Belemmeringen voor een circulaire economie In zijn advies Circulaire economie: de wens naar uitvoering heeft de Rli de belemmeringen nauwkeurig in kaart gebracht en in vijf categorieën samengevat; het is onvermijdelijk dat de indeling soms arbitrair is. Deze bijlage volgt de Rli-indeling en maakt in belangrijke mate gebruik van inzichten uit het Rli-advies. 1. Institutionele belemmeringen Ongelijk speelveld Het huidige economische systeem is ingericht volgens de eisen van de lineaire economie. Dat geldt voor wet- en regelgeving alsook voor de financiële en fiscale prikkels die het handelen van economische actoren sturen. Bedrijven die circulair ondernemen, staan daardoor op een achterstand omdat hun (potentiële) verdienmodellen vaak niet passen in het dominante systeem. Gevestigde belangen De overgang naar een circulaire economie vereist een paradigmawijziging, die de gehele samenleving raakt. Uitgangspunten en tradities staan ter discussie. Bedrijfsstrategieën, werkwijzen en investeringsbeslissingen moeten worden herijkt. Dit proces gaat gepaard met aanzienlijke aanpassingskosten, zowel organisatorisch en financieel als psychologisch. Zo zijn bestaande bedrijfsprocessen vaak ver doorontwikkeld en geoptimaliseerd. Bovendien gaan kapitaalintensieve investeringen meestal met lange afschrijvingstermijnen gepaard. Gerichtheid bedrijven op traditionele ketens Circulair ondernemen noodzaakt tot een heroriëntatie op de bedrijfsomgeving, zowel in de eigen keten(s) als daarbuiten in andere sectoren en in de eigen regio. Vertrekkend vanuit het concept van kringloopsluiting dienen zich nieuwe allianties aan met andere verdienmodellen, gericht op het optimaal benutten van reststromen in de bedrijfsprocessen. Gerichtheid bedrijven op de korte termijn Veel bedrijven hebben om uiteenlopende redenen een kortetermijnperspectief. Zo kan het kortetermijnbelang van aandeelhouders zwaar wegen. Ook de hoge aanpassingskosten die vaak met de omschakeling naar een circulaire bedrijfsvoering samengaan, het gebrek aan urgentiebesef voor de benodigde aanpassingen en het ontbreken van een kansrijke handelingsperspectief kunnen een langetermijnoriëntatie in de weg staan. 155
BBP te beperkte indicator voor vooruitgang In de economie speelt het Binnenlands Bruto Product een belangrijke rol. Het BBP meet de totale waarde van goederen en diensten tegen marktprijzen in een bepaalde periode. Het BBP houdt geen rekening met de externe maatschappelijke kosten die buiten de marktprijzen vallen (zie hieronder). BBP-groei, oftewel economische groei, is daarom in een circulaire economie geen goede maatstaf voor het meten van maatschappelijke welvaart. 2. Belemmeringen in wet- en regelgeving 7 Mededingingsbeleid Het Europese en Nederlandse mededingingsbeleid zijn gericht op bescherming van consumentenbelangen door dominante machtsposities en kartelvorming van bedrijven tegen te gaan. Dit beleid kan op gespannen voet staan met de noodzakelijke samenwerking tussen bedrijven die optimaal gebruik willen maken van elkaars reststromen of anderszins synergie-effecten door samenwerking proberen te bereiken. Afval is volgens de wet geen grondstof De Europese en Nederlandse afvalwetgeving zijn gericht op bescherming van het milieu en de volksgezondheid. Deze juridische invalshoek bemoeilijkt inzameling en grensoverschrijdend vervoer van afval van afval voor circulair gebruik. Dit vraagstuk wordt zowel in Europees en nationaal verband onderkend, waardoor de wetgeving op dit gebied in beweging is. Europese Verordening Overbrenging Afvalstoffen Deze verordening wordt als een belemmering gezien voor de internationale handel in waardevolle secundaire afvalstoffen grondstoffen in, uit en binnen Europa. Er is een groene lijst met afvalstoffen met een relatief lichter regime. Naast de hoge administratielast spelen ook de grote verschillen in interpretatie en handhaving in de lidstaten een belemmerende rol. Nederland wordt hier als belangrijk doorvoerland van afvalstoffen extra zwaar door getroffen. 7 De Nederlandse overheid heeft het digitale loket Ruimte in Regels voor Groene Groei in het leven geroepen. Op deze plek kunnen belemmeringen in wet- en regelgeving worden gemeld. De website http://www.ruimte inregels.nl/belemmeringen maakt transparant welke belemmerende regels zijn gemeld, welke in behandeling zijn en welke zijn afgehandeld. 156
Relatief hoge belasting op arbeid De relatief hoge belasting op arbeid maken arbeidsintensieve circulaire activiteiten zoals onderhoud, reparatie, demontage van apparaten, inzamelen, sorteren en recycling van producten en materialen duur. Tegelijkertijd worden de externe kosten van grondstoffen en materialen vaak niet of nauwelijks in de marktprijzen verdisconteerd zodat nieuwe producten verhoudingsgewijs goedkoop zijn. Juridische regels gericht op eigendom In een circulaire economie wordt gebruik van apparaten en andere goederen (een dienst) vaak belangrijker dan het bezit ervan. Huur- en leaseconstructies zullen dan toenemen. Dit kan leiden tot onduidelijkheid over de juridische eigendom. Financiële kaders De huidige koop- en huurregels voorzien veelal in een afschrijving zonder restwaarde. In een circulaire economie heeft ook het restproduct nog economische waarde door de aanwezigheid van materialen in het product. Een dergelijke tekortkoming doet zich ook voor in de accountingregels. 3. Economische belemmeringen Lage prijs van primaire grondstoffen Het prijsverloop van primaire grondstoffen is de afgelopen decennia grillig geweest. Bij de huidige lage grondstoffenprijzen zijn alternatieve secundaire grondstoffen niet concurrerend. Hierdoor loont het niet snel om bedrijfsprocessen circulair te organiseren. Niet doorrekenen van externe maatschappelijke kosten Zoals hierboven is aangegeven, zijn veel maatschappelijke kosten niet in marktprijzen verdisconteerd. Het gaat hierbij om een veelheid van sociale en ecologische externe kosten die in het hele proces van grondstoffenwinning tot afvalfase worden gemaakt. De echte kosten worden hierdoor deels afgewenteld. Gevolg is dat economische beslissingen plaats vinden op basis van verkeerde marktsignalen. Dit probleem kan worden opgelost door de externe kosten via belastingen in rekening te brengen. Beperkte toepassing van alternatieve bedrijfsmodellen De lineaire principes in ons economisch systeem zorgen voor een ongelijk speelveld voor circulaire bedrijfsvoering (zie hierboven). Bedrijfsmodellen die op circulaire leest zijn geschoeid zullen daardoor moeilijker van de grond komen. 157
Omvangrijke investeringen vooraf De omschakeling naar een circulaire economie kan omvangrijke investeringen vereisen als sprake is van een systeemverandering. Door een veelvoud van factoren zijn de opbrengsten echter onzeker. Bovendien is de kosten-/batenverhouding in de keten vaak ongelijk verdeeld door verschillen in marktmacht. Toenemende complexiteit in bedrijfsprocessen Een circulaire bedrijfsvoering vereist meer samenwerking. Afhankelijkheden (en kwetsbaarheden) richting derden in de keten nemen hierdoor toe. Dit verhoogt de transactiekosten. Worden diensten in plaats van goederen geleverd dan neemt ook het aantal contracten flink toe. Stranded assets Stranded assets zijn activa die het risico lopen door veranderende omstandigheden snel in waarde te dalen. Dit speelt bijvoorbeeld in bedrijven in grondstofintensieve sectoren die onvoldoende inspelen op toekomstige prijsstijgingen van grondstoffen. Gevestigde bedrijven zullen geneigd zijn hun positie te verdedigen en daarmee transitieprocessen vertragen. 4. Maatschappelijke belemmeringen Gebrek aan bewustzijn, kennis en urgentie De maatschappelijke belemmeringen voor de omschakeling naar een circulaire economie hebben voor een deel te maken met een gebrek aan bewustzijn dat een koerswending van onze lineaire economie in een circulaire richting noodzakelijk en onafwendbaar is. Het bewustzijn hiervan is het startpunt voor de kennisvraag naar handelingsperspectieven van consumenten, ondernemers en werknemers. Een groter bewustzijn leidt echter niet automatisch tot ander, meer circulair gedrag. Wel helpt het als nut van de eigen gedragsaanpassing duidelijk is, een circulair gedrag inpasbaar is in bestaande patronen en de omgeving evenals gezichtsbepalende instanties en personen in dezelfde richting bewegen. De waarde van eigendom Een andere maatschappelijke belemmering heeft te maken met de waarde die in onze samenleving aan eigendom wordt gehecht. Eigendom is vaak status- en modegevoelig en bepaalt mede de identiteit van individuen. Het gaat dan niet zozeer om de functionaliteit maar om de volledige beschikbaarheid van een concreet product. In het verlengde hiervan geven de meeste consumenten de voorkeur aan een nieuw product boven een tweedehands product. 158
5. Belemmeringen in kennis en innovatie De overgang naar een circulaire economie vereist kennisontwikkeling, kennisverspreiding en toepassing van verschillende vormen van innovatie in de dagelijkse praktijk. Zo staan circulaire ontwerpen en ecodesign nog in de kinderschoenen. Ook ontbreek soms betrouwbare informatie over de technische samenstelling van secundaire grondstoffen en materialen, bijvoorbeeld ten aanzien van toxische stoffen. Het sectoroverstijgende karakter van de circulaire economie compliceert de organisatie van kennisontwikkeling en het vermarkten hiervan. Het ontbreekt aan een innovatieagenda circulaire economie voor de Nederlandse (top)sectoren. 159