Componeren in de klas Een project van philharmonie zuidnederland voor de groepen 7/8 van het basisonderwijs en het Voortgezet onderwijs

Componeren in de klas Een project van philharmonie zuidnederland voor de groepen 7/8 van het basisonderwijs en het Voortgezet onderwijs

pagina 2 van 19 Inhoud Voorwoord 3 Lesactiviteit 1: Introductie op het project 4 Lesactiviteit 2: Introductie op het orkest 5 Lesactiviteit 3: Klas vs. Orkest 8 Lesactiviteit 4: Reclameposter 10 Lesactiviteit 5: Evaluatie 11 Bijlagen 12

pagina 3 van 19 Voorwoord Voor u ligt de lesbrief die gemaakt is ter ondersteuning van het project Componeren in de klas. De methode Componeren in de klas bestaat doorgaans uit drie workshops, gegeven door musici van philharmonie zuidnederland en een eindpresentatie. Tijdens de workshops creëren de leerlingen spelenderwijs muzikaal materiaal door middel van gerichte opdrachten. Met het ontstane materiaal maken de leerlingen onder leiding van de workshopleider een eigen compositie. Ter voorbereiding en aanvulling op het project zijn een aantal activiteiten opgenomen in deze lesbrief. Enkele activiteiten zijn gemarkeerd met een asterisk (*) en u wordt geacht deze uit te voeren om zo een optimaal effect bij de leerlingen te bewerkstelligen. De eerste twee activiteiten geven de leerlingen inzicht in de opzet van het project en achtergrondinformatie over het symfonieorkest, de instrumenten en de klanken die daarbij horen. Daarom verdient het aanbeveling deze vóór het eerste bezoek van de musicus te behandelen. De activiteiten 3 en 4 vormen een mooie aanvulling die tussen de workshops gegeven kunnen worden. Hierin krijgen ze meer inzicht in de overeenkomsten tussen Componeren in de Klas en het spelen in een symfonieorkest. Daarnaast kunnen ze reclame maken voor hun einduitvoering door het maken van concertposters. Wanneer deze posters gemaakt worden, dienen deze natuurlijk ook ruim voor het optreden opgehangen te worden. Als docent wordt van u verwacht dat u bij de workshops van de musici betrokken blijft. In veel gevallen zult u uw aandacht over twee groepen moeten verdelen. In eerste instantie kunt u met de introductieoefeningen van één van de groepen meedoen. Zodra de compositie gestalte gaat krijgen, kunt u de musici ondersteunen door bijvoorbeeld leerlingen te helpen met de opdrachten in subgroepen. Houd hierover steeds contact met de musicus. U bent uiteraard zelf het beste in staat te beoordelen in welke groep uw aanwezigheid het meest gewenst is. Enkele documenten waarnaar verwezen wordt in de activiteiten, zijn terug te vinden in de bijlagen in deze lesbrief. De overige materialen vindt u op de website http://www.philharmoniezuidnederland.nl/educatie/lesmateriaalcomponeren-in-de-klas/ We wensen u veel plezier toe met het project Componeren in de klas. Afdeling Educatie philharmonie zuidnederland

pagina 4 van 19 Lesactiviteiten Activiteit 1: Introductie op het project (*) Doel van de activiteit: - De leerlingen krijgen een beeld wat ze de komende week/weken gaan doen binnen Componeren in de klas. Benodigdheden: - --- Activiteit Vertel de leerlingen dat één of enkele musici van philharmonie zuidnederland naar school komen om samen met de leerlingen een eigen compositie te maken en deze ook uiteindelijk uit te voeren. Leerlingen die een muziekinstrument bespelen mogen dat natuurlijk meenemen, maar maak duidelijk dat iedereen een belangrijke rol zal krijgen in het project. De leerlingen zullen niet alleen met de musicus een compositie bedenken, maar deze uiteindelijk ook uitvoeren. Wanneer deze uitvoering openbaar toegankelijk is, kunnen ze ouders alvast gaan uitnodigen. Tijdens de keuzeactiviteit 4, kunnen ze posters maken om reclame te maken. Tijdens de workshops zullen de groepen over het algemeen niet groter zijn dan 15 leerlingen. Per groep zal een musicus van het orkest het project leiden. Leg de groep alvast uit wie dat zal zijn en welk instrument zij bespelen in het orkest. Opmerkingen voor de leerkracht: - Het is belangrijk om voorafgaand aan de eerste workshop de groepen al geformeerd te hebben. - Leerlingen die een instrument bespelen, mogen dat meenemen. De musicus zal daar zeker gebruik van maken.

