Notitie Aan de leden van de sectorcommissie Energie Van Aat Dijkshoorn / Dennis Medema Kenmerk Behoort bij agendapunt 7c, vergadering d.d. 14 juni 2011 Totaal aantal pagina s 7 26 mei 2011 Betreft: Afgerond onderzoek Inleiding Deze notitie is opgesteld om - ter kennisname - een overzicht te geven van de afgeronde onderzoeken en wat daar verder mee gedaan is. Alleen de afgeronde onderzoeken sinds de vorige vergadering van de sectorcommissie energie zijn hieronder kort weergegeven. Afgeronde onderzoeken 14031.13 (update) haalbaarheidsstudie klimrekscherm In deze haalbaarheidsstudie zijn de mogelijkheden van het klimrek scherm in kaart gebracht. Toepassingmogelijkheden van het klimrekscherm zijn het op afroep diffuus maken van licht, warmteoogst, koeling en isolatie. Lichtmetingen hebben aangetoond wat het effect is van een waterfilm en condens op lichtdoorlatendheid. Om de economische rentabiliteit van het klimrekscherm te bepalen is er gekeken naar het effect op de productie, energiebesparing en terugverdientijd. Het concept lijkt haalbaar voor teelten zoals komkommer, paprika en ficus. De initiatiefnemers hebben een consortium gevormd dat een voorstel voor een demo van het klimrekscherm op het IDC voorbereidt. N.a.v. de voorgenomen demo zal over de haalbaarheidsstudie gecommuniceerd worden. Daarnaast zijn de resultaten op internet geplaatst. 14081 HNT snijanthurium Voor het gewas Anthurium heeft een groep van telers, voorlichters en onderzoekers nagedacht over de inzet van elementen uit Het Nieuwe Telen om energie te besparen en tegelijkertijd de kwaliteit van gewas en product te verbeteren. Er is een referentieteelt vastgesteld met een gasverbruik van 30 m 3 /m 2 *jaar. Drie scenario s worden geschetst waarmee het energiegebruik teruggebracht kan worden naar 24, 22, en 20 m 3 /m 2 *jaar door inzet van elementen uit Het Nieuwe Telen. Afhankelijk van de gekozen elementen is er een ander effect op de kwaliteit te verwachten: beter, gelijk, of iets onder die van de referentieteelt. Om de benodigde investering voor het scenario met de te verwachten hoogste kwaliteit met de huidige prijzen rendabel te maken, is een meeropbrengst van 0,53 tot 1,25/m 2 nodig door verbeterde kwaliteit.
2 / 7 26 mei 2011 Het gestelde doel van 15 m 3 kan bijna worden bereikt door gebruik te maken van glasdek van gecoat, gasgevuld dubbel glas. Ondanks de meerprijs ten opzichte van standaardglas is dit op basis van de huidige prijzen een rendabele investering voor nieuwbouw. Telers gaan individueel op hun bedrijf aan de slag met de uitkomsten. Mogelijk zal deze studie nog leiden tot een vervolgaanvraag voor een teeltproef. Websites, nieuwsbrieven. Er volgt een artikel in een vakblad en aandacht voor het onderwerp op telersbijeenkomsten. 13565 Van open vragen naar gesloten kas oplossingen Roos Klimatologisch blijkt bovendoor koelen een stabiel klimaat te geven met kleine horizontale en verticale temperatuur- en vochtgradiënten ten opzichte van onderdoor koelen. Onderdoor koelen geeft gemiddeld meer productie in stuks/m 2 maar met een gemiddeld lager takgewicht ten opzichte van bovendoor koelen. Er is een forse besparing op CO 2 te behalen bij zowel onderdoor als bovendoor koelen. Uitgaande van het kasklimaat geniet de plaatsing van de Fiwihexen bovenin de voorkeur. T.a.v. energiebesparing heeft de plaatsing van de Fiwihexen onderin de voorkeur i.c.m. met verwarmen. De trips aantasting is lager bij koelen doordat de luchtramen niet of minder ver geopend hoeven te worden. De meeldauw aantasting is door te koelen niet hoger dan de referentie. De beslissing om wel of niet te koelen wordt grotendeels bepaald aan de hand van de kastemperatuur. Een andere factor die bij deze beslissing mee speelt is de beschikbaarheid aan CO 2. Door inzichten uit dit onderzoek zal bij de telers de beslissing om wel of niet te koelen wellicht verschuiven naar andere aandachtspunten. Voor een goede houdbaarheid mag het vochtdeficit niet te laag zijn. Daarbij verhoogt een laag vochtdeficit en een hoge worteldruk het risico op vochtblaadjes. De keuze of en hoe een teler gaat koelen zal sterk afhangen van de eisen aan de kwaliteit van het gewas, energiemanagement en bedrijfssituatie. De uitkomsten van dit onderzoek zijn mede aanleiding geweest voor één teler om zijn koelers te verplaatsen van onderin het gewas naar boven in de kas. Het onderzoek heeft aandacht gekregen in nieuwsbrieven van Groeiservice, 1 vakbladartikel, 2 lezingen, 2 open dagen en in 1 workshop. 