Ben jij er ook? Docentenhandleiding

Ben jij er ook? Docentenhandleiding TYPERING MODULE Ontwikkeld voor vwo 4 Leerstofgebied Biologische eenheid: organismen, biodiversiteit Omvang 17 20 lesuren van 50 minuten + evaluatie (1 lesuur) Didactische typering Een lessenserie die leerling wil laten reflecteren over de omgang van de mens met andere organismen. Werkvormen: maken van PowerPoint; onderzoek; waarnemen, tekenen en beschrijven; determineren; meningsvorming en betogen. De module is bedoeld als kennismaking met de biologie in de bovenbouw van VWO. Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 1 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

Dit lesmateriaal is ontwikkeld door docenten van het Segbroek College te Den Haag. Auteurs: Harm Beekhof en Marius Rondeltap Disclaimer In het kader van de vernieuwing van het vak Biologie zijn door docenten van de volgende scholen met behulp van subsidie van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en in samenwerking met de Commissie Vernieuwing Biologie Onderwijs (CVBO), modules ontwikkeld. Candea college CSG Dingstede Schoter Scholengemeenschap Havo Notre dame des Anges Cartesius Lyceum Jac. P. Thijsse College Segbroek College Het auteursrecht op de modules berust bij het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. OCW is derhalve de rechthebbende zoals bedoeld in de hieronder vermelde creative commons licentie. SLO (nationaal expertise centrum leerplanontwikkeling) heeft toestemming verkregen van OCW om de modules onder de hierna vermelde creative commons licentie te publiceren. SLO is niet verantwoordelijk voor de totstandkoming, inhoud en didactiek van de modules en om die reden aanvaardt SLO geen enkele aansprakelijkheid voor onjuistheden en/of onvolledigheden in de modules en/of enige schade, voortkomend uit (het gebruik van) deze modules. Bij de ontwikkeling van de modules is wellicht gebruik gemaakt van materiaal van derden. SLO aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele inbreuk die op rechten van derden is gemaakt. Mochten er personen of instanties zijn die rechten menen te kunnen doen gelden op tekstgedeeltes, illustraties, enz. van een module, dan worden zij verzocht zich in verbinding te stellen met OCW. Voor deze module geldt de Creative Commons Licentie: Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 3.0 Nederland (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/nl/). Deze licentie houdt in dat een gebruiker het werk mag kopiëren, verspreiden en doorgeven mits de gebruiker de naam van de rechthebbende vermeldt, de gebruiker het werk niet voor commerciële doeleinden gebruikt en de gebruiker het werk niet bewerkt. Een gebruiker die het werk wil bewerken en/of verspreiden in bewerkte vorm al dan niet voor commerciële doeleinden dient zich in verbinding te stellen met OCW. Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 2 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

INHOUD pagina 1. Korte omschrijving van de lessenserie en de gebruikte contexten 3 2. Plaats in examenprogramma 4 3. Eindtermen 5 4. Benodigde voorkennis en vaardigheden 5 5. Overzicht leerlingmateriaal 6 6. Lesoverzicht 6 7. Rol van het boek 7 8. Bronnen van materiaal 7 9. Uitgebreide omschrijving van de lessen met didactische aanwijzingen 7 10. Toetsing 9 1. Korte omschrijving van de lessenserie en de gebruikte contexten Ben jij er ook? is een lessenserie die leerlingenwil laten nadenken over de omgang van de mens met andere organismen. In een leefwereldcontext wil de lessenserie leerlingen de enorme verscheidenheid aan organismen, waar mensen mee omgaan of waar mensen last van kunnen hebben, laten ervaren. In een onderzoekscontext doen leerlingen ervaring op met vaardigheden die door biologen (microbioloog, plantenanatoom, taxonoom) worden gehanteerd. In beroepscontext (journalist) maken leerlingen een beschouwing over hoe om te gaan met dieren waar mensen (ook) last van kunnen hebben. Het laatste deel van de module is een gemengde context, waarin leerlingen de indeling vergelijken van organismen in de leefwereld en in de wetenschap. De module is bedoeld om de leerlingen te laten kennismaken met de biologie in de bovenbouw van VWO en legt de nadruk op mentale en motorische vaardigheden. Conceptuele diepgang heeft nog geen prioriteit. NB. Gemarkeerde tekst moet in ieder geval aangepast worden aan de eigen situatie. (Dit geldt niet voor hoofdstuk 2) Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 3 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

2. Plaats in examenprogramma De belangrijkste concepten zijn GEEL gearceerd, de concepten die er ook bij betrokken worden zijn GRIJS gearceerd. De concepten die alleen voor vwo gelden zijn van een (v) voorzien. Biologische eenheid SYSTEEMEIGENSCHAP Zelfregulatie Zelforganisatie Interactie Reproductie Evolutie Molecuul DNA Eiwitsynthese Genexpressie Genregulatie DNA-replicatie Mutatie Recombinatie Variatie Cel Cel Homeostase Transport Assimilatie Dissimilatie Celdifferentiatie Celcommunicatie (v) (v) Celcyclus Ontstaan van het leven (v) Orgaan (-systeem) Orgaan Ademhaling Vertering Uitscheiding Transport ORGANISATIENIVEAU Organisme Prokaryoot Eukaryoot Virus Homeostase Fotosynthese Ademhaling Vertering Uitscheiding Transport Afweer Beweging Hormonale regulatie Neurale regulatie Waarneming Levenscyclus Gedrag Voortplanting Erfelijke eigenschap Populatie Populatie Gedrag Variatie Selectie Soortvorming Ecosysteem Ecosysteem Energiestroom Kringloop Dynamiek Evenwicht Dynamiek Evenwicht Voedselrelatie System Aarde Systeem Aarde Energiestroom (v) Kringloop Dynamiek (v) Evenwicht (v) Dynamiek (v) Evenwicht (v) Biodiversiteit Ontstaan van het leven (v) Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 4 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

3. Eindtermen Vaardigheden Uit examenprogramma Meer specifiek benoemd A1.1 Informatievaardigheden internetbronnen selecteren en raadplegen A1.2 Communiceren overleg en besluitvorming bij groepsopdrachten het schrijven van een beschouwing A1.3 Reflecteren op het leren zoveel mogelijk worden vooraf beoordelingsrubrics of beoordelingsmodellen uitgereikt en besproken; evaluatie achteraf A2.4 Natuurwetenschappelijk instrumentarium het werken met gewone lichtmicroscoop en binoculaire loep omgaan met een standaard snijset, bestaande uit: scalpel, schaar en sonde bereiden en gebruiken van voedingsbodems ontwerpen van en reflecteren op indelingen van organismen A2.5 Waarderen en oordelen verzamelen van argumenten van voor- en tegenstanders van jacht A3.1 Beleven de rol van organismen in de context keuken Vakinhoudelijke eindtermen B.2 Stofwisseling van de cel in een context op het gebied van gezondheid en voeding enige verklaring geven voor de wijze waarop de stofwisseling van prokaryoten verloopt B.3 Stofwisseling van het organisme C.2 Zelforganisatie van het organisme met behulp van de concepten vertering en uitscheiding in contexten op het gebied van gezondheid en voeding beargumenteren op welke wijze de aanwezigheid van bepaalde organismen in de keuken te verklaren is en waarom deze organismen eventueel bestreden moeten worden. In een onderzoekscontext kan de leerling gebruik maken van concepten als fotosynthese en ademhaling en deze in relatie brengen met de anatomie van de plant. in contexten op het gebied van gezondheid en voedselproductie aangeven op welke wijze de ontwikkeling van micro-organismen verloopt D.5 Interactie in ecosystemen met behulp van de concepten voedselrelatie en interactie met (a-) biotische factoren in contexten op het gebied van duurzaamheid, energie en voedselproductie benoemen welke relaties tussen populaties en ecosystemen bestaan en beargumenteren op welke wijze vraagstukken die daar betrekking op hebben kunnen worden benaderd 4. Benodigde voorkennis en -vaardigheden Verondersteld als kennis (voorkennis): basisstof organismen (bijvoorbeeld BVJ 5V thema 1) basisstof planten (bijvoorbeeld BVJ 5V Thema 4 basisstof 1) Verondersteld als vaardigheid: werken met PowerPoint gebruik microscoop gebruik binoculaire loep maken van biologische tekeningen Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 5 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

5. Overzicht leerlingmateriaal Document Leerlingenhandleiding Beoordelingsformulier In de keuken Beoordelingsrubric Bacteriën Beoordelingsrubric Plant Beoordelingsrubric Beschouwing? - Zwijn, of geen zwijn, dat is de kwestie, De Volkskrant, 15 oktober 2008 - De wereld wordt kaal. Hoofdredactioneel commentaar, NRC Handelsblad, 8 oktober 2008 - E. Spierings en J. Scharroo, Thermometer voor een brandende aarde, Bionieuws, 18 oktober 2008. Beoordelingsrubric Werkstuk Beschrijving Complete handleiding voor leerlingen, eventueel in delen uit te reiken Beoordelingsformulier voor de presentatie In de keuken Beoordelingsrubric voor het verslag in Microbiologie Beoordelingsrubric voor beschrijving in Plantentaxonomie Beoordelingsrubric voor beschouwing in Afschieten of niet? Drie artikelen uit te delen bij het schrijven van de beschouwing Beoordelingsrubric voor het werkstuk in Beschrijven en indelen van organismen is er (nog) niet 6. Lesoverzicht Voor de practica in de lessen 6 t/m 8 kunnen in plaats van één ook twee lesuren gereserveerd worden; de module wordt dan navenant langer. Les Context/doel Activiteiten in de les Thuis of tussenuur achteraf 1 In de keuken Leefwereldcontext: klassengesprek over organismen die in een keuken kunnen voorkomen Lezen van Leerlingenhandleiding, groeps- Lezen BVJ 5V thema 1 Organismen 2-4 Maken van een PowerPoint-presentatie 5 Onder de loep 1: Microbioloog Onderzoekscontext: waarnemen en beschrijven van bacterien vorming, afspraken maken In de mediatheek, in tweetallen Eind lesuur 4: inleveren eerste versie presentatie PowerPoint Lesuur 4 + één week: inleveren definitieve versie presentatie In tweetallen Lezen leerlingenhandleiding Opfrissen gebruik van de binoculaire loep, de microscoop en maken van biologische tekeningen Leren tekenen van bacteriekolonies 6-8 Idem Maken voedingsoplossing Gieten van voedingsbodems (lesuur 1 microbiologie, zie leerlingenhandleiding) Enten voedingsbodems (lesuur 2) Tekenen bacteriekolonies (lesuur 3) 9-11 Onder de loep 2: Plantentaxonoom Onderzoekscontext: waarnemen en beschrijven van planten In tweetallen Lezen handleiding Beschrijven van een plant 3 Lesuren. Laatste lesuur + één week: inleveren beschrijving plant Eventueel als huiswerk afmaken Lezen van link en beantwoorden van de 2 vragen (betreft bestrijding van exoten.) Idem Eventueel als huiswerk afmaken Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 6 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

12-14 Beschrijven en indelen van organismen Mix van leefwereld en onderzoekscontext: Hoe deel je in dagelijks leven en in taxonomie organismen in? 15 18 Afschieten of niet? Beroepscontext: de journalist schrijft over wat mensen van lastige dieren vinden en hoe ze ermee om willen en moeten gaan. In viertallen Maken van een werkstuk 3 Lesuren In viertallen Schrijven van een beschouwing vier Lesuren Eind lesuur 3: inleveren verzamelde informatie Eind lesuur 4: inleveren eerste versie beschouwing Lesuur 4 + één week: inleveren definitieve versie beschouwing Eventueel als huiswerk afmaken Eventueel als huiswerk afmaken 7. Rol van het boek Voor een omschrijving van de belangrijkste begrippen wordt verwezen naar het schoolboek Biologie voor Jou deel 5V. 8. Bronnen van materiaal Het isoleren van bacteriën: http://en.wikibooks.org/wiki/school_science/agar_plate, laatst bezocht op 15-11-2010 J.G. Cappuccino & N. Sherman (2008), Microbiology, San Francisco. R.Y. Stanier, J.L. Ingham, M.L. Wheelis & P.R. Painter (1986), General Microbiology, 5e druk, Englewood Cliffs. Beschrijving van een plant: R. van der Meijden (2005), Heukels Flora van Nederland, 23 e drukgroningen. A.E. Radford (1986), Fundamentals of Plant Systematics, New York. Biologisch tekenen en gebruik microscoop: A. Jones, R. Reed & J. Weyers (2003), Practical Skills in Biology, 3e druk, Harlow, England. 9. Uitgebreide omschrijving van de lessen met didactische aanwijzingen In de keuken Les 1 Klassengesprek over organismen die in een keuken kunnen voorkomen Korte uitleg van de procedure o Peiling naar de bekendheid met PowerPoint: de meeste leerlingen kunnen tegenwoordig zonder problemen overweg met PowerPoint. o Leerlingen moeten weten dat er bacteriën, dieren, planten en schimmels zijn o Leerlingen moeten weten hoe een wetenschappelijke naam is opgebouwd o Aangeraden wordt een blanco beoordelingsrubric tegelijk met de opdracht uit te delen o Soms is het nodig een suggestie te geven voor een ongewenste plant. Het moet wel plausibel zijn hoe die in de keuken terecht kan komen. Lezen van Leerlingenhandleiding, groepsvorming, in het groepje: afspraken maken Les 2 4 Leerlingen werken onder begeleiding in de mediatheek of computerlokaal, in tweetallen Aan het eind van lesuur 4leveren ze de eerste versie van de PowerPoint in Een week na lesuur 4 leveren ze definitieve versie in. Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 7 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

Onder de loep: Microbiologie en Plantentaxonoom De leerlingen gaan nu over van de rol van gebruiker van organismen naar die van onderzoeker van organismen. Die onderzoeker werkt volgens de regels die gelden voor het doen van kwalitatief goed biologisch onderzoek. Iedere les korte uitleg van de procedure Benadruk hoe de leerlingen veilig moeten werken Aangeraden wordt blanco beoordelingsrubrics tegelijk met de opdracht uit te delen Leerlingen moeten opgefrist worden hoe met een microscoop gewerkt dient te worden en hoe biologische tekeningen te maken. Les 5 8 Het isoleren van bacteriën: Materialen zijn aangeschaft bij regulier aan scholen leverende bedrijven. Het steriliseren van de voedingsoplossing kan door de TOA gedaan worden. De agar stolt bij 45 C. Om weer vloeibaar te worden, moet hij tot 100 C verhit worden. Het is bij het gieten beter om te voorkomen dat opnieuw vloeibaar maken nodig is. Benadruk dat namen op de zijkant van de petrischalen gezet moeten worden. Door de platen enkele dagen bij kamertemperatuur te laten staan wordt duidelijk welke niet volledig steriel zijn. Het gieten van de voedingsbodems (lesuur 1 microbiologie) vult geen heel lesuur. Zorg dat de leerlingen nog iets anders te doen hebben. Dat geldt in mindere mate ook voor het enten van de platen (lesuur 2). Mogelijk kan begonnen worden met Afschieten,dan is het handig om twee tweetallen aan elkaar te koppelen. Het begeleiden van de groepen bij het enten kan mede door de TOA gedaan worden. Dit is ook verstandig in verband met de veiligheid. Leerlingen begrijpen niet altijd direct dat bacteriegroei toename van het aantal bacteriën betekent. De leerlingen zijn heel creatief in het bedenken waar in het schoolgebouw monsters te nemen. Een leerling die net gegoten of geënt heeft, kan heel goed de volgende van de groep begeleiden. De geënte schalen kunnen één dag in een broedstoof bij 25 C staan, daarna drie dagen bij kamertemperatuur. Daarna kunnen de leerlingen ze tekenen en de kolonies beschrijven. De meeste schalen bevatten individuele kolonies. Het is niet altijd duidelijk zichtbaar dat (of?) de leerlingen inderdaad in vier stappen hebben geënt. Les 9 11 Beschrijving van een plant Benadruk dat het er vooral om gaat te bedenken wat eigenschappen/kenmerken zijn van de delen van de plant. Geef als voorbeeld een neus: Wat hebben neuzen voor eigenschappen? Leerlingen zijn weinig geneigd lijntekeningen te maken. Ze blijven schetsen. Beschrijven en indelen van organismen Les 12 14 Indelen van organismen in dagelijks leven en in de wetenschap Maken van een werkstuk aangeraden wordt een blanco beoordelingsrubric tegelijk met de opdracht uit te delen Afschieten of niet? Les 15 18 Schrijven beschouwing over dieren die voor overlast zorgen korte uitleg van de procedure aangeraden wordt een blanco beoordelingsrubric tegelijk met de opdracht uit te delen Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 8 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

10. Toetsing Er is geen toets. De beoordeling gebeurt op basis van vijf producten met behulp van beoordelingsrubrics. Beoordelingsrubric In de Keuken Beoordelingsrubric Bacteriën Beoordelingsrubric Plant Beoordelingsrubric Beschouwing Beoordelingsrubric Werkstuk Beoordelingsformulier voor de presentatie In de keuken Beoordelingsrubric voor het verslag in Microbiologie Beoordelingsrubric voor beschrijving in Plantentaxonomie Beoordelingsrubric voor beschouwing in Afschieten of niet? Beoordelingsrubric voor het werkstuk in Beschrijven en indelen van organismen Docentenhandleiding BEN JIJ ER OOK? 9 2011 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap