Case study Datum 28 juli 2015 Onderwerp Casy Study tbv MAN 9 Publiceren gebouwinformatie Van ir. M.G. Nijhoff Telefoon +31 (0)6 2705 54 71 E-mail mnijhoff@heijmans.nl Timmerhuis Rotterdam Case study duurzaamheid t.b.v. BREEAM credit MAN 9 1. Het project... 2 2. BREEAM... 5 3. Innovatieve en milieuvriendelijke ontwerpmaatregelen... 6 4. Energie... 8 5. Water... 9 6. Bouwproces... 10 7. Social return... 18 8. Meer informatie... 19 Heijmans Utiliteit B.V. Graafsebaan 65, 5248 JT Rosmalen Postbus 246, 5240 AE Rosmalen Nederland Telefoon +31 (0)73 543 51 11 E-mail info@heijmans.nl www.heijmans.nl ING Bank 65.15.26.280 (IBAN NL67 INGB 0651 5262 80, BIC INGBNL2A) Handelsregister 17143602 BTW NL.8105.03.840.B.01
Pagina 2 van 19 1. Het project Het project Timmerhuis is gelegen in het hart van het centrum van Rotterdam achter het stadhuis, tussen de Meent, Rodezand, Raamplein en Haagseveer. Het project in een UAV-GC contract (design, build, maintain) en omvat de ontwikkeling en realisatie van een nieuwbouwdeel gebouw en de renovatie van het monumentale Stadstimmerhuis, inclusief het inbouwpakket. Tevens wordt het Timmerhuis na oplevering 15 jaar lang door Heijmans onderhouden. De nieuwbouw heeft een ondergrondse parkeergarage met een in- en uitrit aan het Raamplein, op de begane grond retail en een horeca gelegenheid en op de verdiepingen (1 e t/m 5 e ) kantoren en (5 e t/m 14 e ) 84 appartementen. Het monument behoudt haar originele invulling. Aan de Meent komen winkels, een woning en kantoren. De nieuwbouw en het monument zijn met elkaar verbonden. Het Timmerhuis wordt in opdracht van Stadsontwikkeling Gemeente Rotterdam gerealiseerd. De 84 appartementen worden voorzien van unieke dakterrassen en worden door Heijmans verkocht. Vijf keer bijzonder 1. Sterk de stad Rotterdam is verweven in het Timmerhuis. De emotionele waarde van de plek is overal aanwezig. Het Timmerhuis was de plek waar de stad werd bestuurd. Met de komst van appartementen, kantoren voor de gemeente en Museum Rotterdam, is het Timmerhuis weer de plek van vooruitgang. 2. De plek die verbindt Het Timmerhuis verbindt niet alleen het historische Stadstimmerhuis met hypermodern glas- en staalwerk. Het is ook de plek waar jonge kunstenaars zich tijdens de bouw ontplooien. Zo blijven kunst en cultuur verweven met het kosmopolitische imago van de stad. 3. Duurzame ambitie Duurzaamheid komt op alle niveaus terug. Triple glas, een WKO en vleermuiskasten resulteert hier in het BREEAM keurmerk Excellent **** voor duurzame gebouwen. Het Timmerhuis is het eerste multifunctionele gebouw in Nederland die dit keurmerk draagt. 4. Timmeren in het hart Bouwen in steden is voor Heijmans niet nieuw. Het Timmerhuis moet met precisie op de vierkante meter worden gerealiseerd. We ontlasten bewoners en bezoekers door stevige maatregelen te treffen voor veiligheid, slimme logistiek en omgevingsmanagement. 5. Vijftien jaar door dik en dun Het recept voor beheer en onderhoud? Kennis, commitment en maatwerk. De gevel voorziet in uitgekiend hang- en sluitwerk. Het gebruik van osmosewater voor de 14.000 m² aan glas zorgt dat het Timmerhuis ook in de toekomst blijft schitteren.
Pagina 3 van 19 Timmerhuis in cijfers Bruto vloeroppervlak volgens NEN 2580: 43.179 m 2 o Verkeersruimten: 2.765 m 2 (excl. passage) o Opslagruimten: 356 m 2 (excl. bergingen woningen) o Overig: 1.925 m 2 (techniekruimtes, etc.) Verhuurbaar vloeroppervlak volgens NEN 2580: 38.133 m 2 (88,3%) o Kantoren: 19.965 m 2 o Wonen: 11.158 m 2 o Winkels: 3.521 m 2 o Parkeren: 3.489 m 2 Totaal terrein oppervlak van de locatie: 5.877 m 2 = 0,59 hectare o Het gebouw heeft behalve de inrit van de parkeergarage geen eigen buitenterrein. Het totaal terrein oppervlak komt dus min of meer overeen met de footprint. Timmerhuis in beeld
Pagina 4 van 19 Voor meer foto s en credits zie: http://www.timmerhuisrotterdam.nl/nl/foto-video
Pagina 5 van 19 2. BREEAM BREEAM rating van Excellent, oftewel 4 sterren, met een score van 77,93% (BRL 2010 versie 2.0). Behaalde credits Management: 1, 2, 3, 4, 6, 9, 10, 11, 12; Gezondheid: 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 13, 15; Energie: 1, 2, 4, 5, 7, 8, 26; Transport: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8; Water: 1, 2, 3, 4, 6; Materialen: 1, 5, 7; Afval: 1, 3, 5, 6; Landgebruik en ecologie: 1, 2, 3, 4, 6, 9; Vervuiling: 2, 5, 6, 7, 8. Scores per categorie Scores per functie
Pagina 6 van 19 3. Innovatieve en milieuvriendelijke ontwerpmaatregelen Er zijn bij het Timmerhuis op meerdere vlakken innovatieve en milieuvriendelijke ontwerpmaatregelen genomen. Deze vloeien in de meeste gevallen voort uit de eisen die binnen BREEAM credits worden gesteld, daarom zijn in dit hoofdstuk per categorie de belangrijkste items aangegeven. Management Ontwerp op basis van levenscycluskosten analyse In vroeg stadium nadenken over onderhoud Bouwplaats met lage milieu-impact Rekening houden met omgeving Optimaal inregelen gebouwinstallaties (seizoensgebonden) Gezondheid Comfortabel en gezond gebouw voor de gebruiker door o.a. hoge eisen aan akoestiek, thermisch comfort, hoogfrequente verlichting, uitzicht, materiaalgebruik en toegankelijkheid
Pagina 7 van 19 Energie Zeer energiezuinig gebouw door o.a. WKO, driedubbel glas, etc. Energieprestatie aantonen d.m.v. thermografisch- en luchtdoorlatendheidsonderzoek Transport Water Stimuleren gebruik openbaar vervoer door o.a. een dynamisch vervoersinformatiepunt (DRIS) Stimuleren gebruik fiets door o.a. fietsenstalling met kleedkamer en douches Toepassen waterbesparend sanitair en lekdetectie op GBS Beplanting groene daken op basis van natuurlijke neerslag (zonder irrigatie) Materialen Afval Robuust ontwerp: toepassing slijtvaste materialen Gebruik materialen met verantwoorde herkomst Alleen duurzaam hout met FSC label, óók het bouwplaatshout Keuze voor materialen met lagere milieu schaduwkosten Vergaande afvalscheiding op de bouwplaats en het tijdens de bouw monitoren van de scheidingspercentages en hoeveelheden Composteerinstallatie in kelder gebouw Landgebruik en Ecologie Groene daken, vleermuiskasten en nestgelegenheden voor vogels Saneren van verontreinigde bodem Efficiënt grondgebruik door woningen op kantoren te plaatsen Vervuiling Maatregelen om lekkages van koudemiddelen in installaties te voorkomen Voorkomen lichthinder en geluidsoverlast installaties naar omgeving
Pagina 8 van 19 4. Energie Verwacht energieverbruik per m 2 BVO Het berekende jaarlijkse energieverbruik voor de kantoren en retail is 10.098.826 MJ. Het berekende jaarlijkse energieverbruik voor de woningen is 2.476.719 MJ. Dit volgt uit de EPC berekening. Om dit te converteren naar kwh moet het totale verbruik worden gedeeld door 3,6. Dit resulteert in 3.493 MWh. Per m 2 BVO (bruto vloer oppervlak) is dit 81 kwh / jaar. Verwacht energieverbruik van fossiele brandstoffen per m 2 BVO Geen. Er worden geen fossiele brandstoffen gebruik (geen gasaansluiting). Verwachte energieverbruik van duurzame bronnen per m2 BVO Geen. Er wordt geen lokale duurzame energie opgewekt bij het Timmerhuis.
Pagina 9 van 19 5. Water Verwacht waterverbruik in m3/persoon/jaar Het gemiddelde waterverbruik van een gemiddeld huishouden in Nederland is 225 liter per dag. Er zijn 84 appartementen in het Timmerhuis. Het verwachte jaarlijkse waterverbruik voor de woningen is dus ca. 6.898.500 liter. Het jaarlijkse waterverbruik van de kantoren, retail en parkeergarage bedraagt 8.674.640 liter. Zie onderstaande berekening uit het ontwerpcertificaat. Type Oppervlakte BVO m2 Aantal werknemers Dagverbruik per werknemer Totaal liters per dag Totaal liters per jaar Kantoren 19.965 2.035 20 40.700 14.855.500 Retail 3.521 60 20 1.200 438.000 Parkeergarage 3.489 2 20 40 14.600 Totaal 14 15.308.100 Het totale waterverbruik van het Timmerhuis bedraagt dus 23.982.740 liter. Dit is 23.983 m 3. De gemiddelde huishoudensgrootte in Nederland was in 2014 volgens het CBS 2,18 personen. Dat betekent voor de woningen 183 gebruikers. Het aantal kantoorgebruikers wordt geschat op 2.035, de retail en parkeergarage respectievelijk 60 en 2. Het totaal aantal gebruikers van het Timmerhuis bedraagt dus 2.280, hetgeen in een verwacht waterverbruik van 10,52 m3 / persoon / jaar. Verwacht % van het waterverbruik dat wordt betrokken via hemelwater of grijs water Geen. Er is geen grijswatersysteem in het Timmerhuis.
Pagina 10 van 19 6. Bouwproces Bouwen heeft impact op het milieu. Dat is niet anders voor het project Timmerhuis te Rotterdam. Desondanks zijn er vele mogelijkheden om deze impact op het milieu te beperken. Een overzicht van de impact die de bouwplaats van project Timmerhuis te Rotterdam heeft op het milieu en de maatregelen die zijn/worden genomen om deze impact te beperken, worden hieronder weergegeven. Locatie De bouwplaats bevindt zich op een binnenstedelijke locatie. De benodigde ruimte voor het inrichten van de bouwplaats en het opslaan van op korte termijn te verwerken materialen is binnen de grenzen van het perceel gevonden. Omdat de ruimte voor opslag op de bouwplaats zeer beperkt is, is er gebruik gemaakt van het just-in-time leveringsprincipe. Om te voorkomen dat er filevorming rondom de bouwplaats ontstaat wanneer het laden of lossen langer duurt dan voorzien, is het bouwverkeer opgevangen op een terrein aan de Couwenburg te Rotterdam. Deze locatie ligt op ongeveer 500 meter van de bouwplaats nabij het Hofplein. Vanaf deze locatie is het bouwverkeer opgeroepen door de logistiek uitvoerder, waarna deze zijn rit naar de bouwplaats vervolgt. Energie Tijdens de uitvoeringsfase wordt er energie verbruikt. Zowel voor de tijdelijke huisvesting als ook voor de bouwplaats worden energiebesparende maatregelen genomen. Het brandstof- en energieverbruik van de bouwplaats is bijgehouden. Onderstaande monitors geven een beeld van het bouwproces.
Pagina 11 van 19
Pagina 12 van 19 Water Tijdens de uitvoeringsfase wordt er ook water verbruikt. Zowel voor de tijdelijke huisvesting als ook voor de bouwplaats worden waterbesparende maatregelen genomen. Het waterverbruik van de bouwplaats is bijgehouden. Onderstaande monitors geven een beeld van het bouwproces.
Pagina 13 van 19 Transport Tijdens de uitvoeringsfase vinden geregeld transporten plaats om materialen aan te voeren en afval af te voeren. Er worden een aantal maatregelen genomen om de hoeveelheid transporten te beperken. Onderaannemers en leveranciers zijn door Heijmans gestimuleerd om hun ritten te beperken, onder andere door het verplicht aanmelden van ritten via een bouwticketsysteem. Afvalmanagement bouwplaats Op een bouwplaats wordt afval geproduceerd. Om deze hoeveelheid te reduceren, op de juiste manier te verwerken en hierop te kunnen sturen is, door de afvalverwerker die verantwoordelijk is voor het afvoeren en verwerken van het afval, een projectspecifiek afvalmanagementplan opgesteld. In dit afvalmanagementplan is een afvalbegroting opgesteld. Hierin is een schatting gemaakt van de hoeveelheid afval die wordt geproduceerd tijdens de uitvoeringsfase. Vervolgens wordt deze hoeveelheid gesplitst in percentages van verschillende afvalsoorten. Op de bouwplaats zijn de volgende afvalsoorten apart ingezameld: Puin Hout Papier/karton Bouw en sloopafval Isolatiemateriaal
Pagina 14 van 19 Harde kunststof PVC Zachte Kunststof folie Gasbeton Gips Metalen Glas De totale hoeveelheid bouwafval die ontstaan is gedurende de periode van 18-10-2012 tot 27-07- 2015 bedraagt 1.871.554 kg afval. De onderstaande grafiek geeft de totale afvalproductie aan, tevens is er te zien wat de begrotingslijn is en wat er werkelijk is afgevoerd. Het afval was totaal begroot op 1.107.642 kg en er is totaal 1.871.554 kg gerealiseerd. Het verschil van 763.912 kg zit in de fase van vanaf mei 2013 waarbij er meer hout (109.170 kg) en puin (438.887 kg) is afgevoerd. De aanzienlijk grotere hoeveelheid puin is te wijten aan het koppensnellen van de funderingspalen. Deze waren niet meegenomen in de begroting. Ook is de metaalstroom met in totaal 97.039 kg hoger dan begroot. 1.871.554 kg 1.107.642 kg
Pagina 15 van 19
Pagina 16 van 19 Omgevingsmanagement 7 Uur en @HeijmansNL start met veel lawaai. We kennen de uitlatingen op Twitter en Facebook en als ze worden gemaakt, zijn ze veelal terecht. Zonder overlast kunnen we helaas (nog) niet bouwen, wel met meer wederzijds begrip. Daarom zoeken we altijd goed contact met de omgeving van onze projecten. Omgevingsmanagement draait om het kennen van en zorgen voor de omgeving, overlast proberen te beperken en duidelijk zijn over de werkzaamheden die we uitvoeren. Bij het Timmerhuis is hoog ingezet op omgevingsmanagement. Informatiebijeenkomsten, nieuwsbrieven, actuele info op projectwebsite en het aloude, vertrouwde kopje koffie. De onderstaande monitor geeft een beeld van de activiteiten van de omgevingsmanager. Aan het einde van het project is de omgeving om feedback gevraagd.
Pagina 17 van 19 Veiligheid Binnen Heijmans is veiligheid een absolute must, want werken in de bouw brengt risico s met zich mee. Het is vanzelfsprekend dat al onze uitvoerende bedrijfsonderdelen VCA gecertificeerd zijn. Maar veiligheid is meer dan het naleven van de regels. Het gaat om bewustzijn en gedrag: je verantwoordelijkheid nemen om ervoor te zorgen dat jij en je collega s onder veilige omstandigheden werken. Want niemand wil een ongeval. Daarom is Heijmans in 2013 gestart met het veiligheidsprogramma GO! ( Géén Ongevallen ). Het programma rust op de volgende pijlers: Verandering van houding en gedrag op het gebied van veiligheid. Het bereiken van een eenduidig en uniform veiligheidsniveau en beeld. Samenwerking aan veiligheid in de keten. GO! App En doet zich een onveilige situatie voor, dan kan deze gemeld worden met de GO! App. Iedereen met een smartphone kan met deze App onveilige situaties vastleggen en doorgeven. Zonder rompslomp met papieren en formulieren, zodat er meer tijd over blijft om in te grijpen en ongevallen te voorkomen. Het Timmerhuis was één van de eerste projecten waar dit programma in haar volledige omgang is geïntroduceerd. Gedurende het gehele project is er extra aandacht geweest voor veiligheid. Onderstaande monitor geeft een goed beeld van het proces.
Pagina 18 van 19 7. Social return Het Timmerhuis is door de gemeenteraad van Rotterdam aangemerkt om een bijdrage te leveren in het creëren van werkgelegenheid voor werkzoekenden en/of en het creëren van stageplaatsen. Onder langdurig werkzoekenden wordt verstaan: werkzoekenden die langer dan 3 maanden geen arbeid hebben verricht binnen een arbeidsovereenkomst en arbeidsgehandicapten. Bij de uitvoering van de opdracht dient tenminste 5% van de totale waarde van de opdracht door de opdrachtnemer te worden besteed aan de inschakeling van personen met een afstand tot de arbeidsmarkt. In de vorm van plaatsing van mensen, het bieden van werkervaringsplaatsen of het creëren van stageplaatsen dit mag werk zijn dat buiten de aanbesteding door de inschrijver wordt gedaan. Van de 5% is het streven naar minimaal de helft van de in te zetten mensen te komen uit de doelgroepen genoemd onder de punten 1, 2 en 3. Het betreft hier mensen vanuit de doelgroepen: 1. Uitkeringsgerechtigden WWB, IOAW en IOZA 2. Uitkeringsgerechtigden UWV (Wajong, WAO-WIA, WAZ en WW) 3. Mensen met WSW indicatie 4. Leerlingen van VMBO, VSO, MBO niveau 1 en MBO niveau 2 en praktijkscholen Heijmans heeft dit op het project Timmerhuis ingevuld door: Op het werk zijn veel herintreders ingezet. Dit zijn personen die normaal afgekeurd waren. Hier is door Heijmans extra moeite gedaan zodat deze toch in het arbeidsproces bleven door deze bijvoorbeeld in te zetten als magazijnmeester of portier. Op het werk veel stagiaires ingezet (van verschillende niveaus). Heijmans-breed is de inzet van stagiaires en leerlingen erg bevorderd. Heijmans heeft bij de leveranciers en onderaannemers betrokken bij het Timmerhuis de inzet van social return verplicht gesteld. De 5%-eis is aan alle leveranciers en onderaannemers doorgelegd.
Pagina 19 van 19 8. Meer informatie Timmerhuis http://www.timmerhuisrotterdam.nl/nl/home De website geeft een uitleg evenals algemene informatie. De projectinformatie is samengevat. Social media https://www.facebook.com/timmerhuisrotterdam https://twitter.com/hettimmerhuis OMA http://www.oma.eu/projects/2009/stadskantoor/ De website geeft een uitstekende samenvatting van zowel esthetische aspecten evenals de stedenbouwkundige randvoorwaarden en duurzaamheidsaspecten. Heijmans Projectinformatie en achtergronden http://www.heijmans.nl/nl/projecten/timmerhuis/ http://www.heijmans.nl/nl/verhalen/hoe-staat-het-met-het-timmerhuis/ Nieuwsberichten http://www.heijmans.nl/nl/nieuws/3000-bezoekers-timmerhuis/ http://www.heijmans.nl/nl/nieuws/open-dag-timmerhuis-rotterdam/ http://www.heijmans.nl/nl/nieuws/timmerhuis-instagrammed/ http://www.heijmans.nl/nl/nieuws/timmerhuis-viert-hoogste-punt/