Actieplan Laaggeletterdheid 2017 en verder Plan om laaggeletterdheid te signaleren, terug te dringen en te voorkomen in de gemeente Coevorden Drenthe College, Bibliotheek Coevorden, Brede School SOM, Maatschappelijk Welzijn Coevorden, Gemeente Coevorden en Stichting Lezen & Schrijven 1
Inleiding Laaggeletterdheid is een overkoepelende term voor mensen die grote moeite hebben met basisvaardigheden als taal, rekenen, digitale vaardigheden en het begrijpen en toepassen van informatie. Een laaggeletterde is iemand met een laag taalniveau (onder 1F, het niveau waarmee een kind de basisschool hoort te verlaten). In veel gevallen is het een verborgen probleem. Uitspraken als "Mijn moeder liet mij mijn eigen afwezigheidsbriefjes voor school schrijven, dat kon zij niet of "Ik ben mijn bril vergeten zijn veel gehoorde smoesjes. Ook het dragen van een mitella kan een oplossing zijn om maar niet te hoeven schrijven, zodat een ander helpt met bijvoorbeeld het invullen van papieren en de laaggeletterde zelf niets hoeft te laten merken. In tegenstelling tot analfabeten kunnen laaggeletterden wel een beetje lezen en schrijven, maar hebben zij hier grote moeite mee. Enkele voorbeelden van problemen die zij kunnen ondervinden zijn de volgende: het niet goed kunnen lezen van medicijnbijsluiters, veiligheidsvoorschriften en (overheids)brieven. Hoe groot is het probleem laaggeletterdheid? In Nederland is 1 op de 9 mensen tussen de 16 en 65 jaar laaggeletterd. In totaal zijn dat 1,3 miljoen Nederlanders die grote moeite hebben met lezen en schrijven. Bij laaggeletterdheid wordt vaak aan allochtonen gedacht, vanuit de veronderstelling dat zij de Nederlandse taal onvoldoende kennen. Uit onderzoek is echter gebleken dat ongeveer twee derde van de laaggeletterden van Nederlandse afkomst is en slechts een derde van allochtone afkomst. Daarnaast is het voor allochtonen gemakkelijker om hulp te vragen. Zij komen in principe in aanmerking voor een inburgeringstraject. Autochtonen schamen zich sneller voor laaggeletterdheid en willen het verborgen houden. Het herkennen en oplossen van laaggeletterdheid is moeilijk, mede omdat er nog een taboe op rust en de laaggeletterde zich niet altijd uit zichzelf meldt voor ondersteuning. Hierdoor is het moeilijk om zicht te krijgen op de daadwerkelijke omvang en kenmerken van deze groep in onze gemeente. Uit het Onderzoeksrapport Regionale spreiding van geletterdheid in Nederland blijkt dat het percentage laaggeletterden in de gemeente Coevorden tussen de 11-13% ligt. Dit komt in absolute aantallen neer op zo n 2.400 laaggeletterden. Laaggeletterdheid heeft grote gevolgen voor het dagelijks leven. Laaggeletterden zijn minder zelfredzaam, minder sociaal actief en ze zijn vaker ziek dan geletterden. Daarnaast ondervinden zij problemen bij de opvoeding van kinderen, het volgen van onderwijs en het vinden en behouden van werk. Iemand die een taalniveau onder 2F heeft (het niveau aan het eind van het vmbo), is niet taalmachtig genoeg om een reguliere baan te krijgen/behouden. Naar schatting kost laaggeletterdheid de Nederlandse samenleving jaarlijks 556 miljoen euro. Uit onderzoek blijkt dat taalscholing niet alleen taalvaardiger maakt, maar ook gelukkiger. Cursisten voelen zich na afloop van een (taal) traject gezonder, zowel fysiek als psychisch. 2
Aangezien communicatie met bedrijven, de overheid en instanties steeds vaker via de digitale weg verloopt (in ieder geval op schriftelijke wijze) kunnen de problemen die laaggeletterden ervaren gaan toenemen. Het is daarom belangrijk om deze problematiek integraal aan te pakken. Door te werken aan basisvaardigheden, wordt namelijk gewerkt aan alle levensgebieden! Binnen het gehele sociale domein kan laaggeletterdheid vroegtijdig worden gesignaleerd. Door beter te leren lezen en schrijven vergroot je de kans op een gezond en gelukkig leven. Wie verdient dat niet? Laaggeletterdheid in de regio De aanpak van laaggeletterdheid is niet alleen in de gemeente Coevorden belangrijk. Zowel