kader van de WNT, maar hebben niet geleid tot terugvordering af bijbetaling van salaris. 18

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle SiSa Geen bevindingen geconstateerd ten aanzien van de SiSa-bijlage Wij hebben de in de SiSa-bijlage van de jaarrekening genoemde specifieke uitkeringen gecontroleerd met inachtneming van de Nota verwachtingen accountantscontrole 2016. De hierbij geconstateerde fouten en onzekerheden dienen op grond van het Bado in het verslag van bevindingen te worden opgenomen indien de navolgende rapporteringstolerantie per specifieke uitkering wordt overschreden: 12.500 indien de omvangbasis kleiner dan of gelijk aan 125.000 is; 10% indien de omvangbasis groter dan 125.000 en kleiner dan of gelijk aan 1.000.000 is; 125.000 indien de omvangbasis groter dan 1.000.000 is. Op grond van ons onderzoek hebben wij bij de specifieke uitkeringen geen ongecorrigeerde fouten en/of onzekerheden geconstateerd die de voor SiSa geldende rapporteringstolerantie overschrijden. De SiSa-bijlage dient door uw gemeente samen met een aantal andere verplicht voorgeschreven verantwoordingsstukken voor 15 juli a.s. elektronisch bij het CBS te worden aangeleverd. Door middel van een voorgeschreven tabel dienen wij te rapporteren over onze bevindingen ten aanzien van de in de jaarrekening opgenomen SiSa-bijlage. In bijlage 3 bij dit rapport zijn deze bevindingen in de voorgeschreven tabel opgenomen. U kunt deze tabel hanteren ten behoeve van verzending naar het CBS. Invoering vennootschapsbelastingplicht Gemeente Bergen heeft goed geanticipeerd op de ontwikkelingen rond de invoering van de vennootschapsbelastingplicht Op 1 januari 2016 is de Wet Vpb-plicht overheidsondernemingen ingevoerd, waardoor een groot aantal directe en indirecte overheidsondernemingen onder voorwaarden belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting (Vpb) zijn geworden. Provincies, gemeenten en hun gemeenschappelijke regelingen met rechtspersoonlijkheid worden belastingplichtig, voor zover zij een fiscale onderneming drijven. Hetzelfde geldt voor door gemeenten beheerste stichtingen en verenigingen. Veel kapitaaldeelnemingen, waaronder bv s, nv s en coöperaties, worden zelfs belastingplichtig voor ál hun activiteiten. De regeling kent een aantal algemene en specifieke vrijstellingen op basis waarvan de Vpbplicht mogelijk (deels) beperkt kan worden. De jaarrekening 2016 is hiermee de eerste jaarrekening waarin de gevolgen van de invoering van de vennootschapsbelastingplicht voor overheidsbedrijven dienen te worden verwerkt. Reeds in een vroeg stadium heeft gemeente Bergen onder begeleiding van externe fiscale adviseurs en in samenwerking met een aantal gemeenten in de regio de (financiële) gevolgen van de invoering van de vennootschapsbelastingplicht in kaart gebracht. Op basis van deze analyse is gebleken dat enkel het grondbedrijf Vpb-plichtig is. Op grond van de opgestelde fiscale berekening komt de gemeente Bergen tot de conclusie dat de Vpb-last over boekjaar 2016 nihil bedraagt. Wij kunnen in het kader van de jaarrekeningcontrole instemmen met de standpunten die u heeft ingenomen, maar benadrukken dat de definitieve last afhankelijk is van de uiteindelijke aangifte en de goedkeuring van de Belastingdienst over de door u ingenomen standpunten. 19

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Overige posten Overige controlebevindingen kort belicht Effect op de jaarrekening 2016 van correcties voorgaand jaar Uit onze controle 2015 bleken twee controleverschillen welke niet in de jaarrekening 2015 gecorrigeerd zijn. Aangezien deze verschillen een resultaateffect van nihil hadden wordt ook het resultaat 2016 hier niet door beïnvloed. 20

Kwaliteit beheersorganisatie Overwegingen met betrekking tot fraude en het risico op management override Fraude en de naleving van wet- en regelgeving De primaire verantwoordelijkheid voor het voorkomen en ontdekken van fraude berust zowel bij de gemeenteraad als bij het college. Het is van belang dat het college, onder toezicht van de gemeenteraad, sterk de nadruk legt op het voorkomen van fraude, waardoor de gelegenheden tot het plegen van fraude kunnen afnemen, alsmede op het ontmoedigen daarvan, waardoor personen ervan kunnen worden weerhouden om fraude te plegen omwille van de waarschijnlijkheid dat die wordt ontdekt en bestraft. Gesignaleerde frauderisico s Op frauderisico s gerichte Systeem- en gegevensgerichte beheersingsmaatregelen werkzaamheden en bijbehorende bevindingen In onze controle hebben wij aandacht besteed aan de volgende frauderisico s: Doorbreking van de beheersmaatregelen door het management bij de totstandkoming van de significante schattingsposten in de jaarrekening van gemeente Bergen. Interne review van de uitgangspunten en aannames van schattingsposten in de jaarrekening door de diverse controlelagen binnen de gemeente. Detailcontrole van de aannames en uitgangspunten ten aanzien van de significante schattingsposten in de jaarrekening van gemeente Bergen. Naleving wet- en regelgeving en overige Wij informeren de gemeente(raad) over illegale handelingen waarbij het hoger kader is betrokken en over fraude en illegale handelingen (of deze nu door het hoger kader of door andere werknemers zijn veroorzaakt) die een onjuistheid van materieel belang in de jaarrekening tot gevolg hebben. Gedurende de controle zijn geen significante punten gesignaleerd ten aanzien van feitelijke of vermoedelijke nietnakoming van wet- en regelgeving of statuten, voor zover deze van belang worden geacht voor de mate waarin de gemeenteraad in staat is haar taken te vervullen. 21

Kwaliteit beheersorganisatie Overwegingen met betrekking tot corruptie- en omkopingsrisico s Corruptie-en omkopingsrisico s Uw gemeente maakt onderdeel uit van de overheidssector waarin corruptie vaker dan bij andere sectoren voorkomt. Dit komt onder andere omdat veel transacties met een relatief grote omvang plaatsvinden, de transparantie over marktprijzen niet in alle gevallen voldoende is om te beoordelen en frequent zaken gedaan wordt met andere corruptiegevoelige sectoren (vastgoed, constructie, infrastructuur et cetera). Hierdoor hebben wij dit als aandachtspunt in onze controle meegenomen. Corruptie is een wereldwijd probleem waar het ook uw verantwoordelijkheid is om corruptie binnen uw gemeente te voorkomen. Onze beroepsregels zijn in de praktijkhandreiking Corruptie, een relevant onderwerp in het kader van (controle) werkzaamheden van de accountant verder aangescherpt, hetgeen tot aanvullende werkzaamheden heeft geleid. Gemeente Bergen beschikt over beschreven procedures ten aanzien van de samenwerking met derden en een intern inkoop- en aanbestedingsbeleid. Zichtbare monitoring op de werking en naleving van dit beleid is in zijn algemeenheid een belangrijk aandachtspunt om corruptie en omkopingsrisico s te mitigeren. Wij hebben de volgende werkzaamheden verricht om eventuele effecten van dit risico ten behoeve van onze controle van de jaarrekening te mitigeren: Detailcontrole op de inkopen en aanbestedingen om vast te stellen dat alle inkopen conform de geldende Europese aanbestedingsregels en het nationale inkoop- en aanbestedingsbeleid zijn aanbesteed. Middels een steekproef vaststellen of voor alle inkopen welke in rekening zijn gebracht aan de gemeente ook een prestatie is geleverd door de tegenpartij. Middels een steekproef vaststellen of bij alle materiële grondaankopen en verkopen door de gemeente vastgestelde procedures in materiële zin zijn gevolgd. Middels een steekproef vaststellen of alle verstrekte subsidies in overeenstemming met de geldende interne wet- en regelgeving zijn verstrekt. Uit de bovenstaande werkzaamheden zijn geen bevindingen voortgekomen. 22

Kwaliteit beheersorganisatie Bevindingen interne beheersing Algemeen Bij de planning en uitvoering van de controle van de jaarrekening 2016 van uw gemeente hebben wij de interne beheersmaatregelen, welke onderdeel uitmaken van de administratieve organisatie van uw gemeente, in onze overwegingen betrokken. Wij hebben de opzet, het bestaan en de werking van interne beheersmaatregelen onderzocht, voor zover wij dit in het kader van de jaarrekening noodzakelijk achten en niet met het doel om een oordeel over de effectiviteit van de interne beheersing te geven. Wij hebben geen onderzoek naar de effectiviteit van de interne beheersing verricht, anders dan dat relevant is voor onze jaarrekeningcontrole. Bevindingen interne beheersing In onze managementletter 2016, uitgebracht aan het college op 22 februari 2017, hebben wij onze bevindingen en aanbevelingen naar aanleiding van onze tussentijdse controle 2016 opgenomen. In deze managementletter hebben wij aangegeven welke zaken vóór de jaarrekeningcontrole 2016 opgepakt zouden moeten zijn (prioriteit H). Wij hebben geconstateerd dat de voortgang van de aanbevelingen van zowel uw eigen interne controle als de controle door ons als accountant zichtbaar door uw organisatie worden gevolgd. Automatisering Onze controle was niet primair gericht op het doen van een uitspraak omtrent de continuïteit en betrouwbaarheid van (delen van) de geautomatiseerde gegevensverwerking en wij hebben daartoe ook geen opdracht van het management ontvangen. De jaarrekeningcontrole heeft geen tekortkomingen in de continuïteit en betrouwbaarheid van de geautomatiseerde gegevensverwerking aan het licht gebracht. 23

