MOWGLI VAN DE WOLVENHORDE LESMAP

Transcriptie

1 MOWGLI VAN DE WOLVENHORDE LESMAP

2 DE KOPERBLAZERS (voor DKO) In deze les komen de verschillende instrumentengroepen aan bod. Er wordt dieper in gegaan op de koperblazers: welke instrumenten zijn koperblazers, hoe werken ze? En hoe klinken ze? Als er leerlingen zijn die zelf een koperinstrument spelen, mogen ze dat zeker mee brengen. Dit is interessant naar voorbeelden toe. MATERIAAL - computer(s) of tablet(s) met internetverbinding - CD van Mowgli van de Wolvenhorde I. SOORTEN INSTRUMENTEN Welke instrumenten bestaan er allemaal? Laat de leerlingen er zo veel mogelijk opnoemen en schrijf ze op het bord. Bekijk de lijst met instrumenten, en vraag even rond welke instrumenten niet door iedereen gekend zijn. Zoek deze eventueel op en laat er een afbeelding van zien. Vul desnoods aan tot alle gekende instrumenten op de lijst staan: o viool altviool cello contrabas o hobo (althobo ) fagot (contrafagot ) piccolo dwarsfluit klarinet (basklarinet) saxofoon o hoorn trompet trombone (euphonium ) bastuba o pauken grote trom kleine trom cimbalen drumstel xylofoon marimba vibrafoon (bongo conga tamboerijn...) o gitaar harp mandoline luit... o piano orgel clavecimbel accordeon... Laat de kinderen nu per 4 de instrumenten groeperen. Geef daar nog geen verdere uitleg bij, maar laat de kinderen zelf even zoeken naar wat voor hen een goeie onderverdeling zou kunnen zijn: welke instrumenten horen op één of andere manier bij elkaar? Misschien maken ze groepen grote en kleine instrumenten, of op uitzicht, of op klank, of... Laat de verschillende groepjes hun onderverdelingen even toelichten. Dit kan gerust tot een interessant gesprek leiden over de verschillende manieren van onderverdelen. Instrumenten kunnen op verschillende manieren onderverdeeld worden. Ofwel is dat op de manier waarop ze bespeeld worden, ofwel is dat op de manier waarop ze klank produceren. Bekijk eerst even de manier waarop ze bespeeld worden. Dan krijg je deze indeling: o strijkinstrumenten (worden bespeeld met een strijkstok) o blaasinstrumenten (worden bespeeld door er op te blazen)

3 o slaginstrumenten (worden bespeeld door er op te slaan) o tokkelinstrumenten (worden bespeeld door er op te tokkelen) o toetsinstrumenten (worden bespeeld via toetsen of een klavier). Laat de leerlingen de instrumenten die op het bord staan, in de juiste categorie zetten. Als je de andere indeling gebruikt, moet je op zoek gaan naar de manier waarop het instrument de klank produceert. Hiervoor moet je dus al weten hoe geluid werkt. Geluid is in feite de lucht die verstoord wordt door een trilling. Die trilling beweegt zich door de lucht, en kan waargenomen worden doordat die trilling gevoeld wordt door een membraan (dat kan je trommelvlies zijn in je oor, of een membraan in een micro. Als geluid heel luid is, kan je die trillingen ook voelen). Op youtube vind je makkelijk een aantal filmpjes die het systeem van geluidstrillingen uitleggen en zichtbaar maken. Zoek maar op geluid zichtbaar maken. Deze indeling is doorgaans een stuk technischer dan de vorige indeling. Ook de terminologie is wat moeilijker. Zo spreekt men over o aerofonen: het geluid wordt gemaakt doordat lucht gaat trillen (blaasinstrumenten) o chordofonen: het geluid wordt gemaakt door een snaar (of meerdere snaren) die gaan trillen (strijkers, maar ook tokkelinstrumenten en toetsinstrumenten met snaren zoals piano, clavecimbel) o idiofonen: het geluid wordt gemaakt door een bepaald materiaal (vaak slagwerk zoals xylofoon, marimba, woodblock, claves, zweet,...) o membranofonen: het geluid wordt gemaakt door een vel/membraan dat gaat trillen (vaak slagwerk zoals trommels, pauken, bongo, djembe,...) o elektrofonen: het geluid wordt niet gemaakt door iets dat trilt, maar wel door een computergestuurd commando. Natuurlijk hoor je dat geluid pas als dit door een box gestuurd wordt. Die bestaat dan wel weer uit een membraan dat gaat trillen (keyboard, synthesizer, theremine,...) Check even of beide systemen duidelijk zijn. Schrijf bij elk instrument de naam van het instrument, en in welke groep ze horen (volgens beide indelingen) afbeelding naam indeling via speelwijze indeling via klankproductie

4 We zoomen even in op de blaasinstrumenten/aerofonen. Want lang niet alle blaasinstrumenten worden op dezelfde manier bespeeld. Ook hier is er nog een

5 onderscheid te maken. We weten al dat bij blaasinstrumenten, het geluid komt van lucht die gaat trillen. Die lucht, blaas je dus in het instrument. Maar de trilling zelf, ontstaat op verschillende manieren. Nochtans bestaan de meeste blaasinstrumenten uit dezelfde onderdelen: een buis met aan de ene kant een mondstuk en de andere kant een klankbeker. Maar hoe de lucht aan het trillen gebracht wordt, bepaalt of het een hout- of een koperblazer is: o houtblazers: instrumenten waarbij de klank komt door te blazen op een houten onderdeel (een riet of oorspronkelijk een houten mondstuk): klarinet, saxofoon, hobo, fagot, dwarsfluit (was vroeger in hout). o koperblazers: instrumenten waarbij de klank gemaakt wordt door middel van een mondstuk (in metaal) (vb trompet, hoorn, tuba, trombone,...) In het volgende deel gaan we dieper in op de koperblazers. II. KOPERBLAZERS 1. ONDERDELEN elk koper-instrument heeft 3 onderdelen: een mondstuk, een buis en een klankbeker. Het mondstuk dient om de klank te maken. De lengte van de buis bepaalt de toonhoogte van het instrument. En de klankbeker dient om de klank beter te laten klinken. een gouden regel: hoe langer of groter een instrument is, hoe lager het klinkt. Ook bij de koperblazers is dat zo: hoe langer de buis is waar je in blaast, hoe lager de toon die er uit komt. 2. BOVENTONEN Op elke buis kan je verschillende noten spelen. Je hebt daar geen ventielen of geen schuif voor nodig. Denk maar aan een jachthoorn bijvoorbeeld, of een klaroen: dat zijn instrumenten zonder ventielen, maar toch kan je daar melodieën op spelen. Kijk maar even naar deze filmpjes, van een groep jachthoornspelers ( of van de Last Post onder de Menenpoort in Ieper (

6 Deze verschillende noten worden de natuurtonen of boventonen genoemd. Het zijn er 16: Dit is de boventonenreeks in do. Deze gaat over 4 octaven, en je ziet dat de afstand tussen de noten telkens kleiner wordt. Tussen noot 1 en 2 zit er een octaaf, dan een kwint, dan een kwart, en op het einde gaat het bijna per halve noot omhoog. Natuurlijk kan je voor elke noot een boventonenreeks maken. Die moet dan getransponeerd worden. Deze boventonen kan je in theorie dus spelen op elke koperblazer, zonder dat je ventielen of een schuif gebruikt. Je maakt die verschillende tonen door de spanning op je lippen aan te passen. Maar om die 16 noten allemaal te kunnen spelen, moet je wel heel veel oefenen! 3. ANDERE NOTEN Natuurlijk heb je tussen die boventonen ook nog andere noten die handig zijn als je ze kan spelen. Want als je enkel de natuurtonen kan spelen, ben je beperkt in toonaard en melodie. Daarom zijn er allemaal systemen bedacht, om meer noten te kunnen spelen. Eén van die systemen was met een soort draaiklep, waarbij je je instrument in een andere toonaard kon zetten. Op die manier kon je 2 boventonenreeksen combineren. Als je een trompet had in Bb die ook in A kon door aan de klep te draaien, kon je niet 16 maar 32 noten spelen (omdat je 2 boventonenreeksen had). Schrijf de boventonenreeks van A en die van Bb, en combineer die daarna op één notenbalk. Zo zie je hoeveel noten er al gespeeld kunnen worden met dit systeem. boventonenreeks van A

