Artikel: Israël in het nauw. Amerika s bemiddeling in de Yom-Kippuroorlog Auteur: Marlouk Wester Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 17.1, 31-40. 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skript-ht.nl/archief. Skript Historisch Tijdschrift Spuistraat 134, kamer 558 1012 VB Amsterdam www.skript-ht.nl info@skript-ht.nl
MARLOUK WESTER Israël in het nauw Amerika's bemiddeling in de Yom Kippuroorlog. Na maanden van intensief en moeizaam onderhandelen, waarbij de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Henry Kissinger als bemiddelaar optrad, sloten Syrië en Israël op 31 mei 1974 een troepenscheidingsakkoord. Deze vrede was duidelijk in het nadeel van Israël. Hoewel dit land de oorlog had gewonnen, moest het nu meer gebied afstaan dan het tijdens deze oorlog op Syrië veroverd had. Van Syrische zijde werd hier niets tegenover gesteld. Deze situatie roept op zijn minst verwondering op. De houding van Israël valt slechts te begrijpen in het licht van Amerika's Midden-Oostenpolitiek. 1 In juni 1967 had Israël de drie buurlanden Jordanië, Syrië en Egypte In een defensieve oorlog, een verpletterende nederlaag toegebracht Binnen zes dagen had het zich meester gemaakt van de hele Sinaïwoestijn, de Gazastrook en de Westbank -inclusief Oost- Jeruzalem en de Golanhoogten. 2. H. M. Sachar, The course of modern Jewish history (New York 1990) 790. Op zes oktober 973, de Israëlische Yom Kippur-dag, werd Israël verrast door een grootschalige Egyptisch-Syrische aanval. Omdat het Israëlische leger hier in het geheel niet op voorbereid was, werden er in de eerste twee dagen van de oorlog enorme verliezen geleden. Egyptische troepen staken het Suezkanaal over, Syrische troepen drongen diep de Golanhoogten binnen en het aantal gesneuvelde soldaten liep snel op. Een paar uur nadat de oorlog begonnen was, riep Washington al op tot een staakt-het-vuren, maar president Assad van Syrië en president Sadat van Egypte hadden hier geen interesse in. De Sovjet-Unie schaarde zich onmiddellijk aan de kant van de Arabische landen en steunde hen in hun eis dat Israël zich moest terugtrekken binnen de grenzen van voor de Zesdaagse oorlog. ^ Vanaf negen oktober leverde de Sovjet-Unie aan Syrië en Egypte een grote hoeveelheid tanks, geweren en munitie. In Washington realiseerden president Nixon en minister Kissinger zich dat de situatie ernstiger was dan ze in eerste instantie hadden gedacht. Een Israëlische overwinning leek allesbehalve vanzelfsprekend. Bij een overwinning van de door de Sovjet-Unie gesteunde Arabische landen zouden de machtsposities in het Midden-Oosten drastisch veranderen. Amerika besloot niet langer een neutrale houding aan te nemen, maar actief steun te bieden aan Israël. In aller ijl werd er een luchtbrug opgezet, waarbij de Verenigde Staten in 566 vluchten 22.000 ton aan militair materieel leverden.^ Het Israëlische leger, dat zich ondertussen al enigszins hersteld had, kon hierdoor vlug zijn positie versterken. Al snel werden Syrië en Egypte op hun eigen grondgebied in het nauw gedreven. Amerika was echter geen 31
