Als de dood op zich laat wachten: Reflecties over zorg voor mensen die weten dat ze gaan sterven NVKVV, 24 maart 2017 Prof. Antoon Vandevelde Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KU Leuven 1
Wat bepaalt ten gronde de houding van mensen t.a.v. leven en dood? Wat zijn de sociale determinanten van onze grondhoudingen m.b.t. leven en dood? Niet over de ethische dilemma s verbonden met euthanasie zelf: afruil tussen pijnbestrijding en zorg voor het leven bijvoorbeeld. Ook niet (direct) over wenselijkheid van meer liberaal beleid 2
Overzicht 1. Socrates: leren sterven 2. Epicuros: Hedonistisch ascetisme 3. Stoa: onaangedaanheid 4. Verlangen naar onsterfelijkheid 5. Heidegger : de dood als einder 6. De dood als einde 7. Euthanasievraag als uiting van subjectivisme? 8. Het nieuwe sterven 9. Hardwig: een plicht om te sterven? 10. Gunderson: Of een plicht om te zorgen? 3
1. Filosofie als leren sterven Socrates: de eerste en kortste definitie van filosofie Filosofie als oefening in het sterven Maar moeten we daarvoor wel oefenen? Is sterven niet het enige examen waarin we allemaal slagen, om het even of we al dan niet ons best doen? Socrates blijft leven, niet door zijn geschriften, maar door zijn voorbeeldige manier van sterven zoals Jezus van Nazareth Cfr. Cato de jonge, Seneca, Boethius, David Hume, Michel Foucault, Ivan Illich
Leren sterven Mijn interpretatie: Geen aanbeveling om zo snel mogelijk te sterven. Socrates prijst een levenswijze aan: onthechting van wat mensen meestal najagen: plezier, geld, macht, eer, Een leven gewijd aan wat echt belangrijk is: wijsheid, inzicht, harmonie, het schone, het goed, het ware Dit vergt ascese, versterving, meditatie ook Meditatie als ophouden met onder de mensen te zijn
Socrates tegen hedonisme Meest oppervlakkige levenswijze: najagen van zoveel mogelijk plezier dood als betekenisloos einde van een leven dat je moet opvullen met zoveel mogelijk genietingen Cfr. Hobbes: zo lang mogelijk leven want dit leven is enige.
2. Epicuros Kwestie van het geluk niet te onderscheiden van kwestie van (houding tegenover) de dood. Voorbeeld: Epicuros: hedonistisch ascetisme Om zoveel mogelijk te genieten moet men zijn begeerten zoveel mogelijk beperken Een goed leven is er één waarin je verstandig probeert te genieten.
Epicuros: 3 soorten begeerten 1. Noch natuurlijk, noch noodzakelijk: begeerte van eer, rijkdom en macht (nooit genoeg maken ongelukkig) 2. Natuurlijk, maar niet noodzakelijk: seksuele begeerte, begeerte van een goede maaltijd: niet aan verzaken, maar er zich niet aan verslaven: zijn geluk er niet afhankelijk van maken 3. Natuurlijk en noodzakelijk: a. eten en drinken (nodig voor het leven) b. kleren en een dak (nodig voor het lichaam) c. Vrienden en filosofie (nodig voor de geest het geluk) goederen die makkelijk te krijgen zijn, indien niet dan sterft men, en zo verdwijnt het probleem ook.
En de begeerte om niet te sterven? Is onnatuurlijk en niet noodzakelijk! We moeten onze sterfelijkheid aanvaarden. Overigens is de dood niets voor ons : zolang ik leef is de dood er niet en als ik dood ben, ben ik niet meer. De dood is het niets. Angst hebben voor de dood is angst voor niets (vrees hebben we voor iets, angst voor het niets!) Epicurisme als therapie van de angst, voor de angst voor de dood. De begeerte niet te sterven vervangen door de begeerte om te leven epicurisme als levenskunst, kunst van het genieten
3. Stoïcijnse theorie van de begeerte Je moet uitsluitend begeren wat je zelf kunt bewerkstelligen. Dan is je begeerte bevredigbaar. Dus niet: goede gezondheid, schoonheid, rijkdom, onsterfelijkheid Anders word je de slaaf van het toeval. Aanvaarden wat je niet kunt verhelpen Dus ook sereen sterven. Sereniteit als ataraxia: onaangedaanheid
Waarom de stoïcijnse houding tegenover dood problematisch is Zich immuniseren tegen onoverzichtelijk lijden, afgrondelijk verdriet: is begrijpelijk in maatschappij waar men gemiddeld 35 jaar wordt Zo ook: zijn geluk niet laten afhangen van trivialiteiten Maar wat als je kind sterft? Is de eis van onaangedaanheid dan geen onmenselijke eis?
4. Griekse en Christelijke onsterfelijkheid Homerische ideaal: grote woorden spreken en grote daden stellen en zo voortleven in de herinnering van mensen (elitair) Christendom: democratisering van de onsterfelijkheid: de naam van elk mens blijft eeuwig ingeschreven in de palm van Gods hand
Christendom Geen ontkenning van sterfelijkheid Leven na de dood is geen soort after-party, impliceert wel een intensifiëring van de betekenis van het huidige leven: De persoon die de arme Lazarus een glas water zou geven stelt daarmee een geste die eeuwig blijft resoneren in het universum
Filosofisch dispuut over de hoop Moet men de hoop opgeven om gelukkig te kunnen zijn? Of is het juist de hoop die doet leven? Cfr. Medewerkers van pallliatieve centra: waardigheid van mensen respecteren = hen een klein restje hoop niet ontnemen! Is dit een aangename illusie creëren? Wat betekent het in waarheid te leven, zoals de filosoof aanbeveelt?
Zin en transcendentie We ervaren ons leven als zinvol als we in staat zijn om verband te leggen tussen ons kleine, beperkte bestaan hier en nu en iets wat groter is dan onszelf Traditioneel religieus gedacht: mens leeft niet voor zichzelf, maar voor God alleen. Maar ook veel niet-religieuze vormen van transcendentie: mensen of idealen waarvoor we bereid zijn om ons leven te engageren of zelfs op te offeren
Probleem Elk engagement impliceert mogelijkheid van vergissing, verlies. Wie dit wil vermijden komt opnieuw uit in vlak en oninteressant leven (cfr. Stoa) Leven = geen positiviteit zonder negativiteit (sterfelijkheid, kwetsbaarheid)
5. Heidegger : de dood als einder De mens als Sein zum Tode (Heidegger) Dood is echter niet alleen maar negatief: onvermijdelijke horizon die ons leven zinvol maakt. Anders lethargie: leven verliest zijn pointe Als we niet moeten sterven, dan heeft niets nog belang: waarom zou ik vandaag doen wat ik morgen ook nog kan doen? Of volgend jaar? Elke vriend of geliefde die sterft is maar één uit de reeks.
6. Dood als einde Sokrates, Epicuros, Stoa, Heidegger : allemaal pogingen om de dood een plaats toe te wijzen Maar lukt dit wel? Kan men de dood wel een plaats, een rol toewijzen? sterven (eerder dan de dood) als angstaanjagend, beklemmend, verlammend perspectief Angst! Dood is niet iets waarvoor men bevreesd is Sterven als uiteenvallen, vormloosheid, inbraak van de brute natuur in ons cultuurlijk bestaan De dood die ons confronteert met onze onmacht, die ons op de knieën krijgt
Kan filosofie (of religie) ons helpen te leven (en te sterven)? Soms lijkt het te lukken, soms niet Michel Foucault, Patricia De Martelaere Soms brengt het naderen van de dood een mens dichter bij het essentiële in zijn leven, soms absoluut verlammend: wereld die inkrimpt en verengt, eerder dan dood als horizon die ons uitdaagt Cfr. Vraag naar euthanasie: angst voor lange, pijnlijke aftakeling
7. Het hedendaagse euthanasiedebat Heeft sterven meer dan vroeger bespreekbaar gemaakt Heel delicaat: verbod om te doden als begin van alle moraliteit Serieuze argumenten nodig om dit opzij te schuiven Traditionele argument: persoonlijke autonomie vrijheid om met zijn eigen leven te doen wat men zelf wil Cfr. Individualisme en subjectivisme
Overtrokken beheersingsdenken Technisch denken Er is altijd wel een expert die mijn probleem kan oplossen Cfr. De reusachtige successen van de geneeskunde Tragische levensvisie De wereld kan elk ogenblik op mijn kop vallen Inzicht in de fundamentele, onontwijkbare kwetsbaarheid van de mens 21
Techniek en tragedie Vele filosofen: technische bewustzijn heeft tragische verdrongen. = Hubris, overmoed, vergeten van onze sterfelijkheid in tijd met veel langere levensverwachting dan voorheen Maar besef van sterfelijkheid en kwetsbaarheid dringt zich toch telkens opnieuw op! 22
Leven op de rand van de catastrofe Na W.O. II: nucleaire risico s Vervolgens: opwarming van het klimaat Periodieke paniek over voedselcrisissen 2008: wereldwijde financiële systeemcrisis In de persoonlijke sfeer: risico op crash kankerdiagnose, AIDS, verlies van job, depressie, we zijn kwetsbaar in onze kinderen 23
Euthanasie en beheersingsdenken Als ik geen expert meer vind om mijn problemen op te lossen, dan bestel ik er één om er een eind aan te maken. Ik wil tot het uiterste de regie over mijn leven behouden Leven als een kunstwerk, dat ik zelf wil afwerken, een voleindigd leven Filosofen: de zin van mijn leven ligt precies in wat ik niet beheers, in wat anderen over me denken, in wat ze over me zullen zeggen als ik er niet meer ben 24
8. Het nieuwe sterven Niet alleen subjectivisme en beheersingsdenken bepalen ons denken over leven en dood. Mens is een sociaal wezen in al wat hij doet interioriseert hij altijd al de verwachtingen van anderen. Ik wil anderen niet langdurig tot last zijn. Mantelzorg is absoluut bewonderenswaardig, maar ook heel belastend. Het nieuwe sterven: de fase van volstrekte hulpbehoevendheid bij het eind van het leven duurt geen maanden meer, maar vaak vele jaren. 25
Een zinvol leven? Mensen willen niet entertained worden, ze willen ook niet zonder meer overleven, ze willen een zinvol bestaan. En de zin van ons bestaan lijkt erin verbonden met het idee dat we iets kunnen doen of betekenen voor anderen, dat we er nodig zijn. Is problematisch in situatie van volstrekte afhankelijkheid 26
Marcel Mauss: Reciprociteit Drievoudige verplichting in het leven: te geven, te ontvangen en terug te geven Plicht om terug te geven is primordiaal: een fatsoenlijke (niet-vernederende) maatschappij geeft niet alleen rechten, maar vraagt mensen ook om terug te geven, om zich te geven Plicht om te geven omdat men al zoveel heeft ontvangen: nooit eerste gift! Plicht om te ontvangen: weigering te ontvangen is vernederend voor wie geeft: ik wil niets met u te maken hebben! 27
Leven als opgenomen worden in cirkels van reciprociteit Wie langdurig hulpbehoevend is ervaart ontvangen zonder nog te kunnen teruggeven als vernederend. Geneeskunde kan iemands leven redden, maar is niet in staat om mensen zin te geven om te leven Kwaliteitsvolle ouderenzorg kan het leven van mensen zo aangenaam mogelijk maken, maar ziet mensen al te snel als behoeftige wezens, en niet als wezens die nog steeds zich willen geven Losse reciprociteit: ouderen hebben al gegeven. Zorg in hun laatste jaren als antwoord op zorg voor hun eigen kinderen? En toch lijkt dit niet voldoende! 28
9. Een plicht om te sterven? Hardwig: een morele plicht, niet op te leggen door anderen, noch door overheid. Niet gebaseerd op economische of budgettaire motieven Niet om pijn te vermijden of omdat men het zelf niet meer ziet zitten, maar om anderen niet tot last te zijn. Moeten mensen die te lastig worden of die geen zin meer hebben om te leven dan zelf het initiatief nemen om te sterven? 29
10. Of een plicht om te zorgen? Gunderson: Er zijn alternatieven voor plicht om te sterven Plicht van de overheid om mantelzorgers te ontlasten Plicht van bejaarden om naar home te gaan als mantelzorg voor omgeving te zwaar wordt Vermijden van therapeutische hardnekkigheid 30
Een diepe relatie Veronderstel dat jij en je partner een wilsbestemming met betrekking tot levenseinde opstellen. De ene schrijft dat hij de ander niet tot last wil zijn en dus ook niet langdurig ziek wil zijn, de ander dat hij of zij bij ziekte door de partner wil worden verzorgd. Een diepe relatie veronderstelt niet alleen bereidheid om te geven, maar ook om te ontvangen. Weigering te ontvangen als individualisme 31