7 boventonenreeks van Bb alle noten van de boventonenreeksen van A en Bb, van laag naar hoog Het meest gekende systeem om andere noten dan de boventonen te spelen, zijn de ventielen zoals je die vindt bij de trompet (en bugel en cornet), de hoorn en de (bas)tuba. Je vindt ze als drukventielen (of pompventielen) en ook als draaiventiel. Zoek op internet naar een versie met drukventielen èn een versie met draaiventielen van elk instrument trompet, hoorn, tuba. Zo n ventiel zorgt er voor dat je de buis waar je in blaast, langer maakt als je het ventiel gebruikt. Als je het ventiel induwt, gaat de lucht door een extra buisje en op dat moment wordt je instrument dus langer. Zo krijg je dus een lagere toon dan de natuurtoon die je speelde. Het eerste ventiel verlaagt met een hele toon (grote secunde) Het tweede ventiel verlaagt met een halve toon (kleine secunde) Het derde ventiel verlaagt met anderhalve toon (kleine terts) Als je nu combinaties maakt, kan je alle intervallen tussen de boventonen spelen. Kijk maar even op onderstaande tabel. De zwarte bolletjes zijn ingedrukte ventielen, de witte bolletjes zijn niet-ingedrukte ventielen.

8 Op de plaatsen waar geen bolletjes staan, probeer je zelf de juiste combinatie te tekenen! Je begint altijd bij de dichtstbijzijnde hogere boventoon, telt het interval en berekent zo welke ventielen gebruikt moeten worden. vb grote terts naar beneden = 2 hele tonen naar beneden = ventiel 2 & 3 (halve toon + anderhalve toon). Naast ventielen, kan een instrument ook een schuif hebben om andere noten te spelen dan de boventonen. Dat vinden we vb bij de trombone. Er bestaan ook ventieltrombones, met ventielen dus. Maar doorgaans heeft een trombone een schuif. Die schuif heeft 7 posities. Dat zijn plaatsen tot waar je de schuif kan uitschuiven zodat je een juiste noot krijgt. Je kan de schuif ook tussen 2 posities schuiven, maar dan krijg je een valse noot. Je ziet hieronder dat elke positie telkens verder is. Zo maak je de trombone langer, en krijg je lagere noten.

9 III. DE KLANK Nu weet je hoe koperblazers werken. Maar weet je ook hoe ze klinken? Als je het luisterverhaal van Mowgli van de Wolvenhorde beluisterde, heb je natuurlijk al een goed idee. Laat een paar fragmenten horen. Je kan de cd van het luisterboek gebruiken. Vanaf nummer 16, krijg je de instrumenten te horen in hun eigen thema. Maar je kan ook andere muziek zoeken. Laat de leerlingen benoemen wat ze vinden van de klank van koperblazers. Koperblazers kunnen alleen spelen, maar er bestaan ook veel ensembles met koperblazers. Ze komen voor in een groot symfonisch orkest, samen met strijkers en houtblazers. Ook in een harmonieorkest of fanfare spelen koperblazers een belangrijke rol (daar vind je dan weer geen strijkers bij). Maar er zijn ook ensembles die enkel uit koperblazers bestaan (soms wel aangevuld met slagwerk). o KOPERKWINTET: een kwintet is een ensemble van 5 muzikanten. een koperkwintet bestaat uiteraard enkel uit koperblazers. In het luisterverhaal hoor je ook een koperkwintet. Schrijf hier de verschillende instrumenten die in een koperkwintet zitten. Het luisterboek kan je helpen! Er zijn maar 4 verschillende instrumten, maar toch 5 muzikanten. Welk instrument komt 2 keer voor in een koperkwintet? Kijk maar eens naar dit filmpje: Je ziet een koperkwintet (net zoals in het luisterboek, dat is ook een kwintet) met 2 trompetten, een hoorn, een trombone en een tuba. Ze spelen samen en kunnen supersnelle noten spelen van heel laag tot heel hoog! o KOPERKWARTET: hoeveel muzikanten zitten er in een kwartet? En welke instrumenten behoren tot een koperkwartet? Een koperkwartet kan verschillende samenstellingen hebben. Vaak zijn het twee trompetten, hoorn en trombone. Maar er bestaan ook kwartetten met twee trompetten en twee trombones, zoals het Prism Brass Quartet. Daar vind je makkelijk filmpjes van op youtube. o KOPERENSEMBLE: een koperensemble bestaat normaalgezien uit 10 muzikanten. 4 trompettisten, 4 trombonisten, een hoornist en een tubist. Vaak is er ook slagwerk bij. Hier zie je een standaard-koperensemble: (En ja, ook meisjes kunnen dus een koperblaasinstrument spelen!) Er wordt wel eens gevarieerd in de samenstelling van het ensemble. Soms wordt een trompet vervangen door een piccolo-trompet (een kleinere trompet die hoger

10 klinkt) of een bugel (die zachter klinkt). Soms zijn er maar 3 trombones en 2 hoorns. Soms speelt één van de trombonisten ook euphonioum. In dit voorbeeld zijn er maar 3 trombones en 2 hoorns. Je ziet ook dat er andere instrumenten klaar staan, voor andere stukken. Vaak speelt een koperblazer verschillende instrumenten. o BRASSBAND: dit is een volledig orkest dat uit koperblazers bestaat (aangevuld met slagwerk). Ze zijn wel met 30! De brassband is in Engeland ontstaan, en er worden heel veel wedstrijden gehouden voor brassbands. Dat zorgt er voor dat er soms heel moeilijke stukken geschreven worden voor brassbands. De instrumenten in een brassband zijn: cornet in Bb, cornet in Eb, bugel, althoorn, bariton, euphonium, bastuba in Bb, bastuba in Eb, trombone, bastrombone. Dit is een voorbeeldje van een brassband, op zo n wedstrijd: De klank van elk instrument is heel typisch, maar die kan ook aangepast worden. Daarvoor gebruiken de muzikanten dempers. Een demper is een hulpstuk dat je in de klankbeker plaatst, waardoor de klank verandert. Luister op de luistercd naar nr 17, daar krijg je trompetten te horen met verschillende dempers. o Dempers kunnen voor elk koperinstrument gebruikt worden. Natuurlijk zijn dempers voor een bastuba heel groot! o De hoorn wordt bespeeld met een hand in de klankbeker. Die wordt ook gebruikt voor bepaalde klankeffecten, maar er bestaan ook dempers voor hoorn o Dempers kunnen gemaakt zijn van hout, van karton, van metaal of van plastic. Er bestaan heel veel verschillende soorten, die allemaal een eigen klank hebben. Hier zie je een aantal verschillende soorten dempers voor verschillende instrumenten:

11 o Wil je ook even horen hoe al die verschillende dempers klinken? Hier zijn 2 filmpjes (ze duren redelijk lang) van iemand die allerlei trompetdempers toont en laat horen: Maar ook voor andere instrumenten bestaan die dempers. Kijk maar naar deze trombonist, die telkens hetzelfde korte stukje speelt met een andere demper: