Projectplan Twentse EnergieStrategie Versie 1.3_18-04-2017 1. Aanleiding Op het gebied van onze energiehuishouding staan grote veranderingen voor de deur. De transitie van fossiel naar duurzaam is in volle gang. De urgentie daarvan is nogmaals tot uitdrukking gekomen in de vele afspraken gemaakt tijdens de Nationale Klimaattop op 26 oktober 2016 in Rotterdam, als uitvloeisel van het Parijse Klimaatakkoord. Dat heeft grote effecten op onze economie, het beleid, financiën, kosten en opbrengsten van onze energievoorziening (die nu grotendeels buiten onze regio terechtkomen), wet- en regelgeving én niet in de laatste plaats op het ruimtegebruik. Deze transitie en het bewerkstelligen van concrete resultaten vereist een actieve houding, rol en positie van overheden, bedrijven, onderwijsinstellingen en bewoners. Onlangs heeft minister Kamp de wet VET (Voortgang EnergieTransitie) aangeboden aan de Tweede Kamer. Eén van de onderdelen van deze nieuwe wet is een regierol van de gemeenten op dit terrein. In plaats van dit als 14 gemeenten afzonderlijk op te pakken, liggen er nadrukkelijk kansen voor een Twentse samenwerking, die zowel bijdraagt aan de verduurzaming van Twente als geheel, als aan het imago van de Twente als aan de gemeentelijke en lokale initiatieven. Door de veranderingen in de energiehuishouding en het energielandschap te beschouwen als een Twentse opgave is het mogelijk om van elkaars kennis en kwaliteiten gebruik te maken, meer middelen hiervoor naar Twente te halen, efficiency- en schaalvoordelen te behalen en samen met de inwoners en lokale energie-initiatieven te werken aan de verduurzaming van Twente. In het voorjaar 2016 heeft een aantal gemeenten het initiatief genomen om op ambtelijk niveau te kijken naar de mogelijkheden om via een coalition of the willing te komen tot een Twentse EnergieStrategie (TES). Een en ander conform de gemaakte afspraken over deze werkwijze in het Regionaal Bestuursakkoord MDA. De in het bestuursakkoord genoemde deelthema s grootschalige duurzame opwekking, het verduurzamen van woningen, bedrijven en maatschappelijk vastgoed vormen samen de kern van de TES. Deze thema s sluiten eveneens naadloos aan bij het Programma Nieuwe Energie Overijssel (NEO) van de Provincie Overijssel. 2. Probleemstelling De Twentse gemeenten zien de gevolgen van de Energietransitie en de vertaling van de landelijke en provinciale doelstellingen enerzijds naar zich toe komen. Anderzijds zijn er gemeenten in Twente die niet alleen anticiperen op het beleid van de andere overheden, maar zelf concrete doelstellingen en beleid hebben opgesteld. De stand van zaken in de 14 Twentse gemeenten is zeer verschillend. Eén ding hebben ze echter allen gemeen. Op dit moment hebben de lopende initiatieven op het gebied van energiebeleid een sterke interne focus, gericht op de eigen gemeente 1. Het energievraagstuk is echter groter dan het niveau van de individuele gemeente. Om slagkracht te organiseren, gezamenlijk meer aandacht te vragen voor de urgentie, kennis te bundelen en de ruimte te vinden om de uitdaging van de energietransitie adequaat te organiseren, is regionale samenwerking een must. Ruimtelijke impact en de beschikbaarheid van ruimte vragen om een integrale strategie en onderlinge afstemming. Regionale samenwerking helpt ook op het gebied van (proces)organisatie en financiering. Gezien de urgentie en de noodzaak tot bundeling van krachten lijkt het ook voor de hand liggen om dit thema onderdeel te maken van een mogelijk vervolg op de Agenda van Twente. In juni 2016 hebben de Twentse gemeenten de voor- en nadelen en aandachtspunten van het opstellen van een regionale energiestrategie aangegeven. Bovengenoemde punten komen alle terug. Als belangrijkste aandachtspunt wordt genoemd dat het belangrijk is dat gemeenten ook binnen een regionale strategie ruimte krijgen voor hun eigen afwegingen en snelheid in uitvoering. Daarbij is het van belang om aan te sluiten bij hetgeen er nu speelt en ontwikkeld is binnen de Twentse gemeenten. 1 Gemeenten zoeken al wel steeds meer de samenwerking in de Energie-opgave, zoals de 14 gemeenten in Duurzaam (t)huis Twente voor de gebouwde omgeving, in het regionale project Verduurzamen Maatschappelijk vastgoed en de NOT gemeenten voor grootschalige duurzame opwek. 1
3. Ambitie en doelstellingen Twentse Energiestrategie Het doel van de energiestrategie is om invulling te geven op welke manier Twente in 2050 energieneutraal kan worden en zich daarmee duurzaam en energiek kan positioneren. Dit sluit aan bij de doelstelling van de bestuursopdracht MDA om te streven naar een energieneutraal Twente in 2050. Deze ambitie ligt in lijn met de provinciale ambitie en in lijn met de afspraken in Parijs en de energieagenda van Kamp. Deze ambitie voor 2050 is richtinggevend voor de tussendoelen voor 2023 en 2035. De kunst is om de lange termijn ambitie te verbinden aan de noodzakelijke stappen op korte termijn. De Twentse gemeenten kiezen daarom ook voor een pragmatische aanpak. Doel is Een Twentse EnergieStrategie die: o Inzichtelijk maakt op welke manier Twente energieneutraal kan worden; o Passend is bij de Twentse landschappelijke, economische en maatschappelijke kwaliteiten en opgaven; o is afgestemd met Twentse burgers, maatschappelijke organisaties en bedrijven, o en ondersteunend is aan de in de Twentse gemeenten geformuleerde ambities en reeds in gang gezette lokale initiatieven. Om tot samenwerking en besluitvorming te komen over de maatschappelijke opgaven/uitdagingen die in Twente (gaan) spelen gebruik makend van het enthousiasme, ideeën van overheden, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en lokale initiatieven Voor de uitvoeringsmaatregelen tot 2023 is de strategie onderdeel van en geeft uitwerking voor de 14 Twenste gemeenten aan het programma Nieuwe Energie Overijssel 2017 2023. Dat geldt in ieder geval voor de onderdelen: o aanpak gebouwde omgeving (huur en koop), o ruimtelijke inpassing duurzame energievoorzieningen (in het bijzonder wind- en zonne-energie), o invulling VTH-taken voor de inrichtingen waarvoor de gemeenten het bevoegd gezag zijn (is geregeld vanuit RUD/ODT) En op projectbasis voor lokale initiatieven, geothermie en mobiliteit. Hiervoor willen we Vraag en aanbod van energie per gemeente onderzoeken en (ruimtelijk) inzichtelijk maken, zowel voor elektriciteit als warmte (de verschillen per gemeente zijn groot, nadere analyse en verdieping van de cijfers is noodzakelijk. Onderdeel hiervan is een inventarisatie van lokale initiatieven) Inventariseren welke gegevens al zijn en worden verzameld en deze op eenduidige wijze ontsluiten voor Twente. Hierbij valt te denken aan data van Rijkswaterstaat, netbeheerders, gemeenten en het programma NEO. De mogelijkheden van de besparing op aardgas en elektriciteit en ruimtelijke /maatschappelijke (on)mogelijkheden voor opwekking van duurzame energie en warmte per gemeente in kaart brengen en in scenario s voor 2023 en 2050. Ontwikkelingsrichtingen ontwerpen die invulling geven aan de manier waarop je de mogelijkheden kan benutten (denk aan van onderop, grootschalig geclusterd, branche en/of doelgroepgericht) Green deals sluiten tussen gemeenten, overheden, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en lokale initiatieven over gezamenlijke afspraken en/of gezamenlijk op te pakken projecten. Die gezamenlijk een energiestrategie omvatten voor de korte termijn en lange termijn met projecten en duidelijke afspraken over samenwerking, rollen en verantwoordelijkheden en in te zetten gemeentelijke instrumenten en capaciteit. 2
Bestuurlijke keuze: 1. Welke besluitvorming over de energiestrategie is gewenst en op welke manier kan de uitvoering worden geborgd? 4. Doelgroepen en partners Binnen het proces om te komen tot een regionale energiestrategie zoeken de gemeenten aansluiting bij doelgroepen rondom de vier inhoudelijke thema s: 1. Grootschalige duurzame opwekking 2. Woningen 3. Bedrijven 4. Maatschappelijk vastgoed Deze thema s sluiten thematisch goed aan bij het Programma NEO van de provincie Overijssel (zie tabel 1). De samenwerking hiertussen krijgt vorm door vanuit Twente aan te sluiten bij het programmabureauoverleg NEO en nauwe samenwerking op te zoeken met de thematrekkers/ portfoliomanagers van het programmabureau NEO. De vier energiepijlers Bestuursopdracht MDA (met trekker) 1. Grootschalige duurzame opwekking (E. Prent) Thema s programma Nieuwe Energie Overijssel (NEO) Sluit aan bij thema Hernieuwbare energie 2. Woningen (vacature) Vormt onderdeel van thema Gebouwde omgeving 3. Bedrijven (M. Molema) Sluit aan bij thema Industrie en Bedrijven 4. Maatschappelijk vastgoed (J. Cornelissen) Vormt onderdeel van thema Gebouwde omgeving Duurzame mobiliteit Lokale initiatieven In het programma NEO zijn nog twee extra thema s opgenomen, namelijk mobiliteit en lokale initiatieven. Voor mobiliteit wordt landelijk beleid ontwikkeld, staat de auto-industrie voor een transitie en worden er op provinciaal niveau pilots voorbereid. Nut en noodzaak om duurzame mobiliteit op regionaal niveau als apart thema mee te nemen lijkt daarom minder aanwezig. De lokale initiatieven zijn een belangrijke stakeholder om samen met inwoners de doelstellingen te bereiken en krijgen een plek in het proces om te komen tot een Twentse Energiestrategie. De vier thema s van de regionale Energiestrategie kennen verschillende doelgroepen die alle een plek krijgen in het ontwikkelproces. Hiervoor is het voorstel om te werken met schillen van betrokkenen en partners (de indeling is niet bedoeld als volgorde of prioritering): 1e schil: De 14 Twentse gemeenten en provincie Overijssel (met Atelier Overijssel, Utwente, ROM3D als ondersteunende partners) 2e schil: netbeheerders (Cogas / Enexis), waterschappen en Rijkswaterstaat, VNO-NCW/ MKB Midden Nederland, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke organisaties waar we als overheid mee samenwerken op het gebied van energie (Twence, Twente Milieu, NMO, BEON, terrein beherende organisaties, woningbouwcorporaties, lokale energie-initiatieven (bottom-up) 3e schil: Inwoners en bedrijven 3
Regionale samenwerking Ondergrond De regionale samenwerking ondergrond richt zich onder meer op de maatschappelijke opgaven waarvoor de Twentse gemeenten aan de lat staan, waarin bodem en ondergrond aan bij kunnen dragen. Concreet betreft het onder meer klimaatverandering en duurzame energievoorziening. Hier ligt een directe link met de Twentse EnergieStrategie. Beide trajecten zullen de inhoudelijke werkzaamheden op elkaar afstemmen en gebruik maken van elkaars expertise. Zo zal de Twentse EnergieStrategie mede invulling geven aan de energieverkenning die door kennisinstituut Deltares wordt uitgevoerd in het ondergrond-spoor. Voor beide trajecten geldt dat een eigen product wordt opgeleverd en dat uiteindelijke keuzes en afwegingen in de deelnemende gemeenten zal plaatsvinden. Bestuurlijke keuze: 2. In hoeverre en op welke manier de inwoners en bedrijven betrekken bij het opstellen van de energiestrategie? 3. In hoeverre en op welke manier de gemeenteraadsleden betrekken bij het opstellen van de energiestrategie? Rekening houdend met de couleur locale en de reeds door gemeenten ingezette strategieën. 5. Plan van Aanpak We kiezen voor een pragmatische aanpak gebruikmakend van informatie en instrumenten van gemeenten en/of partners. Bij de ontwikkeling van de strategie en het uitvoeringsprogramma zullen we vanzelfsprekend gebruik maken van tools en instrumenten die elders zijn of worden ontwikkeld. In drie stappen willen we tot een regionale energiestrategie komen. Stap 1 Waar staan we? Inzicht per gemeente in het Twents energieverbruik (elektriciteit en warmte), duurzame opwekking nu en in de toekomst en inventarisatie energieprojecten, krachten en kansen: Op basis van deskstudie, analyse klimaatmonitor en informatie van netwerkbedrijven, gemeenten en mailing/enquête naar 1 e en 2 e schil partners. Opstellen energiemix voor de toekomst met bandbreedtes Stakeholderanalyse per inhoudelijke thema (grootschalige duurzame opwekking, woningen, bedrijven, maatschappelijk vastgoed): op basis van een 10-15tal gesprekken Validatieworkshop met ambtelijke vertegenwoordigers en netwerkbedrijven Resultaat stap 1 Inzicht in vraag en aanbod van energie zowel voor elektriciteit als warmte Inzicht in de mogelijkheden van de besparing op aardgas en elektriciteit en ruimtelijke /maatschappelijke (on)mogelijkheden voor opwekking van duurzame energie en warmte en energie-inhoudelijke scenario s voor 2023 en 2050. 4
Inzicht in de belangrijkste stakeholders per inhoudelijk thema Stap 2 Ophalen Interne workshop / ruimtelijk atelier met projectgroep en AO om Twentse opgave ruimtelijk in beeld te krijgen en enkele ontwikkelingsrichtingen te ontwerpen die richtinggevend zijn voor de gemeentelijke ruimtelijke ateliers. In het bijzonder voor wind- en zonne-energie, met ontwikkelingscenario s voor 30 % en 50 % van het elektriciteitsverbruik. Ruimtelijke ateliers (samen met UT, Atelier Overijssel en ROM3D) per gemeente organiseren om te komen tot ontwikkelingsrichtingen in participatie met lokale initiatieven, individuele inwoners, bedrijven, maatschappelijke organisatie en overheden. Maatwerk per gemeente of in samenwerking met andere gemeenten mogelijk. Uitwerking ontwikkelingsrichtingen en inzichtelijk brengen maatschappelijke kosten en baten Vervolg Symposium 5 oktober, met daarin een mini ruimtelijk atelier over de ontwikkelingsrichtingen en de Twentse opgave Resultaat stap 2 Ontwikkelingsrichtingen Energieneutraal Twente die per gemeente invulling geven aan de manier waarop je de mogelijkheden kan benutten om te komen tot energiebesparing en/of energieopwekking (denk aan van onderop, grootschalig geclusterd, branche en/of doelgroepgericht), Vergroot gevoel urgentie /bewustwording bij deelnemers ruimtelijk atelier Stap 3 Verbinden Organiseren interactieve sessie gericht op het sluiten van Green deals tussen gemeenten, overheden, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en lokale initiatieven gericht op o Aanpak gebouwde omgeving (huur- en koopwoningen, maatschappelijk vastgoed) o Ruimtelijke inpassing duurzame energieproductie o Verduurzaming bedrijven Actietafels (bv warmtetafel, biomassatafel) organiseren om gezamenlijk met de belangrijkste stakeholders tot samenwerking en /of besluitvorming te komen over gezamenlijke afspraken en/of gezamenlijk op te pakken projecten Uitwerken green deals, gezamenlijke afspraken en projecten (inclusief in te zetten instrumenten per gemeente: budget, ambtelijke capaciteit) tot een energiestrategie voor Twente Resultaat stap 3 Een Twentse EnergieStrategie met daarin duidelijke afspraken over samenwerking, rollen en verantwoordelijkheden tussen overheden, ondernemers, onderzoeks-/onderwijsinstellingen en ons (inwoners en lokale initiatieven). In deze strategie zijn zowel de mogelijkheden voor besparing op aardgas en de vervanging van aardgas als warmtebron (door toepassen restwarmte, WKO, WKK, all-electric, hout, groen gas en biogas) als de lokale en regionale opwekking van duurzame energie in Twente (zon, wind, geothermie - die in Twente beperkt toegepast kan worden- en biomassa) verwerkt. En is de regionale opgave vertaald in opgaven per gemeente wat betreft het aandeel zon, wind, bio-energie, besparing etc. Iedere afzonderlijke gemeente maakt zelf keuzes ten aanzien van de verdeling van de aandelen zon, wind, bio-energie etc. en hoe en waar deze keuzes ruimtelijk vertaald wordt binnen de gemeente. 6. Organisatie Om het proces aan te laten sluiten bij de huidige bestuursopdracht MDA en het provinciale programma Nieuwe Energie Overijssel staat een kleine projectgroep centraal, aangestuurd door bestuurlijk trekker Ellen Prent (wethouder Haaksbergen). Ellen Prent is bestuurlijke opdrachtgever van het project, stemt af met de bestuurlijke klankbordgroep en informeert het PHO MDA over de (tussen)resultaten. De bestuurlijke klankbordgroep TES bestaat uit (Hengelo, Enschede, Haaksbergen, Twenterand, Oldenzaal en Hof van Twente). De projectgroep bestaat behalve uit een externe procesbegeleider en een regionale expert, in principe uit zes ambtenaren (Hengelo, Enschede, Haaksbergen, Twenterand, Oldenzaal en Hof van Twente), waarbij 5
het uitgangspunt is dat in ieder geval vier van deze gemeenten een vertegenwoordiger in de projectgroep leveren. De procesbegeleider en de regionale expert krijgen capaciteit om te organiseren, uit te voeren en verbindingen te leggen. De ambtenaren brengen gemeentelijke en regionale kennis in, denken mee over het proces en strategie en zijn ambtelijke ambassadeurs van de Twentse energiestrategie. De projectgroep bestaat m.a.w. uit de gemeenten die TES gaan trekken en die TES hebben voorbereid; PHO MDA Bestuurlijk trekker Wethouder Prent AO M&D Bestuurlijke klankbordgroep TES Experts AO Afval Procesbegeleider Projectgroep Pr Voor de ateliers maakt de projectgroep gebruik van de opties die worden aangeboden door de provincie Overijssel voor wat betreft de 2D- en 3D-modellen. Hierbij zoekt de projectgroep de samenwerking op met UT, ROM3D en Atelier Overijssel. Voor de energiemixanalyse zal expertise worden ingewonnen bij een energie inhoudelijk bureau. 7. Kosten en dekking financiering De totale kosten zijn 112.850,-- en als volgt opgebouwd: Onderdeel hiervan zijn de inhuur van een externe procesbegeleider, inhoudelijke en regionale experts en 6
samenwerking met UT, ROM3D en Atelier Overijssel voor de organisatie van de ateliers. In fase 2 zijn de kosten voor de ateliers opgenomen ( 54.000). Hierbij is ervan uitgegaan dat in de NOT-gemeenten een gezamenlijk atelier gehouden wordt. Verdeling kosten De provincie Overijssel heeft de intentie uitgesproken om de helft van dit proces te cofinancieren. Eerder is vanuit de provincie Overijssel ook de intentie uitgesproken om de inzet van ROM2D/3D te cofinancieren a 750,- per gemeente. Momenteel vindt er door de projectgroep overleg plaats met de provincie over de financiële bijdrage vanuit de provincie en de te verwachten resultaten. Ook is het ministerie van I&M geïnteresseerd om financieel bij te dragen aan de organisatie van de ruimtelijke ateliers (± 10.000). Op basis van de uitgesproken intenties en het standpunt van de gemeente Hellendoorn om nog niet mee te doen aan dit regionale proces zijn komen we tot de volgende kostenverdeling. De financiële bijdrage van de Twentse gemeenten komt dan uit op 0,079 per inwoner. In deze bijdrage zitten alle kosten, ervan uitgaande dat 13 gemeenten participeren. Deze kosten zijn indicatief 2 en er is nog een verschuiving tussen de posten onderling mogelijk. Een belangrijke randvoorwaarde voor deze kostenverdeling is dat iedere Twentse gemeenten ook financieel bijdraagt. Aan alle Twentse gemeenten is begin 2017 gevraagd of zij willen deelnemen in het opstellen van de Twentse energiestrategie. Deelname betekent een bijdrage door inzet van capaciteit, informatie en financiën: Elke gemeente die deelneemt levert gegevens aan. Indien dit niet mogelijk is, worden deze gegevens door anderen verzameld en de kosten verrekend met de betreffende gemeente. Elke gemeente neemt deel aan het Ambtelijk Energieoverleg (56 uur voor de periode van circa een half jaar) en betaalt het basisbedrag per inwoner van 0,079 (bedrag is afhankelijk van deelname gemeenten) De gemeenten Hengelo, Enschede, Twenterand, Oldenzaal, Haaksbergen en Hof van Twente leveren naast de standaard deelname aan het Ambtelijk Energieoverleg ook ambtelijke capaciteit aan de projectgroep (84 uur voor de periode van circa een half jaar). Inzet ruimtelijke ateliers - In elke gemeente wordt een ruimtelijk atelier voor inwoners, bedrijven, lokale initiatieven en evt. raadsleden georganiseerd. Hierbij gaan we uit van een standaardaanpak met Twentse ontwikkelingsrichtingen die op accenten kan worden aangepast naar de wensen van een specifieke gemeenten (denk aan doelgroep, inhoud, aansluiting op eerdere bijeenkomsten) - Enkele gemeenten hebben aangegeven om gezamenlijk met elkaar een atelier te willen organiseren (de vier gemeenten in Noord-Oost Twente). Ook andere gemeenten kunnen in samenwerking met elkaar het atelier organiseren. Tijdens het te organiseren vervolg op het symposium krijgen ook de raadsleden ruimte om in een mini ruimtelijk atelier na te denken over de allocatie van de Twentse opgave. 2 Op basis van informatie van de kosten van 6 regio s in Nederland die bezig zijn met het opstellen van een regionale energiestrategie 7
Bestuurlijke keuze: 4. Akkoord te gaan met het projectplan Twentse energiestrategie 5. Akkoord te gaan met de gevraagde inzet van capaciteit, informatie en financiën per gemeente Opgesteld door: Anjo Maijvis (Twenterand), Benny Scholte Lubberink (Enschede), Bram Hendriks (Oldenzaal), Johnny Janssen (Haaksbergen), Hof van Twente en Bram Brouwer (Berenschot) Bijlagen Regionale Opgave op basis van verbruik In de afgelopen maanden is de totale opgave voor de regio Twente geïnventariseerd op basis van de cijfers uit Energie in Beeld (cijfers Enexis en Cogas). Dit leidt tot de volgende kengetallen over 2015 van de 14 Twentse gemeenten: * Totaal aantal inwoners: 626.525 * Totaal verbruik elektriciteit zakelijk (74 %) en particulier (26 %): 2.649.874.982 kwh * Totaal duurzaam opgewekte elektriciteit in Twente: 122.550.578 kwh * Totaal verbruik gas zakelijk (52 %) en particulier (48 %): 640.380.798 m3 * Totaal uitstoot CO2 zakelijk (64 %) en particulier (36 %): 2.698.941.367 kg Alleen al het particuliere verbruik van gas en elektriciteit staat gelijk aan een jaarlijks terugkerende kostenpost van bijna 315 miljoen voor alle Twentse huishoudens/kleinverbruikers gezamenlijk. N.B.: Van de 3e grote energiegebruiker (vervoer) zijn nog geen cijfers verzameld per gemeente in Twente. Het energiegebruik in Regio Twente van de sector verkeer en vervoer is 23,74 Gj/ inwoner. Dat betekent omgerekend een energiegebruik van 4.131.584.306 kwh (bron: Dashboard Klimaatmonitor). Regionale Opgave op basis van duurzame energie De doelstellingen van de 14 Twentse gemeenten verschillen zowel in omvang als qua inhoud. Van volledige opwekking middels duurzame energie tot reductie van CO 2. Hieronder wordt op basis van het totale verbruik op Twentse schaal een voorbeeld gegeven van de impact van het verbruik op de opgave. Uitgaande van het hiervoor vermelde huidige Twentse verbruik aan elektriciteit en ervan uitgaande dat de behoefte aan elektriciteit zeker niet zal dalen (men verwacht landelijk een aanzienlijke stijging van het elektriciteitsgebruik, schattingen lopen uiteen tussen plus 10 en plus 100 %), zal de opgave om in 2050 te voldoen aan de landelijke en Europese doelstellingen, voor heel Twente omgerekend bijvoorbeeld 378 windturbines van 3 MW zijn of 2650 ha zonnepanelen (daken en vrije veldopstellingen). Gemiddeld genomen zijn de aanwezige daken in Twente voldoende voor circa 25 % van de benodigde capaciteit. Voor het gasgebruik zullen er zelfs na een besparingsdoelstelling en gebruik van restwarmte nog 110 middelgrote vergisters nodig zijn om voldoende biogas/groen gas op te wekken. Het zijn voorbeelden die een indruk geven van de enorme opgave waarvoor we gezamenlijk staan in de komende ruim 30 jaar. Per gemeente is dat echter zeer verschillend en is bij een aanpak van zo n majeure opgave samenwerking onontkoombaar, zoals inmiddels in verschillende regio s is aangetoond (Parkstad Limburg, pilot Omgevingsstrategie Hart van Holland/Leiden). Een aantal gemeenten zal de eigen opgave in de eigen gemeente kunnen realiseren, maar voor andere gemeenten geldt dat zij simpelweg onvoldoende 8
ontwikkelen van een programma en aangegeven dat hierin een regionale strategie/strategie prima zou passen. Bestuurlijk zijn vier gemeenten aangewezen als werkgroep. De leden overlappen deels met de eerste werkgroep (Oldenzaal en Hof van Twente), nieuwe leden zijn Hengelo en Haaksbergen. In overleg is voorgesteld om beide zaken in elkaar te schuiven en is afgesproken dat de oorspronkelijke groep van vier gemeenten met een voorstel voor een plan van aanpak zou komen. 9