Rechtmatigheidsbeheer Onze bevindingen in het kader van rechtmatigheid Wij zijn nagegaan of de financiële beheershandelingen tot stand zijn gekomen binnen de grenzen van de door de raad geautoriseerde begroting. Wij constateren de volgende overschrijdingen op lastenniveau ten opzichte van de gewijzigde begroting. Lastenoverschrijding programma (X 1.000) Begrotingsafwijking Onrechtmatig, telt niet mee in het oordeel Onrechtmatig, telt mee in het oordeel Programma-onderdeel Participatie 114 (1,6%) Kostenoverschrijdingen worden gecompenseerd door hogere baten. V Programma-onderdeel Jeugd 809 (19,9%) Kostenoverschrijdingen passen binnen bestaand beleid. V Programma-onderdeel Algemeen bestuur 124 (8,1%) Kostenoverschrijdingen passen binnen bestaand beleid. V Programma-onderdeel Publieke dienstverlening 50 (5,1%) Kostenoverschrijdingen worden gecompenseerd door hogere baten. V In de toelichting op de programmarekening is door het college een analyse van de overschrijdingen opgenomen. De overschrijdingen zijn toereikend toegelicht en passen binnen het bestaande beleid of worden gecompenseerd door hogere baten binnen het programma. Het college stelt uw gemeenteraad voor genoemde overschrijdingen te autoriseren in het kader van de vaststelling van de jaarrekening 2016. Vooruitlopend hierop zijn wij hiervan reeds uitgegaan bij het vormen van ons oordeel over de (begrotings) rechtmatigheid. Wel adviseren wij het college om de overschrijdingen in een eerder stadium te signaleren, zodat de raad tijdig eventueel kan bijsturen. Ten aanzien van het programma-onderdeel Jeugd merken wij op dat een deel van de overschrijding betrekking heeft op nagekomen lasten over 2015. Doordat deze pas in 2017 bekend zijn geworden, heeft het college deze nog niet mee kunnen nemen in de begrotingswijzigingen 2016. 24

Rechtmatigheidsbeheer Kredieten Wij zijn nagegaan of de investeringen tot stand zijn gekomen binnen de grenzen van de door de gemeenteraad geautoriseerde kredieten. Wij constateren geen overschrijdingen op investeringsniveau ten opzichte van de gevoteerde kredieten. Mutaties reserves De mutaties in de reserves conform de exploitatierekening kunnen als volgt worden gespecificeerd: Bedragen ( 1.000)/(last) Begroting na wijziging Rekening 2016 Afwijking Dotaties 65 64 (1) Onttrekkingen 2.611 2.611 0 Per saldo 2.546 2.547 (1) Wij stellen vast dat de mutaties in de reserves in lijn met raadbesluiten hebben plaatsgevonden. Misbruik en oneigenlijk gebruik In de externe en interne regelgeving zijn diverse bepalingen opgenomen die erop zijn gericht om misbruik en oneigenlijk gebruik te voorkomen. Uw gemeente heeft de toets op het misbruik en oneigenlijk gebruik neergelegd in interne controleplannen. De uitkomst van deze toets heeft niet geleid tot bevindingen die invloed hebben op de rechtmatigheid van baten en lasten en balansmutaties. 25

Rechtmatigheidsbeheer Niet-financiële beheershandelingen vallen buiten de scope van rechtmatigheidscontrole Handelingen en beslissingen van niet-financiële aard vallen buiten de scope van de rechtmatigheidscontrole door de accountant. De accountant toetst deze handelingen en beslissingen niet inhoudelijk door gegevensgericht onderzoek. Volstaan wordt in dit kader met het beoordelen van het interne systeem van risicoafwegingen. Binnen dit systeem moeten voorwaarden zijn geschapen om risico s goed te kunnen beoordelen en in de tijd te kunnen volgen. Wij hebben ons een beeld gevormd over de wijze van totstandkoming van de inventarisatie van de risico s en de getrouwe weergave van de hieruit mogelijk voortvloeiende financiële gevolgen in de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing van het jaarverslag. 26

Bijlagen Controleaanpak Jaarverslag Onafhankelijkheid Verklaring van verantwoordelijkheden Controleverschillen SiSa-bijlage