13880 Energiezuinig Phalenopsis telen Om energiezuinig Phalaenopsis te telen zijn de mogelijkheden van efficiënt lichtgebruik, intensief schermgebruik en een aangepaste vochthuishouding onderzocht. De mogelijkheden tot energiebesparing, die zijn geopperd tijdens een brainstormsessie met telers, zijn met KASPRO doorgerekend om de effectiviteit te bepalen. In de warme afdeling kan door een combinatie van dubbeldek, geen beregening maar eb/vloed, geen gebruik van minimumbuis en geen verdamping uit de pot bijna 50% energie worden bespaard. In de koude afdeling is nog meer, nl. 83% energie te besparen door de juiste combinatie van maatregelen.
3 / 7 26 mei 2011 De uitkomsten leiden tot vervolgonderzoek. De 1 e stap hierbij is onderzoek aan alternatieve methoden om water te geven. De 2 e stap kan een teeltproef zijn waarbij met hogere RV geteeld gaat worden dan nu in de praktijk gebruikelijk is. Er volgt een artikel in een vakblad en aandacht voor het onderwerp op telersbijeenkomsten. Tijdens het project hebben 2 bijeenkomsten met een vertegenwoordiging van telers plaats gevonden. 13412 Lucht in de kas In de open kas van Themato zijn 2 seizoenen ervaringen opgedaan met Priva Climatizers. Hiermee wordt droge, warme buitenlucht via slurven onder het gewas gebracht. Daardoor kon er intensiever geschermd worden met een beweegbaar folie scherm en een vast folie scherm in de eerste periode van de teelt. De luchtverdeling over de lengte van de kap blijkt vrij constant te zijn. De warmteverdeling in eerst instantie niet, maar na aanpassing van de perforatie en door extra verwarming via de slurven werd de verdeling aanvaardbaar. De open kas heeft in 2010 een warmteverbruik laten zien van 30 m 3 per m 2. T.o.v. het normatieve verbruik is dat een besparing van 25%. De warmtelevering verliep voor 25% via de Climate Optimizers en voor 75% via de buisrailverwarming. Het elektraverbruik van deze luchtbehandelingskasten lag ruim onder de 1 m 3 per m 2. In 2010 is een iets hogere productie gerapporteerd en geen enkele botrytis aantasting. Het onderzoek in het eerste jaar heeft geleid tot aanpassingen van het systeem. Verder hebben de resultaten van het onderzoek naar temperatuur en luchtverdeling bijgedragen aan algemene kennis over klimaatgelijkheid. Er is in diverse vakblad artikelen aandacht aan het project bij Themato besteed. Op 17 maart 2011 was het bedrijf opengesteld zodat telers zich ter plekke konden informeren. 13230 Teeltbegeleiding en resultaatmonitoring semi-gesloten kassen Gedurende 2 jaren zijn de resultaten gevolgd op 9 bedrijven die semi-gesloten telen. Het betrof 4 tomaten teelten, 4 Phalaenopsis en 1 bedrijf met bioteelt. Bij de monitoring en teeltbegeleiding van conditionerende bedrijven tomaat en biologische vruchtgroenten is naar voren gekomen dat kaskoeling tot 10% meer productie geeft doordat minder CO 2 via de ramen verdwijnt. Geschat wordt dat koude hiermee een waarde genereert van 4 /GJ. De warmtepomp kan hiermee voor de warmteproductie pas concurreren met een WKK als de gasprijs hoger ligt dan 0,25 tot 0,30 /m 3. Bij Phalaenopsis is kaskoeling sowieso nodig om meertakkers te kunnen produceren. De Phalaenopsis teelt vraagt meer warmte dan de warmtepomp kan produceren. Kaskoeling van boven is minder efficiënt dan kaskoeling van onderen, maar geeft wel meer luchtbeweging in de kas en daardoor een effectievere ontvochtiging. Sommige bedrijven onttrekken meer warmte dan koude uit de aquifer, waardoor maatregelen moeten worden getroffen om de aquifer weer in balans te krijgen.
4 / 7 26 mei 2011 Een aantal van de ca. 10 aanbevelingen uit het project worden opgevolgd door de deelnemende bedrijven. Verder heeft het werk uit dit project bijgedragen aan de kennis over (semi-) gesloten telen. Dit is van belang voor de status van gesloten telen binnen het programma Kas als Energiebron en de bijdrage die verwachte mag worden aan de realisatie van de ambities van het programma. Er zijn 4 publicaties in vakbladen gerealiseerd en 2 lezingen gehouden. 14031.06 Consultancy ondiepe geothermie In dit project wordt in een quickscan bekeken wat de mogelijkheden zijn voor ondiepe geothermie (OGT). Om de verkenning zo concreet mogelijk te maken wordt een tuinder die interesse heeft nauw betrokken. OGT is hierbij zowel ingezet als basislast maar ook als variant volgens het nieuwe telen (met een gereduceerde energie en vermogensvraag). Door de hoge vraag in januari tot mei en in november / december, is de inzet van OGT aantrekkelijk. In de gemodelleerde situatie draait in zomermaanden de WKK t.b.v. CO2 en elektriciteitsopwekking. Het leveren van meer warmte met de OGT leidt tot een lagere kostprijs. De kostprijs is zonder subsidies is berekend, alleen fiscaal voordeel is meegenomen, zie ook onderstaande tabel 1. Tabel 1 Overzicht kosten 10 ha bedrijf Overzicht kosten 10 ha bedrijf Ondiepe geothermie Referentie (ketelgas) Kostprijs warmte /m 3 ae /3 ae OGT 1: OGT als pieklast 0,40 0,23 OGT 2: OGT als basislast 0,21 0,19 OGT 3: OGT als basislast met HNT 0,23 0,20 In een vervolg project dat reeds is gehonoreerd wordt het potentieel voor OGT voor Nederland, nader in kaart gebracht. Websites (o.a. Energiek2020.nu) en vakbladen. 14266.01 Consultancy Invloed klimaat op planttemperatuur potplanten en toepassing warmtebeeldcamera Er is gekeken wat de mogelijkheden zijn van warmtebeeld (thermografische) metingen in de potplanten. Door middel van het meten van verschillende potplanten in verschillende klimaten (luchtvochtigheid en instraling) zijn er duidelijke verschillen in planttemperatuur waargenomen. Met name bij hoge instraling kunnen thermografische metingen een duidelijk beeld geven van de gewastemperatuur en de spreiding daarvan binnen het gewas. Deze spreiding kan gevolgen hebben voor het gewas zoals verbranding van extreem warme delen, of condensatie op het gewas bij extreem koude delen. Het verdient dan ook de aanbeveling om meer onderzoek te doen naar de spreiding van gewastemperaturen en de temperatuur van de diverse gewasonderdelen.
5 / 7 26 mei 2011 De resultaten zijn gebruikt in het onderzoek Het Nieuwe Telen potplanten. Er wordt samen met die resultaten gewerkt aan een vervolgonderzoek om het natuurlijk licht beter te benutten d.m.v. diffuus licht. Websites en vakbladen. 13739 Workshops Opties voor verduurzaming van Agro AdviesBuro In totaal zijn 20 workshops gehouden waarin de deelnemers kennis genomen hebben van de verschillende transitiepaden uit het programma Kas als Energiebron. De deelnemers krijgen een beeld van de verschillende opties om te verduurzamen en of dit iets voor hun bedrijf kan betekenen. De workshops zijn hoog gewaardeerd door de deelnemers en ze zijn voornamelijk geïnteresseerd in zonne-energie, energiebesparing, duurzame(re) CO 2 en aardwarmte. & In totaal zijn 20 workshops gehouden waar meer dan 500 voornamelijk tuinders zijn bereikt. Er zal nog overleg zijn met AgroAdvies Buro of en hoe hier vervolg aan te geven. 13993 Nieuw kasdek bij Het Nieuwe Telen Nieuwe kasdekmaterialen hebben de potentie om het energiegebruik van komkommer en tomaat substantieel te verlagen,en/of de energie-efficiency te verhogen. Bij tomaat is het energiegebruik van 42 m 3 in een gangbare teelt tot 29 m 3 te verlagen als volgens principes van Het Nieuwe Telen wordt gewerkt. Dit is door een kasdek met gecoat dubbelglas verder te verlagen tot 23 m 3 /m 2 *jaar, en zelfs tot 16 m 3 als ook met mechanische koeling in combinatie met seizoensbuffering van warmte wordt gewerkt. Gebruik van een ander kasdek heeft effect op het kasklimaat, en beïnvloedt daarmee de groei en ontwikkeling van het gewas. Hoewel nog niet alle consequenties kunnen worden voorzien, lijken de stuurmiddelen die met Het Nieuwe Telen voorhanden zijn, voldoende om eventuele negatieve gevolgen te voorkomen. Enige aanpassingen van het teeltsysteem zijn raadzaam, zoals een grotere capaciteit ontvochtiging en technieken om lokaal het microklimaat tussen het gewas te kunnen meten en beïnvloeden. Deze studie heeft geleid tot het demonstratieproject VenLowEnergyKas op het IDC. Resultaten zijn besproken in een workshop met tuinders, naast artikelen in vakbladen en websites. 13875 Haalbaarheid elektraproductie uit geothermie In het onderzoek zijn de randvoorwaarden en mogelijkheden voor een elektriciteitscentrale in combinatie met de verwarming van kassen bepaald. De bron hiervoor is aardwarmte uit de Triaslaag op 3.500 meter diepte. Verschillende technieken voor de omzetting van aardwarmte in elektriciteit zijn bekeken. Met de ORC-techniek (organic rankine cycle) kan warmte met ruim 6% rendement worden omge-
6 / 7 26 mei 2011 zet. De restwarmte kan vervolgens op lagere temperatuur worden benut voor verwarming van kassen. Op basis van een gedetailleerde investerings- en exploitatieraming is een analyse gemaakt van de technische- en economische randvoorwaarden voor een dergelijk project in Oostland. Een belangrijke factor voor de haalbaarheid is de geschiktheid van de ondergrond. Dit is het vervolg van dit onderzoek meer duidelijkheid over komen. Het vervolg van dit project is in de sectorcommissie van 15 februari aangehouden. Het vervolg wordt nu privaat gefinancierd. Artikelen in vakbladen en websites en een bijeenkomst voor pers en tuinders op 14 juni. 13500 Innovatienetwerk Duurzame EnErgie Noord-Oost Polder en Koekoekspolder In een tiental bijeenkomsten in 2009 en 2010 zijn de volgende onderwerpen uit het energie transitie traject van Kas als energiebron aan de orde geweest; aardwarmte, warmte koude opslag, benutting laagwaardige