pagina 5 van 19 Activiteit 2: Introductie op het orkest (*) Doel van de activiteit: - De leerlingen leren over een aantal aspecten van het symfonieorkest: instrumenten (klank en naam), emoties in muziek, rol dirigent. Benodigdheden: - Computer/digibord - Website: http://www.philharmoniezuidnederland.nl/educatie/lesmateriaalcomponeren-in-de-klas/ - Antwoordblad (bijlage 2) gekopieerd per leerling Activiteit Toon op het digibord de website http://www.philharmoniezuidnederland.nl/educatie/lesmateriaal-componerenin-de-klas/ en klik op de link Activiteit 2. Vertel de leerlingen dat we virtueel op bezoek gaan bij het symfonieorkest philharmonie zuidnederland. Onderstaande beschrijving is een stapsgewijze doorloop van de website. Etage 1 en Etage 3 zijn voor dit project optioneel. Etage 0 (Receptie): Op de pagina zien we de ontvangsthal in de concertzaal. De receptioniste heet de leerlingen welkom en vraagt of we willen helpen bij aantal opdrachten. De musici in het gebouw hebben onze hulp nodig. Etage P (Parkeerplaats): Instrumenten sorteren Doel: Instrumenten ordenen in groepen Opdracht: In beeld zien we één van de musici. De opdracht is om alle instrumenten te ordenen in de drie vrachtwagens: Snaar-, Slag- en Blaasinstrumenten. De website is zo opgebouwd dat alleen de juiste oplossing geaccepteerd wordt. Elk instrument is ook te horen. U kunt de leerlingen op het antwoordblad de naam van het instrument laten schrijven en in laten vullen in welke instrumentgroep/vrachtwagen het instrument moet komen. Per instrument kort bespreken. Het gebruik van het antwoordblad is niet noodzakelijk. Antwoord: Instrumentnaam Blaas Snaar Slag 1 (Contra)fagot 2 Harp 3 Cello 4 Grote Trom 5 Tuba 6 (Alt-)viool

pagina 6 van 19 7 Hoorn 8 Pauken 9 Klokkenspel 10 Bekkens Nadat alle instrumenten geordend zijn, krijgen de leerlingen de opdracht om naar de kleedkamers te gaan op de eerste verdieping. Optioneel: Etage 1 (Kleedkamer): Beelden in de muziek Doel: Leerlingen ervaren dat muziek en beeld elkaar kunnen versterken. Opdracht: In de kamer hangen drie schilderijen, twee met een duidelijk beeld erop en het derde schilderij is leeg. Door op het eerste schilderij te klikken wordt het schilderij groter. Er kan nu geluisterd worden naar twee muziekfragmenten. Leerlingen moeten nu kiezen welk fragment ze het beste vinden passen bij het schilderij. Belangrijk: elk antwoord is hierbij goed! Iedere luisteraar kan een ander beeld krijgen bij de muziek, op andere muzikale aspecten de nadruk leggen. Het is belangrijk om te bespreken welke muzikale onderdelen nu geleid hebben tot die keuze. Laat de leerlingen op het antwoordblad in woorden omschrijven waar zij op gelet hebben. Bij het tweede schilderij is de opdracht gelijk. Bij het derde schilderij moeten de leerlingen zelf een tekening maken bij de muziek die ze horen. Deze tekening hoeft niet iets voor te stellen, maar dat mag natuurlijk wel. Laat leerlingen nadenken over de kleuren die ze gebruiken, de vormen. Laat het fragment desgewenst nogmaals horen. Antwoord: Zoals gezegd is er geen goede oplossing. Bespreek met de leerlingen de verschillende resultaten. Zijn er tekeningen die op elkaar lijken? Waarom lijken ze op elkaar? Wat hoorde je, waardoor je deze keuzes gemaakt hebt? Etage 2 (Backstage): Instrumenten herkennen en benoemen Doel: De kinderen herkennen de klank van verschillende instrumenten en weten deze te koppelen aan de juiste naam en afbeelding. Opdracht: Door te klikken op de koffers met instrumenten komt de opdracht in beeld. Eerst klikken op het instrument om het geluid te beluisteren en daarna vullen de leerlingen in op het antwoordblad welk instrument zij denken te horen. Ze kunnen steeds kiezen uit de afgebeelde instrumenten. Als alle instrumenten goed benoemd zijn, kunnen we door naar de volgende etage.