landelijk, op provinciaal niveau als in Arbeidsmarktregio Drenthe verband staat het hoog op de agenda. De gemeente Coevorden is aangesloten bij het Bondgenootschap voor Geletterd Drenthe. Dit Bondgenootschap bestaat uit gemeenten, maatschappelijke partners en werkgevers (op dit moment bestaande uit al bijna 50 partijen). Het Bondgenootschap heeft het taalakkoord ondertekend. Met de ondertekening van dit Taalakkoord is de gezamenlijke ambitie onderschreven om laaggeletterdheid in de komende vijf jaren met 10% te reduceren. Daarnaast staat de aanpak van laaggeletterdheid op de agenda van de arbeidsmarktregio Drenthe, waartoe de gemeente Coevorden behoort. De middelen voor volwasseneducatie (WEBmiddelen) zijn niet aan individuele gemeenten toegekend, maar aan de centrumgemeente Emmen. De zes gemeenten die tot deze arbeidsmarktregio behoren hebben gezamenlijke afspraken gemaakt over de wijze waarop het educatiebudget wordt ingezet. In dit actieplan wordt met beide plannen rekening gehouden. Maar niet alleen vanuit arbeidsmarktperspectief bezien is er aandacht voor laaggeletterdheid. Ook vanuit Gezond in de Stad (GIDS), een programma dat zich richt op het terugdringen van gezondheidsachterstanden, wordt onderkend dat er een samenhang is tussen het beschikken over voldoende gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid. Coevorden is één van de 164 GIDS gemeenten. 3
Dit geldt ook voor Kans voor de Veenkoloniën, een acht jaar durend programma, waarmee inwoners met eigen initiatieven en met steun van uiteenlopende organisaties hun leefsituatie kunnen verbeteren. Het doel dat daarmee centraal staat is de gezondheidsverschillen in deze regio aanzienlijk en duurzaam te verkleinen. Binnen Kans voor de Veenkoloniën ligt de focus niet alleen op gezondheid, maar ook op factoren die daar invloed op hebben, zoals armoede, werkgelegenheid, taalvaardigheid, etc. We kunnen concluderen dat er binnen de regio en in onze gemeente volop aandacht is voor laaggeletterdheid en de negatieve effecten daarvan. Verbinding met sociaal domein Zoals in deze inleiding is benoemd is het belangrijk om laaggeletterdheid integraal aan te pakken. Door aan laaggeletterdheid te werken, wordt gewerkt aan alle levensgebieden. De aanpak van laaggeletterdheid vergroot namelijk niet slechts de perspectieven op betaald werk of vrijwilligerswerk. Lees- en schrijfvaardigheden zijn ook een voorwaarde om zelfredzaam te kunnen zijn, wat een belangrijk doel van de Wmo en Jeugdwet is. Binnen het gehele sociale domein kan laaggeletterdheid vroegtijdig worden gesignaleerd. Doel van dit actieplan In dit document wordt beschreven hoe wij laaggeletterdheid willen voorkomen en verminderen in de gemeente Coevorden. Deze aanpak gaat bijdragen aan een betere signalering, verwijzing en daarmee een groter bereik van laaggeletterden. De aanpak is uitgewerkt in activiteiten, doelstellingen en resultaten, een begroting, en de wijze waarop dit wordt georganiseerd. Tevens besteden we aandacht aan specifieke doelgroepen, waar en hoe laaggeletterdheid gesignaleerd kan worden en met welke aanpak meer laaggeletterden toe geleid kunnen worden naar een geschikt (taal)traject. 4
Laaggeletterdheid in gemeente Coevorden Doel en ambitie De doelstelling - het voorkomen en verminderen van laaggeletterdheid - willen we realiseren door het opbouwen van een duurzame lokale infrastructuur. Lokale partners als de Bibliotheek, de gemeente Coevorden, Maatschappelijk Welzijn Coevorden, Drenthe College en de Brede School spelen hierin onder andere een grote rol. We willen als kerngroep aan de slag om het percentage laaggeletterden in de gemeente Coevorden te laten afnemen. In 2017 willen we in totaal 80 laaggeletterden bereiken en hen een passend taaltraject aanbieden. De eerste helft van 2017 is de opbouwfase. In de tweede helft van het jaar verwachten we de vrijwilligers opgeleid te hebben en zijn de eerste taaltrajecten opgestart. Taaltrajecten kunnen bestaan uit diplomagericht, niet-diplomagericht of nonformeel onderwijs. Het diplomagerichte taalonderwijs betreft cursussen die worden aangeboden op een Regionaal Opleidingscentrum (ROC) en die opleiden tot een diploma. Het niet diplomagerichte en non-formele taalonderwijs wordt buiten de school gegeven en leidt niet tot het behalen van een diploma. Non-formeel onderwijs wordt vaak gegeven door een professional in samenwerking met een vrijwilliger. Niet-diplomagericht onderwijs wordt verzorgd door uitsluitend vrijwilligers. Wat voor een individuele laaggeletterde een passend taaltraject is, is afhankelijk van onder andere het te bereiken doel. Doelgroepen We willen als kerngroep zoveel mogelijk laaggeletterden bereiken. Zonder mensen uit te sluiten gaat onze specifieke aandacht uit naar de volgende doelgroepen: - Kinderen in de leeftijd van 0-12 jaar oud. Als kerngroep vinden wij het belangrijk om ons onder andere specifiek op deze doelgroep te richten. Om te voorkomen dat een kind met onvoldoende taalvaardigheid het schoolsysteem verlaat, is het belangrijk om hier vroegtijdig aandacht aan te besteden. Een kind dat opgroeit in een taalrijke omgeving, heeft later veel minder kans om laaggeletterd te worden (preventieve werking/vroeg signalering). - Jongeren in de leeftijd van 12-18 jaar oud. Naast dat het belangrijk is dat een kind het schoolsysteem verlaat met voldoende taalvaardigheid, is het belangrijk dat deze leerlijn wordt vastgehouden. Het creëren van een doorlopende leerlijn is dan ook een van de doelstellingen die wij als kerngroep beogen te bereiken (curatieve werking). - Laaggeletterde ouders. Een veelgehoord signaal vanuit basisscholen is dat de ouders van kinderen die moeite met lezen en schrijven hebben hier zelf ook problemen van ondervinden, terwijl de rol van ouders in de taalontwikkeling van kinderen cruciaal is. Als ouders een laag taalniveau hebben, kan dat grote invloed hebben op de taalontwikkeling van kinderen. Het lezen en schrijven wordt in dergelijke situaties vanuit de thuissituatie vaak niet gestimuleerd, waardoor kinderen/jongeren slechts vanuit school worden gestimuleerd goede taalvaardigheden te ontwikkelen. Door ouders te stimuleren en de kans te bieden hun taalniveau te verbeteren wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de taalontwikkeling van kinderen. Leerkrachten kunnen ten aanzien van het bereiken van laaggeletterde ouders een grote rol spelen. - Laaggeletterde werkzoekenden. Werkzoekenden komen gemakkelijker aan een baan door een betere taalbeheersing. Een voldoende taalniveau is belangrijk om volwaardig op de arbeidsmarkt te kunnen participeren. - Vergunninghouders. Vergunninghouders zijn asielzoekers die een verblijfsvergunning hebben ontvangen en verhuizen naar een eigen woonruimte in een gemeente. Wij willen als kerngroep de doelgroep die in onze gemeente is gehuisvest extra ondersteuning bieden waardoor het inburgeringstraject wordt versneld. Nadat een vergunninghouder is ingeburgerd is het van belang om het 5
taalniveau te behouden (om te voorkomen dat het niveau achteruit gaat) en uit te breiden. De ervaring leert namelijk dat het taalniveau doorgaans na de inburgering onvoldoende is en taalintensivering nodig is voor toetreding tot de arbeidsmarkt. Stichting Lezen & Schrijven Stichting Lezen & Schrijven ondersteunt de gemeente Coevorden bij het ontwikkelen van het actieplan. De afgelopen drie jaar heeft Stichting Lezen & Schrijven in een zestal pilotregio s succesvolle ervaring opgedaan in het ontwikkelen van een ketenaanpak. Voor het signaleren van laaggeletterdheid zijn methodieken en instrumenten ontwikkeld. In gezamenlijkheid met regionale organisaties brengt Stichting Lezen en Schrijven het taalaanbod in kaart en stemt het af. Het is van belang om taal laagdrempelig en dicht bij huis te organiseren en het aan te bieden in de context van de deelnemers. Hiertoe werft Stichting Lezen en Schrijven vrijwilligers en leiden hen op tot taalmaatje, taalcoach of taaltrainer. Een formele taalaanbieder, zoals in de gemeente Coevorden het ROC Drenthe College, of door een informele taalaanbieder zoals de bibliotheek of het Sociale Team, voert de taalscholing aan de deelnemers uit. Al deze aanbieders maken gebruik van de inzet van vrijwilligers in combinatie met een professional. De mate van inzet van de vrijwilliger is verschillend. Er is minstens één inhoudelijk professional die zorgdraagt voor een goede intake van de deelnemer en op maat een taaltraject biedt. Een inhoudelijk professional wordt beoordeeld op zijn professionele kwaliteit en ervaring en kan daarom zowel een betaalde als onbetaalde kracht zijn. De professional vervult een onafhankelijke rol binnen het taalnetwerk. Stichting Lezen en Schrijven meten de resultaten van taalverhoging en de effecten op de sociale inclusie structureel. Aanpak Taal voor het Leven Met de aanpak Taal voor het Leven kan elke organisatie of gemeente effectief en duurzaam laaggeletterden vinden en naar een hoger taal, rekenen en digitale vaardigheden niveau brengen. De aanpak van diverse lokale partners combineert de kracht van getrainde vrijwilligers, professionele docenten, kwalitatief hoogwaardig lesmateriaal en goede mogelijkheden om het geleerde toe te passen in de praktijk. Er zijn verschillende instrumenten ontwikkeld om laaggeletterden te vinden (de Taalmeter), te scholen (speciaal lesmateriaal en opleiding van vrijwilligers) en de voortgang te meten (monitoring van cursisten). Succesvolle implementatie van de aanpak zorgt bovendien voor actievere participatie van de deelnemers. Taal voor het Leven heeft als doel dat iedereen kan meedoen aan de maatschappij. Om goed mee te kunnen doen in de samenleving, moet iemand Nederlands kunnen spreken, lezen en schrijven. Daarbij hoort ook het kunnen rekenen en omgaan met een computer. Aan de slag De Taal voor het Leven aanpak omvat een aantal landelijk ondersteunende basiselementen die zijn uit te breiden met modules waarmee de aanpak aansluit op de lokale situatie. De taal voor het leven aanpak bestaat uit: Vindplaats/signalering Het vinden van laaggeletterden kan via diverse routes; zoals inzet van de screeningsinstrumenten zoals de Taalmeter, Rekenmeter of Digimeter, intermediairs en lokale PR. De eerste twee zorgen voor de substantiële aantallen deelnemers, lokale PR geeft het onderwerp een brede bekendheid. Taalmeter: een online screeningsinstrument waarmee organisaties snel mensen kunnen opsporen die moeite hebben met lezen en schrijven. Het duurt 12 minuten en is bedoeld voor mensen tot en met MBO 4 niveau. Intermediairs: organisaties als (basis)scholen, schuldhulpverlening, jeugdzorg, kringloopwinkel, voedselbank, sociale wijkteams, maar ook werkgevers enz. komen met laaggeletterden in aanraking. We kunnen kijken hoe ze het signaleren en doorverwijzen van laaggeletterden kunnen opnemen in hun eigen werk. 6
PR: via een PR werkgroep kan er met regelmaat aandacht worden geschonken aan laaggeletterdheid. Dit kan via lokale huis aan huis bladen, radio en televisie Vrijwilligers opleiden, werven en matchen Het werven van vrijwilligers kan op diverse manieren gebeuren, denk aan advertenties in lokale bladen, flyers, voorlichtingsbijeenkomst of bestaande vrijwilligers benaderen. Alle taalvrijwilligers volgen een basistraining gedurende 4 dagdelen en ontvangen na afronding een certificaat. Deze wordt in een landelijk centraal systeem opgenomen zodat het zichtbaar blijft wie welke training heeft gevold en kan met de lokale partijen worden afgesproken hoe de kwaliteit behouden blijft. Een vrijwilliger kan verschillende rollen vervullen; taalsupporter, voorlezer, taalmaatje, taalcoach en taaltrainer. Het professionaliseren van vrijwilligers vormt de kern van de Taal voor het Leven aanpak. Daarom is het belangrijk dat alle vrijwilligers de basistraining volgen. Scholingstraject Het scholingstraject is afhankelijk van het leerdoel van de deelnemer. Dit kan zijn: werk, het volgen van een opleiding, het doen van vrijwilligerswerk of sociaal redzaam zijn. Het opzetten van een Taalpunt Voor zowel organisaties als potentiële deelnemers is het belangrijk dat er een herkenbare plaats is om met vragen rondom taalscholing terecht te kunnen. Deze herkenbare plaats dient laagdrempelig te zijn en dichtbij de burgers te staan. Het Taalpunt is een samenwerkingsverband tussen de lokale partners. Iedereen die beter wil leren lezen, schrijven, rekenen en andere basisvaardigheden kan er terecht. Het Taalpunt wordt vaak gecoördineerd door een Taal(punt)-coördinator, veelal een professional of opgeleide vrijwilliger. Zij adviseren laaggeletterden bij de keuze van een geschikt taalaanbod. Daarnaast is het een inhoudelijke vraagbaak voor vrijwilliger en er worden intervisie en verdiepingsbijeenkomsten georganiseerd. Als coördinatiepunt van de taalsamenwerking wordt in de gemeente Coevorden om te beginnen het Taalpunt ingericht in de bibliotheek Coevorden en in het dorpshuis/ bibliotheek in Schoonoord. Ervaring moet uitwijzen of dit voldoende is. Taalcoördinatie Als spil tussen het signaleren van laaggeletterdheid en een passende taalscholing is de functie van taalcoördinatie noodzakelijk. Taken die bij de taalcoördinatie behoren zijn: Werving, intake en training van vrijwilligers Begeleiding en intervisie van vrijwilligers Intake en bepalen leertraject van deelnemers Matchen van vrijwilliger en deelnemer Afstemming tussen diplomagericht (formeel) en niet diplomagericht leren (nonformeel) Onderhouden contacten partners laaggeletterdheid, zoals sociale dienst, welzijnsorganisatie, ROC etc. Registreren van vrijwilligers en deelnemers (monitoring resultaten) De taken die hierboven beschreven staan worden ondergebracht bij een onafhankelijk taalcoördinator. De taalcoördinatie is een onderdeel van de taalsamenwerking en is dus van de partners gezamenlijk. De taalcoördinator heeft het Taalpunt als uitvalsbasis van waaruit hij/ zij opereert en is daarnaast zichtbaar en benaderbaar in de directe omgeving van de laaggeletterde en bij vindplaatsen. 7
Kerngroep De kernpartners in de taalsamenwerking nemen, zo mogelijk met gesloten beurs, ieder een onderdeel op zich om de taalsamenwerking te realiseren, door het inzetten van medewerkers of het beschikbaar stellen van ruimte en faciliteiten. Dit zijn de o.a. de volgende taken, ingezet vanuit ieders expertise: ROC Drenthe College: Inhoudelijk deel training vrijwilligers Aanbieden van scholing, kort en langdurende trajecten zowel diploma- als nietdiplomagericht Afstemming diplomagericht en niet-diplomagericht leren (inhoud) Onderhouden contacten met samenwerkingspartners Consultatie voor leertraject op maat Inhoudelijke intervisie vrijwilligers Leslokalen, ruimte en faciliteiten, Lesmaterialen Registratie, toetsing en examinering Bibliotheek Fysieke plaats Taalpunt Interne coördinatie laaggeletterdheid en werkgeverschap taal coördinator Cursusplaats (voor kleine en grotere groepen) Computerfaciliteiten Leesmaterialen (fysiek en digitaal) om te oefenen Taalpunt opnemen in PR bibliotheek Licenties www.oefenen.nl Licenties Taalkitdutch Welzijnsorganisatie MWC Bespreekbaar maken van laaggeletterdheid bij laaggeletterden Signaleren en toeleiden van potentiele deelnemers naar de taalcoördinatie (Laagdrempelige) cursusruimte: bijvoorbeeld in Brede School Gemeente Aanjager en regievoerder taalsamenwerking Toeleiden van potentiele deelnemers naar de taalcoördinatie Financiert de taalcoördinator Financiert een deel van de taallessen van individuele deelnemers (vanuit educatieen participatiebudget) Financieel Uitgangspunt is dat de uitvoering plaatsvindt binnen de beschikbare educatiegelden (WEB) waarbij gekeken wordt hoe betrokken maatschappelijke organisaties vanuit hun eigen aanbod ondersteunende activiteiten kunnen aanbieden. Daarnaast kunnen we voor 2017 incidentele GIDS-gelden benutten. Activiteit Lasten Dekking Toelichting Taalcoördinator 39.000 14.000 GIDS-gelden 25.000 Educatiegelden 2017 Taalpunt n.t.b. p.m Educatiegelden 2017 Formeel aanbod 64.000 44.500 Educatiegelden 2017 19.500 Educatiegelden 2016 8