warmte, houtstook, biovergisting, ontvochtigen via Het Nieuwe Telen, alternatieve vormen van CO 2, alternatieve voor CO 2- voorziening. Onder leiding van een procesbegeleider is gekeken naar het achterliggende principe, het gewenste en het gerealiseerde resultaat. De voorlopers en de ontvangende ondernemers zijn de brengers van nieuwe ideeën, die door de volgers kritisch bekeken worden. Hierin werd met de deelnemers gekeken naar de kansen en knelpunten en risico s bij toepassing op het eigen bedrijf. Met als resultaat meer inzicht en begrip van het systeem. Mede door dit netwerk zijn er studies verricht naar centrale CO 2- levering aan genoemde tuinbouw gebieden en zijn er initiatieven om vergisters te plaatsen gestart. Verder wordt er door deelnemers elementen uit Het Nieuwe Telen toegepast. / communicatie De tuinders zijn nu goed op de hoogte van diverse ontwikkeling op het gebied van energie. Ze vonden het een leerzaam traject. Ze hebben nog wel behoefte aan enkele bijeenkomsten voor kennisoverdracht/excursie. 13838 Diffuus glas bij Van Gog Op het kweekbedrijf Graafsebos is in een jaarrondteelt van tomaat de gewasontwikkeling en productie onder diffuus glas gevolgd. De afdeling met diffuus glas is daarbij vergeleken met een afdeling met helder glas. Beide waren voorzien van antireflectie coating. De metingen vonden plaats van week 4 tot en met week 48. Tot week 31-32 ontwikkelde het gewas in de diffuse kas zich sneller en waren de geoogste vruchten zwaarder en totaalproductie bijna 10% hoger, ondanks het gemiddeld lagere lichtniveau in de diffuse kas. Daarna trokken de beide kassen naar elkaar toe en in week 48 was in de diffuse kas uiteindelijk een meeropbrengst van 0.9-2.5% in de telrijen gerealiseerd. Optimaliseren blijft echter nodig en diffuus glas vraagt om teeltaanpassingen daar het gewas zich anders gedraagt. Er blijven een aantal inhoudelijke vragen openstaan over de effecten van diffuus glas op het gewas. Deze worden onderzocht in een vervolgproject diffuus licht in tomaat
7 / 7 26 mei 2011 Er zijn 3 publicaties in vakbladen geweest en 1 lezing gehouden. 13883 PV-cellen op de ZonWindKas In dit onderzoeksproject is via metingen en een model berekend wat de potentie is van PVcellen op de lamellen van de ZonWindKas. Het blijkt dat de opbrengst van de PV-cellen in daksecties dicht bij de goot bijna de helft minder elektriciteit per jaar produceren dan PV-cellen in de bovenste daksecties. Het model is geverifieerd met metingen die zijn uitgevoerd op de ZonWindKas. De metingen kwamen goed overeen met de verwachtingen van het model. Het model berekent een jaarproductie van 100 kwh per m² PV-cel per jaar voor de gunstigste locatie op het dak. Eenzelfde PV-cel buiten de kas produceert 40% meer elektriciteit dan PV-cellen op de lamellen in de kas, naast dat ze dan ook goedkoper kunnen worden gemaakt. De aanbeveling is dan ook dat PV-cellen in eerste instantie op de dakvlakken moeten worden gelegd die niet lichtdoorlatend zijn (zoals een bedrijfsruimte). Als alleen de lamellen in de bovenste sectie van het dakvlak van de ZonWindkas van PVcellen zou worden voorzien zou de opbrengst 12 kwh per m 2 kas per jaar bedragen. Dit is genoeg voor de compensatie van het jaarlijkse stroomverbruik van de kas zodat de ZonWindKas niet alleen warmtetechnisch energieneutraal zou worden, maar ook elektrisch energieneutraal zou kunnen functioneren. Het consortium van het IDC heeft geen vervolg om een praktijkproef van dit concept gevraagd. Het project is onderdeel van het IDC waar veel groepen (tuinders) rondgeleid worden.