LES 14 WERKWOORDVERVOEGINGEN Kelley lesson XIV: 36 Verbs: The Remaining Stems, p. 108 ( 37 Verbs: The Remaining Perfects of the Strong Verb is uitgewerkt in het document: Vorming stamformaties voor de werkwoordsvormen zelf, zie het document: Paradigma sterke werkwoord) ( 38 Verbs: Locating and Translating Perfect Forms of the Hebrew Verb is niet verder uitgewerkt) Als inleiding op de stamformaties (les XIV van Kelley) het volgende gedeelte, grotendeels ongewijzigd overgenomen uit het dictaat van de Cursus Bijbels Hebreeuws die mevrouw drs. H. Aardoom gaf aan de faculteit der Godgeleerdheid van de Vrije Universiteit Amsterdam. Werkwoord - Inleiding op de vervoegingssystemen Met eenzelfde werkwoord kunnen meerdere nuanceringen in handeling uitgedrukt, zoals: het verrichten van de handeling, het ondergaan van de handeling, het een ander laten verrichten van de handeling, of het aan zichzelf of aan elkaar doen van de handeling. In het Nederlands wordt daarbij veelal gebruik gemaakt van toegevoegde hulpwerkwoordjes, zoals:, laten, doen, zich en elkaar. Bijvoorbeeld: zien we doen de handeling zelf - de handeling is actief gezien de handeling wordt ondergaan - is passief zichzelf zien we verrichten de handeling op onszelf - de handeling is wederkerend elkaar zien personen richten de handeling op elkaar - de handeling is wederkerig laten zien we veroorzaken dat een ander iets ziet - de handeling is veroorzakend Soms kan het betreffende werkwoord + hulpwerkwoordje vervangen door een volkomen ander werkwoord, bijvoorbeeld 'laten zien' door 'tonen', 'doen schrijven' door 'dicteren'. Kenmerkend voor de Semitische talen is dat deze voor het weergeven van nuanceringen in de handeling gebruik maken van verschillende vervoegingssystemen (in het algemeen stamformaties genoemd), elk met een eigen klinkerpatroon en eventuele verdubbeling van een wortelletter en/of vóórplaatsing van een lettergreep. Enigszins te vergelijken met gevallen in het Nederlands waarin het veroorzaken van een handeling wordt uitgedrukt door in het woord dat het zélf doen van de handeling aangeeft, een klinker te veranderen. Vergelijk: zitten zetten (= doen zitten) drinken drenken (= is te drinken geven) vallen vellen (= doen vallen) Of te vergelijken met gevallen waarin voor het vlug herhalen van een handeling in het woord een zekere herhaling is ingebouwd. Vergelijk: trappen trappelen (= vlug herhaald trappen) beven bibberen (= vlug herhaald beven) Wat in het Nederlands enige spaarzaam voorkomende gevallen betreft, is in alle Semitische talen een hecht uitgewerkt systeem. Vermoed wordt dat dit systeem zich in een oudste taalvorm (meer dan 5000 jaar geleden) ontwikkeld heeft vanuit een grondstam (vergelijkbaar met de qal van het Hebreeuws). Aantal vervoegingssystemen en hun kenmerken zijn voor de verschillende Semitische talen niet gelijk. Wél zijn bij al deze talen drie groepen te onderscheiden: Grondstam Verdubbelingsstam Stam met prefix vervoegingssystemen zonder bepaald accent ten aanzien van de betekens; vervoegingssystemen met verdubbeling van een wortelletter en met veelal een betekenis die een doel benadrukt; vervoegingssystemen met vóórplaatsing van een veroorzakingaanduidende lettergreep. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 1 VAN 5
In grote lijn gezien kan elk van deze drie groepen op zich een vervoegingssysteem (of zelfs meerdere) hebben voor: - het zelf doen van de handeling (dus actief); - het ondergaan van de handeling (dus passief); - het aan / voor zichzelf of aan / voor elkaar doen van een handeling (dus wederkerend of wederkerig). Voor het Bijbels-Hebreeuws kennen we de volgende vervoegingssystemen: groep grondstam geen bepaald accent ten aanzien van de betekenis verdubbelingsstam verdubbeling van wortelletter; doel-benadrukkende betekenis prefix h-stam veroorzakende betekenis actief lq; (qal) l[epi (pi'eel) ly[ip.hi (hif'iel) soort handeling wederkerend / passief wederkerig l[;p.ni - (nif'al) l[;pu (poe'al) l[;p.h' (hof'al) l[ep;t.hi (hitpa'eel) - De namen van deze vervoegingssystemen, buiten de qal, zijn ontleend aan de 3e persoon enkelvoud (3ms) van hun perfectum, toegepast op het werkwoord l[;p' (maken; doen). - Andere vervoegingssystemen waarvan slechts enkele vormen in de Bijbel voorkomen, laten we hier buiten beschouwing. - De passieve vervoeging in de grondstam (zeg maar de passieve qal) is verdwenen als gangbaar vervoegingssysteem. De functie daarvan is overgenomen door de nif'al die daarnaast echter zijn wederkerende / wederkerige functie behouden heeft. Ook blijkt de hitpa'eel voor de wederkerende / wederkerige vorm van werkwoorden in de qal te zijn gebruikt. Dit overzicht geeft slechts de hoofdstrekking van de betekenissen aan. Elk vervoegingssysteem heeft meerdere mogelijkheden. Ook varieert de betekenis van werkwoorden vaak naar gelang de samenhang, en kan een werkwoord in een bepaald vervoegingssysteem een specifieke betekenis hebben. ~ tot zover het dictaat van mevrouw drs. H. Aardoom ~ Frederic Clarke Putnam levert in zijn grammatica Biblical Hebrew nog wat interessante achtergrondinformatie bij de Hebreeuwse werkwoordvervoegingen: De vroege Hebreeuwse taalkundigen gebruikten l[;p' als traditioneel paradigma-werkwoord 1 aangezien Arabische-taalkundigen fa'ala als hun paradigma-werkwoord hadden en Joodse grammatici hun studie van de Hebreeuwse grammatica baseerden op dat van de Arabieren. Dat l[;p' nu niet meer als paradigma-werkwoord wordt gebruikt, is omdat de [ in tegenstelling tot de overeenkomstige Arabische letter niet kan verdubbelen. Het werkwoord lj;q' (doden) volgde l[;p' op als paradigma-woord, hoewel dit woord slechts drie keer wordt gebruikt in de Hebreeuwse Bijbel 2. Tegenwoordig ook andere werkwoorden als model voor paradigma's gebruikt, zoals lv;m' (heersen) dat veel vaker voorkomt in de Bijbel. 1 Een paradigma is de benaming voor een groep verschijningsvormen van één of enkele woorden die tot op zekere hoogte als alternatieven voor elkaar kunnen beschouwd. 2 Het voordeel van het weinig voorkomen van een paradigma-werkwoord in de Bijbel is, dat de (theoretische) betekenis die aan dit woord wordt gegeven in de verschillende vervoegingen niet in tegenspraak kan zijn met de praktijk. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 2 VAN 5
Belangrijke vereisten voor een paradigma-werkwoord zijn: dat het geen b e gadk e fat-letters bevat (zodat er geen dagéésj lene kan verschijnen), en geen gutturalen en reesj (zodat de halve klinkers uitgesloten) en dat de eerste letter geen sibilant (s-klank) is. Meer dan tweederde van alle werkwoordsvormen in de Hebreeuwse Bijbel staan in de qal. De vervoegingen poe'al, hitpa'eel en hof'al komen weinig voor: in minder dan drie procent van alle werkwoordsvormen. Verder zijn er slechts twee werkwoorden die in alle vervoegingen in de Bijbel staan; de meeste werkwoorden komen maar in twee tot vier verschillende vervoegingen voor. Een verdere detaillering van de vervoegingssystemen van het Bijbels Hebreeuws vinden we in de grammatica van Lettinga. De volgende tabel heb ik daaruit afgeleid. Hoewel er veel grammaticale termen in staan, geeft het een goed beeld van de betekenissen die een werkwoord in de verschillende vervoegingen kan krijgen. CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 3 VAN 5
grondstam fictief vb. in qal perf. 3ms qal actief hij bekeek nif'al reflexief van qal reflexief (wederkerend; werkwoord gecombineerd met zich): bewaken zich in acht nemen hij bekeek zich vooral ook passief: roepen geroepen mediaal: verzoeken voor zich verzoeken reciprook (wederkerig): recht spreken een proces voeren (met elkaar) toleratief: vragen zich laten vragen soms geen verschil qal / nif'al verdubbelingsstam intensiefstam (doel-benadrukkende betekenis) pi'eel actief intensief van de qal: verbreken verpletteren primair factitief: aanduiding van het teweegbrengen van wat in de grondstam wordt uitgedrukt: groot zijn groot maken iteratief: begraven velen begraven hij sloeg gade (gadeslaan = intensief bekijken) declaratief: heilig zijn heiligen; voor heilig verklaren poe'al passief van pi'eel passief: vertellen verteld hij werd gade geslagen hitpa'eel reflexief van pi'eel reflexief (wederkerend; werkwoord gecombineerd met zich): heilig maken zich heiligen hij sloeg zich gade mediaal: genadig zijn (qal) smeken (tbv zichzelf) imitatief: profeteren (qal) zich als profeet gedragen reciprook (wederkerig; in bijzonder vd qal): zien (qal) elkaar aanzien, zich met elkaar meten (in de strijd) soms passief: prijzen (pi'eel) geprezen grote overeenkomst in betekenis nif'al / hitpa'eel vaak bijna zelfde betekenis als qal of pi'eel prefix h-stam causatiefstam (veroorzakend) hif'iel actief vooral causatief (veroorzakend; werkwoord gecombineerd met laten of doen) van de qal: koning zijn koning maken (koning laten zijn) declaratief: goddeloos zijn voor goddeloos verklaren vaak dezelfde betekenis als de qal hij liet bekijken soms causatief van de nif'al: zweren (nif'al) doen zweren, eed afnemen hof'al passief van hif'iel passief: beschamen (hif'iel) beschaamd hij liet bekeken CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 4 VAN 5
Wanneer we vervolgens ook nog naar de verschillende 'tijden' kijken, kunnen we het volgende overzicht maken. Dit overzicht is alleen gemaakt voor het fictieve Hebreeuwse werkwoord bekijken 3ms (waarvan gadeslaan hier als intensieve vorm wordt beschouwd). Het dient om inzicht te geven hoe verschillende betekenissen van een werkwoord tot stand komen. 3ms perfectum voltooide handeling imperfectum onvoltooide handeling imperativus gebiedende wijs infinitivus onbepaalde wijs participium activum onvoltooid deelwoord participium passivum voltooid deelwoord grondstam intensiefstam causatiefstam qal nif'al pi'eel poe'al hitpa'eel hif'iel hof'al acief reflexief actief passief reflexief actief passief hij bekeek hij bekeek zich hij sloeg gade hij werd hij sloeg zich gade hij liet bekijken hij liet bekeken gadegeslagen hij zal bekijken hij zal zich bekijken hij zal gadeslaan hij zal gadegeslagen hij zal zich hij zal laten hij zal bekeken gadeslaan bekijken laten bekijk bekijk je sla gade word gadegeslagen sla je gade laat bekijken laat bekeken het bekijken het zich bekijken het gadeslaan het gadegeslagen het zich gadeslaan het laten het laten bekijken bekeken bekijkende zich bekijkende gadeslaande gadesgelagen zich gadeslaande bekijken latende bekeken de latend bekeken zich bekeken gadegeslagen gadegeslagen ge zich gadegeslagen ge bekeken laten ge bekeken gelaten CURSUS BIJBELS HEBREEUWS PAGINA 5 VAN 5