pagina 7 van 19 Antwoord: Fragment 1 Fragment 2 Fragment 3 Fragment 4 Fragment 5 Fragment 6 Fragment 7 Piccolo Bekkens Cello Trompet Hobo Harp Viool Optioneel: Etage 3 (Toiletten): Afspraken in de concertzaal Doel: Leerlingen leren enkele afspraken die gelden bij een bezoek aan de concertzaal. In deze kamer bespreken we enkele regels die gelden bij een bezoek aan de concertzaal. Dit zijn enkele algemene afspraken die ook bij een ander theater- of concertbezoek gelden. Deze met de leerlingen klassikaal bespreken. Na de laatste regel mogen ze door naar de concertzaal op de vierde etage. Etage 4 (Concertzaal): Slotopdracht Doel: Leerlingen kunnen na het beluisteren van een muziekfragment benoemen wat er mis gaat. Opdracht: De leerlingen horen drie keer een muziekfragment waarbij iets mis gaat. Door eerst te luisteren en daarna het te bespreken leren de leerlingen de begrippen dynamiek, inzetten en tempo. Het kan raadzaam zijn het geluidsfragment een aantal keren te beluisteren. Wanneer de leerlingen de juiste conclusie hebben getrokken mag de musicus op de juiste plek in het orkest worden geplaatst en volgt de volgende opdracht. De conclusie is dat een dirigent nodig is om alle musici goed te laten spelen. Hij geeft de inzetten, de dynamiek en het tempo aan. Antwoord: Fragment 1: De instrumenten klinken niet in balans. Soms is een instrument te luid of te zacht. In de muziek heet dat, dat de dynamiek niet klopt. Fragment 2: Fragment 3: De instrumenten zetten allemaal op een ander moment in. De instrumenten spelen allemaal in een ander tempo. Enkele instrumenten spelen te snel en andere instrumenten te langzaam. Extra: De geluidsfragmenten bij de opdrachten zijn computergeluiden. Kunnen de leerlingen dit horen? Het laatste fragment, waarbij het orkest het muziekfragment speelt, is een echt symfonieorkest. Kunnen de leerlingen aangeven wat het verschil in klank is?

pagina 8 van 19 Activiteit 3: Klas vs. Orkest Doel van de activiteit: - De leerlingen ontdekken overeenkomsten tussen het spelen in een symfonieorkest en het project zoals ze dat zelf ervaren. Benodigdheden: - Computer/digibord - Website: http://www.philharmoniezuidnederland.nl/educatie/lesmateriaalcomponeren-in-de-klas/ Activiteit Open op de website het filmpje Geboorte van een concert. De leerlingen gaan in dat filmpje zien hoe de philharmonie zuidnederland zich voorbereidt op een concert. We laten het filmpje zien en bespreken dit na. Hierbij willen we zoeken naar overeenkomsten tussen het spelen in een symfonieorkest en het project Componeren in de Klas. Laat eerst de leerlingen het filmpje zien. Geef niet te veel informatie vooraf. Bespreek daarna globaal wat ze gezien hebben. Noteer enkele kernwoorden op het bord. Probeer daarna het filmpje samen te vatten in drie fasen van voorbereiding: - Opbouw - Repetitie - Uitvoering Al deze fasen zitten ook in het project. Laat de leerlingen benoemen hoe de fasen in de klas verdeeld zijn. Enkele kernbegrippen zijn vetgedrukt. 1. Opbouw: Bij het orkest zijn er mensen die helpen om alles op te bouwen. Ze zetten de stoelen klaar, voor een aantal musici de instrumenten, de lessenaars (muziekstandaards) en de bladmuziek. De musici moeten zelf zorgen dat ze thuis voorbereid zijn op de repetitie. Kunnen de leerlingen benoemen welke musici hun instrument mee naar huis nemen? De grote instrumenten blijven bij het orkest en de kleinere instrumenten nemen de musici mee naar huis, zodat ze ook kunnen oefenen. 2. Repetitie: Het orkest repeteert over het algemeen vier dagen samen om een concert voor te bereiden. De dirigent studeert dan alle muziekwerken in en geeft met zijn armen, handen en gezicht aan hoe hij wil dat de muziek klinkt. En tijdens de repetities mag hij ook nog met woorden aanwijzingen geven. De musici maken dan vaak aantekeningen, zodat ze allemaal precies op dezelfde manier gaan spelen. Hiervoor moeten ze zich goed concentreren. Door te repeteren zorgen ze ervoor dat alles goed samenklinkt, in balans (dus geen instrument te luid of te zacht) en iedereen op dezelfde manier speelt (articulatie, dynamiek).

pagina 9 van 19 3. Uitvoering: Het symfonieorkest geeft vaak een aantal uitvoeringen van een concertprogramma. De philharmonie zuidnederland reist hiervoor naar verschillende concertzalen en theaters in heel Zuid-Nederland en soms daarbuiten. Iedereen draagt dan mooie kleding: de mannen in een zogenaamd rokkostuum en de dames allemaal in het zwart. En er is natuurlijk dan ook publiek. Zij kopen een kaartje en komen dan luisteren. Als ze het mooi vinden, krijgt het orkest na afloop van een muziekstuk een applaus. Verschillen tussen het orkest en de klas: Er zijn ook duidelijke verschillen. Het duidelijkste verschil is de muziek die gespeeld wordt. Het symfonieorkest speelt altijd bestaande muziek, geschreven door een componist. In het project Componeren in de klas gaan de leerlingen zelf aan de slag om klanken te ordenen tot een nieuw muziekstuk. Waar het orkest dus bladmuziek gebruikt, gaan de leerlingen het muziekstuk nog bedenken. Daarnaast is er bij ons project niet echt sprake van een dirigent die alle repetities en concerten leidt. Er zal wel iemand de aanvoerder, of leider zijn, maar dat is anders dan een dirigent bij het symfonieorkest. Misschien speelt de aanvoerder ook wel mee met de leerlingen. Tot slot kan ook de opstelling van de muzikanten afwijken, omdat er ook heel andere instrumenten gebruikt worden. Laat de leerlingen nadenken over de ideale opstelling voor hun uitvoering. Wie moet er naast elkaar? Kan iedereen de aanvoerder zien? Kan iedereen elkaar goed horen? Hierdoor kan de opstelling heel anders worden dan in een symfonieorkest. De opstelling van het symfonieorkest staat ook opgenomen in bijlage 1. Uiteindelijk bepaalt de musicus de definitieve opstelling.

pagina 10 van 19 Activiteit 4: Concertposter Doel van de activiteit: - De leerlingen ontwerpen een concertposter om de einduitvoering aan te kondigen. Benodigdheden: - A3-papier, teken/verf-spullen - Eventueel computer - Bijlage 3: Concertposters - Website: http://www.philharmoniezuidnederland.nl/educatie/lesmateriaalcomponeren-in-de-klas/ Activiteit Om ervoor te zorgen dat er publiek naar de einduitvoering komt, is het leuk om posters te ontwerpen. Dit zou ook prima als huiswerkopdracht meegegeven kunnen worden. Het is aan de leerkracht om te bepalen of de posters gemaakt dienen te worden met papier en tekenmaterialen (potlood, viltstift, verf, ) of dat de posters ontworpen worden op een computer. Maak met de klas afspraken wat er op de posters moet komen te staan. Als voorbeeld zijn enkele concertposters op de website en in de bijlagen opgenomen: Op elke poster staat in ieder geval: - Wie - Wanneer (en hoe laat) - Waar Eventueel staat op een poster: - Wat wordt er gespeeld - Wie dirigeert Bespreek met de leerlingen de posters. Wat valt op? Voor wie is het bedoeld? Welke poster spreekt je het meeste aan? Hang de gemaakte posters van de leerlingen in de school op.

pagina 11 van 19 Activiteit 5: Evaluatie (*) Doel van de activiteit: - Met de leerlingen evalueren hoe ze het project ervaren hebben. - De leerkracht evalueert de activiteit Benodigdheden: - --- Activiteit Het is na afloop van een dergelijke activiteit heel belangrijk om het project een plek te geven. Terugblikken naar het proces (en niet alleen het resultaat). Zoals in activiteit 3 besproken heeft het hele project enkele fases gehad, iedereen heeft taken gehad en iedereen heeft wel een gevoel gehad bij het project. Denk daarbij aan spanning, enthousiasme, plezier of misschien wel boosheid. Al deze aspecten zijn wezenlijk om te benoemen zodat de leerervaring ook een plek krijgt en een blijvende indruk achterlaat bij de leerlingen. Dit kan op twee manieren: Groepsgesprek Bespreek klassikaal het project. Hoe hebben de leerlingen het ervaren? Was het moeilijk? Was het leuk? Wat vonden ze van de musicus van philharmonie zuidnederland? Hoe deed hij /zij het? Wat heb je geleerd? Hoe verliep het samenwerken? Heeft iedereen goed deelgenomen op zijn of haar niveau? Probeer in zo n gesprek zo veel mogelijk leerlingen aan het woord te laten. Het nadeel van deze werkvorm is de mogelijkheid om niets te zeggen of niet open durven te zeggen wat men denkt. Aan de andere kant zorgt deze gespreksvorm er ook voor dat ze direct kunnen reageren op wat een andere leerling zegt en het gesprek dynamisch is. Verslag Laat elke leerling een verslag maken van het project. Geef daarbij duidelijk de opdracht om enerzijds naar het proces te kijken als groep (hoe hebben ze het aangepakt, taakverdeling, communicatie, en dergelijke) maar anderzijds ook naar de individuele ervaring. De rol van de leerling in de groep en persoonlijke leerervaringen. Verdere criteria waar een evaluatief verslag aan moet voldoen mag de leerkracht bepalen.

pagina 12 van 19 Bijlagen: Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Het symfonieorkest Antwoordblad website Concertposters

pagina 13 van 19 Bijlage 1 Het symfonieorkest Het symfonieorkest bestaat uit verschillende soorten instrumenten: strijkinstrumenten, houten blaasinstrumenten, koperen blaasinstrumenten en slagwerk. Dat is dus anders dan bijvoorbeeld een harmonieorkest waarin alleen hout- en koperblazers en slagwerkers zitten. Al die instrumenten uit het symfonieorkest klinken anders omdat op een andere manier de toon op het instrument wordt gemaakt. Zo klinkt een toon die wordt gespeeld op een fluit heel anders dan een toon van dezelfde toonhoogte gespeeld op een viool of een hobo. Behalve een eigen klankkleur heeft een instrument ook een eigen toonbereik. Sommige instrumenten spelen alleen hoge tonen, andere juist lage, weer andere zitten daar tussenin. Toonbereik en toonkleur zijn bepalend geweest voor de ontwikkeling van het orkest. Er was immers behoefte aan zoveel mogelijk kleuren en toonhoogten. Geleidelijk aan kwam in de geschiedenis een combinatie tot stand van drie groepen: strijkinstrumenten, blaasinstrumenten en slaginstrumenten. Deze instrumenten vormden het symfonieorkest. Strijkinstrumenten worden aangestreken met een strijkstok. Door dat strijken worden de snaren in trilling gebracht. Hoe dunner en strakker de snaar en hoe kleiner de klankkast van het instrument, des te hoger de toon. Er bestaat er een hele familie van strijkinstrumenten: de viool, de altviool, de cello en de contrabas. De viool klinkt het hoogste, de contrabas klinkt het laagste. Blaasinstrumenten bestaan uit een buis met daarin een luchtkolom. Sommige blaasinstrumenten zijn van hout en andere van koper. De houten blaasinstrumenten zijn de fluit, hobo, klarinet en fagot. De koperen blaasinstrumenten bestaan uit een opgerolde metalen buis die uitloopt in een wijde beker. Met ventielen of verschuifbare buizen kan de luchtkolom korter of langer worden gemaakt, waardoor de toonhoogte verandert. Tot deze groep behoren de hoorn, trompet, trombone en tuba. De laatste groep, de slaginstrumenten, zorgen voornamelijk voor het ritme in de muziek, als ook voor de versterking van andere instrumenten. Het slagwerk is in twee grote groepen in te delen: het melodisch slagwerk, instrumenten waar een melodie op gespeeld kan worden. Bijvoorbeeld een klokkenspel en xylofoon. De andere grote groep instrumenten heeft een vel. Denk maar aan drums, bongo s of de grote pauken. Er is ook nog een groep kleinere slaginstrumenten, gemaakt van hout of metaal zoals de bekkens, een woodblock, maracas of een triangel.

pagina 14 van 19 Instrumentgroep Instrumenten Snaarinstrumenten Viool, altviool, cello, contrabas Houten blaasinstrumenten Fluit, hobo, klarinet, fagot Koperen blaasinstrumenten Hoorn, trompet, trombone, tuba Slaginstrumenten Pauken, kleine trom, grote trom, bekkens

pagina 15 van 19 Bijlage 2 Antwoordblad Aan de slag bij het orkest 7/8 VO Parkeerplaats: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Instrumentnaam Blaas Snaar Slag Etage 1 (Kleedkamers): Schilderij 1: Schilderij 2: Etage 2 (Backstage): Fragment 1 Fragment 2 Fragment 3 Fragment 4 Fragment 5 Fragment 6 Fragment 7

pagina 16 van 19 Etage 3 (Toiletten): - Afspraak 1: Als jullie in de concertzaal zijn, krijgen jullie een plaats aangewezen waar jullie kunnen gaan zitten. - Afspraak 2: Om te zorgen dat iedereen goed kan luisteren naar de muziek, is het tijdens het concertbezoek stil. - Afspraak 3: Het is niet de bedoeling om tijdens het concert te gaan lopen. Naar het toilet kun je dus voor en na het concert. - Afspraak 4: In de concertzaal mag niet gegeten en gedronken worden. Als iedereen zich aan deze afspraken houdt, wordt het vast een mooie ontmoeting met het orkest! Veel plezier! Etage 4 (Concertzaal): Wat gaat er mis? Fragment 1: Fragment 2: Fragment 3:

Bijlage 3 Concertposters pagina 17 van 19

pagina 18 van 19

pagina 19 van 19