voorstander van een absolute nederlaag van de Arabische landen. Nixon en Kissinger wilden graag de betrekkingen met Egypte en Syrië verbeteren om zo Amerika's invloed in het Midden-Oosten te vergroten. Zowel de Verenigde Staten als de Sovjet-Unie streefden nu naar een zo snel mogelijke beëindiging van de gevechten. Op 22 oktober werd door de VN-veiligheidsraad tot een wapenstilstand opgeroepen. Maar al spoedig beschuldigden Egypte en Israël elkaar er wederzijds van de vijandigheden hervat te hebben. De strijd laaide weer op. Hierbij slaagde Israël erin het Egyptische derde leger in de Sinai te omsingelen en zo de aanvoerlijnen naar dit gebied af te snijden. Dit leidde tot een zeer felle Russische reactie. De Sovjet-Unie dreigde met eenzijdig ingrijpen indien Israël zich niet onmiddellijk terug zou trekken. De Verenigde Staten kon dit niet over zich heen laten gaan en beantwoordde deze dreiging door 3. Sachar, Mocfer/WewisA wereldwijd zijn troepen op scherp te stellen.^ De Sovjethistory,792.,,.,,,."..". j-^,. -^ Unie bond hierop enigszins in. Op aandringen van Amerika accepteerde Israël op 24 oktober een tweede wapenstilstand. Israël beëindigde de oorlog met een territoriale overwinning op zowel Syrië als Egypte. In het zuiden hield het een brede strook ten westen van het Suezkanaal bezet. In het noorden waren Israëlische troepen ver over de vooroorlogse grenzen heen de Golanhoogten binnengedrongen en bevonden zich nu op slechts 35 kilometer van Damascus. Desondanks verkeerde Israël in een zeer zwakke positie, zowel op nationaal als op in internationaal niveau. Op binnenlands gebied werd dit veroorzaakt door een zwaar beschadigd zelfvertrouwen. Israël had tijdens deze oorlog op de rand van een totale nederlaag gebalanceerd. Het aura van onoverwinnelijkheid, dat Israël omringd had sinds de indrukwekkende overwinning van de Zesdaagse ÜphBaJaf(Z'^ndTi 98% ''^ g' AA 8^^^^' verbroken.^ De eerste oorlogsdagen 1054. hadden duidelijk aangetoond dat de Arabische staten niet machteloos waren en niet zonder meer als militaire kneusjes beschouwd konden worden. Bovendien was het vertrouwen in de eigen politieke leiders sterk verminderd. Zij hadden de dreiging van Egypte en Syrië immers niet zien aankomen. Ook op internationaal niveau was Israels positie verre van rooskleurig. Een groot deel van de wereld was voor zijn olievoorziening afhankelijk van de Arabische landen. Deze hadden hierdoor een belangrijk machtsmiddel in handen. Zo schaarden vele Afrikaanse landen zich, uit 32
_., "A" Line (Israeli forward line, referred to as tlie "blue line" or "line of separation") Het syrisch-iraëlisclie troepenscheidingsakkoord, 31 mei 1974
M 5. fl. Hof, 'Het Midden Oosten' in: D.F.J. Bossctier en H. Remmer ed.. De wereid na 1945 (Utrecht 1981) 7. 6. Ibidem. angst voor een olieboycot, aan de zijde van Egypte en Syrië en beperkten hun diplomatieke contacten met Israël. Ook Europa was bang de Arabische staten voor het hoofd te stoten. Vrijwel alle Europese landen (Portugal en Nederland uitgezonderd) weigerden hun vliegvelden beschikbaar te stellen als tussenlandingsplaats voor de Amerikaanse militaire vliegtuigen. Op 17 oktober besloten de Arabische olie-ministers om inderdaad een olie-embargo in te stellen. De olietoevoer naar Amerika en Nederland werd geheel stopgezet en de toevoer naar de andere NATO-landen werd selectief verminderd. Tegelijkertijd werd besloten tot drastische produktiebeperkingen en prijsverhogingen. Tussen oktober 1973 en januari 1974 verviervoudigden de olieprijzen.^ Dit had ernstige consequenties voor de westerse economieën. De EEG besloot er het beste van te maken door begrip te tonen voor het Arabische standpunt. Op zes november drongen de ministers van Buitenlandse Zaken van alle lidstaten er in een gemeenschappelijke verklaring bij Israël op aan alle veroverde gebieden aan de Arabische landen terug te geven en de rechten van de Palestijnen in ogenschouw te nemen.^ Ook Nederland had zich bij dit standpunt aangesloten. De enige bondgenoot die Israël nu nog overhield was Amerika. Hierdoor werd Israels afhankelijkheid van de Verenigde Staten nog groter. Kissingers vredesmissie Vanaf het begin van de Syrisch-Egyptische aanval op Israël, was Henry Kissinger vastbesloten geweest om de oorlog te 7. Kissinger, Years of gebruiken als aanleiding voor een vredesproces.^ Het verup h eaval, 468., j i i. i * i loop van de oorlog was buitengewoon gunstig geweest voor het scheppen van een bemiddelaarsrol voor de Verenigde Staten. Amerika had Israël gesteund, maar had ook de vernietiging van het Egyptische en het Syrische leger voorkomen. Hierdoor was Amerika bij beide Arabische landen in achting gestegen. Voor de Sovjet-Unie was een bemiddelaarsrol niet weggelegd. Zij was niet in staat gebleken de nederlaag van Syrië en Egypte te voorkomen. Evenmin had zij een confrontatie met de Verenigde Staten aangedurfd. De relatie tussen Israël en de Sovjet-Unie was al jaren slecht. De Sovjet-Unie eiste dat Israël zich terugtrok binnen de grenzen van voor de Zesdaagse oorlog en om deze reden had zij in 1967 alle diplomatieke contacten met Israël verbroken. 34
H.Kissinger Amerika maakte onmiddellijk gebruik van de nieuwe machtsverhoudingen in het Midden-Oosten. Door te bemiddelen in de onderhandelingen zou Amerika haar invloed op Egypte en Syrië kunnen vergroten en de rol van de Sovjet-Unie in het Midden-Oosten kunnen reduceren. Dit was één van de belangrijkste doelstellingen van 8. Idem, 600. Amerika's Midden-Oostenpolitiek.^ Als de Verenigde Staten de Arabische landen een gematigd programma aan zouden kunnen bieden, zou dit leiden tot een opheffing van het olie-embargo en een wereldwijde vergroting van Amerika's prestige. Een Amerikaanse bemiddelingsrol hield echter voor Israël in dat het niet meer automatisch op de steun van de Verenigde Staten kon rekenen. Wilde de Verenigde Staten zich verzekeren van het vertrouwen van de Arabische staten, dan moest het neutraal, onpartijdig en rechtvaardig optreden. Henry Kissinger begon zijn toenadering tot Syrië op 20 januari 1974, na de voltooiing van een akkoord tussen Egypte en Israël. Dit akkoord, dat na directe onderhandelingen tot stand gekomen was, hield onder meer in dat Israël zich terug zou trekken uit het gebied dat het in deze oorlog veroverd had en uit een klein deel van het in 1967 ingenomen gebied. Egypte moest zijn militaire apparaat op de oostkust van het Suezkanaal verminderen en het kanaal weer openstellen. De Egyptische steden langs het kanaal werden, als een garantie voor vrede, weer bevolkt. De onderhandelingen tussen Israël en Syrië verliepen veel moeizamer. Syrië's houding ten opzichte van Israël was een stuk scherper. Bovendien werd de onderhandelingsruimte danig beperkt doordat de Golanhoogten een aanzienlijk kleiner gebied waren dan de Sinaï. Elke kilometer in de Golan scheen bijna strategische betekenis te hebben. Toch was de totstandkoming van een akkoord tussen Israël en Syrië noodzakelijk voor het slagen van Amerika's Midden-Oostenpolitiek. Als dit akkoord er niet zou komen, dan was ook het Egyptisch-Israëlische akkoord ten dode opgeschreven. Egypte zou dan het enige Arabische land zijn dat een overeenkomst met Israël gesloten had en dat zou een enorme verzwakking 9. Idem, 1070. betekenen voor zijn positie in de Arabische wereld.' De druk op de onderhandelingen werd nog verder vergroot door de Amerikaanse binnenlandse politiek. President Nixon was verwikkeld in de laatste fasen van de Watergateaffaire. Door een succes in het Midden-Oosten hoopte hij zijn eigen positie nog enigszins op te kunnen vijzelen. 35
10. A. Eban, An autobiography (Londen 1978) 576. 11. G. Rafael, Destination peace. Tfiree decades of Israeli foreign policy. A personal memoir (Londen 1981) 328. Verschillende keren werd Kissinger, toen hij bij totaal vastgelopen onderhandelingen op het punt stond zijn pogingen op te geven, vanuit het Witte Huis dringend verzocht de moed toch vooral niet te laten zakken.^'' Om Kissingers missie te vergemakkelijken, had Nixon hem uitgerust met één miljard dollar als tegemoetkoming op de terugbetaling van de 2,2 miljard dollar aan hulp die de Verenigde Staten tijdens de oorlog geboden had. Ook aarzelde de president niet druk uit te oefenen door discreet te laten weten dat de totale financiële steun die Israël ontving vanuit Amerika, nodig aan herziening toe was.^^ Vanaf het begin van de Syrisch-Israëlische pendeldiplomatie liet Kissinger weten dat hij concessies van Israël verwachtte en dat het mislukken van de onderhandelingen ernstige gevolgen zou kunnen hebben voor de relatie tussen de Verenigde Staten en Israël. Dit kwam naar voren in verschillende toespraken die Kissinger hield na zijn aankomst in Israël, begin mei. 12. Kissinger, Years of upheaval, 1056. 13. Idem. 1057. (2 mei) "...If this negotiation fails, I think we have to assume that the dominant American role in the peace effort is at an end, if we cannot produce an acceptable solution in a disengagement scheme... I think it is essential that the gravity of a failure of negotiation be understood in relation to what happens diplomatically, what happens militarily and what happens in the United States."^^ En op 5 mei: "...The nature of the situation is, can the United States effectively back up an Israeli position over an extended period of time? I don't believe we can back up a negotiation that breaks down on issues that the American public doesn't understand, leading to an oil embargo, leading to a constant series of crisis and maybe to a war..."^^ Vanaf het begin van de onderhandelingen was Kissinger van mening dat Israël meer grondgebied moest opgeven dan het in de oktoberoorlog veroverd had. Toen de Israëlische minister van Defensie, Moshe Dayan, op 29 maart Kissinger bezocht in Washington, werd hem meegedeeld dat een Israëlische terugtrekking uit een strook van de Golanhoogten, met inbegrip van de voormalige Syrische stad Kuneitra, een onderdeel moest vormen van het Syrisch-Israëlische akkoord. Kissinger was op dit punt vastberaden. Als Israël slechts bereid was het zojuist overwonnen gebied af te staan, was een overeenkomst met Syrië volgens hem onmogelijk. President Assad zou nooit 36
/"^ A - I A^A
accepteren dat de oorlog voor Syrië niets opgeleverd had, terwijl Egypte erin was geslaagd een deel van de Sinaï terug te krijgen. Het militante Syrië zou zijn gezicht verliezen als het onder moest doen voor Egypte. Verschillende Arabische landen, waaronder Egypte, Saudi-Arabië, Kuweit en Algerije, steunden het idee om Kuneitra als symbolisch gebaar aan Syrië terug te geven. Kissinger achtte Kuneitra hier om verschillende redenen geschikt voor. Ten eerste lag het slechts drie kilometer binnen de grens van het in 1967 veroverde gebied. Ten tweede was het nooit door Israëli's bevolkt en lag de dichtstbijzijnde Israëlische nederzetting pas vier kilometer verder naar hel westen. Kissinger was zich ervan bewust dat Israël het zich, gezien de geïsoleerde positie waarin het zich bevond, niet kon veroorloven een onflexibele houding in de onderhandelingen in te nemen. Zijn Midden-Oostendiplomatie was vooral succesvol doordat hij de Arabische staten ervan had overtuigd Israël tot territoriale concessies te kunnen dwingen. Tegelijkertijd hield Kissinger Israël tevreden door zijn veiligheid niet in gevaar te brengen. Krijgsgevangenen als dwangmiddel 38 Van alle buurlanden van Israël was Syrië de meest militante en gevreesde vijand. Het weigerde halsstarrig Israels bestaan te erkennen en vnlde niet direct spreken of onderhandelen met Israël. De VN-veiligheidsraad had tegelijk met de oproep tot een staakt-het-vuren, alle strijdende partijen opgeroepen aan een vredesconferentie deel te nemen. Tijdens deze conferentie, die begon op 21 december in Geneve - en die overigens geen enkel resultaat opleverde - schitterde Syrië door afwezigheid. Hoewel directe besprekingen met Israël nog steeds als ondenkbaar beschouwd werden, zag Syrië zich na de oktoberoorlog toch gedwongen om op een indirecte manier onderhandelingen te voeren. Het was onmogelijk het land normaal te laten functioneren met Israëlische troepen op slechts 35 kilometer afstand van de hoofdstad. Zonder verdere voorwaarden te stellen was Syrië nu bereid om Kissinger te laten bemiddelen tussen Damascus en Jeruzalem. Assad had bovendien een effectief middel in handen waarmee het Israël onder druk kon zetten om concessies te doen en om daadwerkelijk vooruitgang te boeken in de onderhandelingen. Syrië
hield namelijk meer dan zestig Israëlische soldaten in krijgsgevangenschap. Tot aan het begin van de onderhandelingen had Syrië geweigerd om ook maar een minimum aan informatie over hen te verstrekken of om het Rode Kruis toe te laten hen te bezoeken. Er bestonden 14. Rafael, Destination peace, echter sterke vermoedens dat ze aan zware mishandelingen werden blootgesteld.^' Assad liet weten pas bereid te zijn de namen van de gevangenen prijs te geven, nadat Israël een concreet eigen voorstel voor een troepenscheiding op tafel had gelegd. Voor Israël vormden de gevangenen een bron van grote bezorgdheid en hun repatriëring was een kwestie van de eerste orde. Assad was vastbesloten Israels krijgsgevangenen als dwangmiddel te gebruiken om een voor Syrië zo voordelig mogelijk akkoord tot stand te brengen. Het zou voor hem zeker niet voldoende zijn als Israël zich alleen zou terugtrekken uit het in de Yom Kippur-oorlog veroverde gebied. Niet alleen omdat, zoals al eerder gezegd, Syrië niet voor Egypte onder wilde doen, maar ook omdat Assad zijn eigen bevolking moest overtuigen dat de 6000 doden die deze oorlog Syrië had gekost, toch nog iets hadden opgeleverd. Zo zag Israël zich steeds verder in het nauw gedreven. De druk die op het land werd uitgeoefend, werd steeds sterker voelbaar. Israël bevond zich in een uiterst geïsoleerde positie. Van geen enkel land kon het steun verwachten om zich te sterken tegen de Amerikaanse en Arabische eisen. Het was al helemaal onmogelijk om, zonder steun van buitenaf, de overwinning op Syrië in een voordeel voor zichzelf om te zetten. Israël had eenvoudigweg geen ander alternatief dan toe te stemmen met een terugtrekking uit Kuneitra en het deel van de Golanhoogten dat het tijdens deze oorlog veroverd had. De druk vanuit Amerika, het land dat normaal gesproken altijd Israels rots in de branding was geweest, vormde de voornaamste reden waarom Israël uiteindelijk instemde met het akkoord. Had de Verenigde Staten zich scherper achter Israël opgesteld, dan had het hoogstwaarschijnlijk wel concessies van Syrië kunnen afdwingen. Maar voor Amerika speelde de Koude Oorlog een allesoverheersende rol. De uitstekende kansen om haar eigen positie ten koste van de Sovjet-Unie in het Midden-Oosten te verbeteren, kon Amerika zeker niet aan zich voorbij laten gaan. 39