Samenvatting Hoofdstuk 9 9.1 Het voeren van twee wereldoorlogen en Verwoesting door massavernietigingswapens en betrokkenheid burgers bij de oorlog In juli 1914 genoten veel mensen van t prachtige weer, het was rustig ondanks er soms spanningen waren tussen landen. Maar dat kwam altijd wel weer goed. Totdat aan het einde van de maand ineens miljoenen mensen zich moesten melden bij het leger. Een paar dagen later begon WO I. Wat zijn hier de oorzaken van? Sterk nationalisme Frankrijk wilde wraak van een eerdere oorlog (Elzas-Lotharingen) Industriële revolutie zorgde voor relatief zeer sterke wapens. Militairisme (strijdlustig) Er ontstonden twee vijandige blokken: Duitsland, Oostenrijk-Hongarije tegen Frankrijk, Rusland en GB. Op 28 juni 1914 werd in de Bosnische stad, Sarajevo, de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand doodgeschoten. Het was iets kleins, maar het was wel de druppel. Oostenrijk-Hongarije wilde Servië terugpakken, maar Servië kreeg steun van Rusland en Frankrijk. Oostenrijk-Hongarije verklaarde Servië de oorlog. Duitsland deed hetzelfde aan Rusland + Frankrijk. Groot-Brittannië was boos op Duitsland toen zij België binnenvielen, zo raakte ook Groot-Brittannië betrokken. De geallieerden (GB, Frankrijk, Rusland) vochten tegen de centralen (Duitsland, Oostenrijk- Hongarije). De bijhorende kolonies moesten ook meevechten. Er werd ook gevochten in het Midden-Oosten, Afrika en Oost-Azië. Een wereldoorlog. Verloop Duitsland liep België onder de voet en veroverden Noord-Frankrijk bijna tot aan Parijs. Daar groeven de partijen zich in. Er ontstond een loopgravenstelsel van tweehonderd kilometer lang. Vier jaar lang lag dit westelijk front muurvast. Het oostfront (Duitsland + O-H VS Rusland) sloot in 1918 vrede met Duitsland na opstanden in Rusland. De mensen waren ontevreden, de tsaar trad af en Lenin kwam in de plaats. Nu kon Duitsland zich meer richten op het westfront, met succes. Maar de Amerikanen gingen nu ook meedoen, ook met succes. Mede door de nieuwe Britse uitvinding: de tank. Duitsland moest stoppen, op 11 november 1918 kwam er een wapenstilstand. Vrede van Versailles Duitsland moest de Vrede van Versailles ondertekenen, de oorlog was de schuld van Duitsland stond erin. Ze moesten veel herstelbetalingen betalen. Verloor het Elzas-Lotharingen weer Groot stuk land (nu Polen) afstaan. Kolonies afstaan Klein leger
9.2 Economische wereldcrisis De VS was altijd al het rijkste land ter wereld. Het ging goed met de economie, infrastructuur werd verbeterd, elektriciteit in huishoudens. Nieuwe uitvindingen (koelkasten, wasmachines en auto s) werden goed verkocht. Mensen gingen naar de film, danslokaal of sportstadion. Vrouwen gingen zich uitdagend kleden enz. enz. Dit volgde in Europa pas later (na WO II), hoewel mode, sport en muziek wel eerder kwam. Er was optimisme, dat zag je ook aan de aandelenkoersen. Totdat de twijfel kwam en op Zwarte Donderdag paniek uitbrak, er was een beurskrach. Iedereen verkocht zijn aandelen, koersen zakten enorm. Banken, industriële bedrijven en boeren gingen failliet. Een kwart zat zonder werk. Europa + kolonies (zei leverden de grondstoffen, die konden ze nu ook niet meer kwijt) werden hierdoor ook getroffen. Een grote oorzaak was dat de lonen niet gelijk stegen met de productie. Om tóch die nieuwe producten te kopen hadden veel Amerikanen leningen. Vaak onder het motto van Live now, pay later. De regering van de VS dacht dat het wel weer goed zou komen, met het liberalisme als argument, het was immers altijd wel weer goed gekomen. Maar het werd alleen maar erger. Totdat Roosevelt in 1933 ingreep, hij brak met het liberale beleid. Onder de naam New Deal, pompte hij veel geld in banken, evenals werklozen. De economie trok weer aan, ook in andere landen. Maar de crisis was ingeslagen als een bom, de schrik zat er nog lang in. 9.3 Totalitaire ideologieën: communisme, fascisme en sociaalnationalisme Rusland In april 1917 kwam Lenin aan op het station in Sint-Petersburg, hij was de leider van een klein groepje communisten. Zij hadden hem opgewacht op het station, Lenin vertelde hen dat er een tweede revolutie moest komen. De chaos nam na die toespraak toe in Rusland. In november kwam de opstand door de communisten. Ze zetten de tsaar af in het Winterpaleis. Alle macht lag nu bij de sovjets (raden). In 1922 stichten ze een Sovjet-Unie, maar eigenlijk was het een éénpartijstaat. Toen Lenin stierf kwam Stalin, hij kwam met het 5-jarenplan waaruit een industriële samenleving uit zou moeten komen. Er werden miljoenen mensen vermoord of kwamen in strafkampen te Siberië, bedrijven en boerderijen waren nu van de staat en er werden gigantische industrieën uit de grond gestampt. Het leidde niet tot veel succes. Italië In het interbellum (tijd tussen WO I en II) stortte veel democratieën in Europa in. Dat kwam door de chaos en het geweld na WO I. Italië stortte als eerste in, fanatieke nationalisten waren ontevreden daar omdat ze hadden meegevochten maar nauwelijks beloond waren. Benito Mussolini vormde in 1919 de fascistische beweging waar die fanatieke nationalisten zich in konden vinden. Ze vochten op straat tegen linkse arbeiders en zorgde voor straatterreur. Ze hadden enkele steden in bezit en nu kwam 'de mars op Rome'. Ze dreigden met geweld om de macht te verkrijgen. De regering aarzelde en de koning benoemde uiteindelijk Mussolini tot regeringsleider (duce). Meteen vestigde hij een dictatuur, verbood andere partijen en vermoorde tegenstanders. Kenmerken: Afgeleid uit tijd van Romeinse Rijk: Fascisme = fasces = bundel stokken met bijl Zwarte uniformen
Duitsland Ook in Duitsland was er chaos; waren er straatgevechten met linkse arbeiders en stond er een leider op: Adolf Hitler. Hij was leider van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP). Ook hij wilde een 'mars op Berlijn' doen, maar hij werd vroegtijdig gearresteerd in München. Maar toen die economische crisis er was kwam Hitler weer terug, met succes. Hitler kreeg veel stemmen van zijn nazi's en was regeringsleider in 1933. Hij liet zich Führer noemen; de samenleving werd gelijk geschakeld en bewaakt met strenge censuur. De nazi's kregen goede banen en de tegenstanders werden vermoord. Kenmerken: Afgeleid uit tijd van Germanen. Bruine uniformen Partijleger = SA Beste partijleger = SS Een belangrijk onderdeel van Hitlers ideologie was de rassenleer. De nazi's waren het Arische/Germaanse superieure ras en zaten in een 'strijd' met het 'minderwaarde' ras: Slaven en Joden. De communistische ideologie was heel anders. Lenin was een marxist en wees daarom het nationalisme en kapitalisme af. De overeenkomst tussen deze ideologieën is dat ze allemaal totalitaire systemen zijn en daarmee het hele leven van hun bevolking willen beheersen. Alles (onderwijs, media, economie) was gericht op de ideologie. Nog een overeenkomst was dat er veel nadruk werd gelegd op het leiderschap, de staatshoofden hadden macht tot in het onbeperkte. 9.4 Propaganda- en communicatiemiddelen in massaorganisaties In 1914 kwam er een cover op een populair Brits tijdschrift met 'Britions, Lord Kitchener needs you'. Dit is propaganda voor W O I. Er werden ook ansichtkaarten en posters gemaakt, die óveral hingen. In 1917 maakte Amerika ook gebruik van propaganda met een poster 'Uncle Sam' erop en de tekst 'I want You for US Army'. De propaganda was belangrijk om de bevolking mee te krijgen, de Britten waren er goed in. Ze hadden een eigen 'War Propaganda Bureau'. Dat was ook nodig want tot 1916 was er geen dienstplicht, dus moesten ze het hebben van heel veel vrijwilligers. Nieuw was propaganda niet, de katholieken en protestanten deden het al in de 16e eeuw (1500-1600) met pamfletten en prenten. Maar de schaal van propaganda werd enorm vergroot aan het eind van de 19e eeuw. Dat kwam doordat de trein en krant makkelijk veel mensen kon bereiken. Maar ook de radio en film, als moderne communicatiemiddelen, werden ingezet. In Duitsland werd het Arbeitsfront opgezet, dat mensen opvoedde tot nazi's. Ook alle jongens moesten lid zijn van de Hitlerjugend, waar ze leuke dingen deden maar ook leerde om te vechten en te marcheren. De propaganda was voortdurend te zien in de totalitaire staten. In straten zag je links en rechts de grote leider met opgeheven hoofd en lachende mensen erachter. De tegenstander werd grof zwartgemaakt. En dromen werden afgebeeld van als je de leider zou volgen, zoals in de Sovjet-Unie, er een arbeiders- en boerenparadijs zou ontstaan. Het zag er prachtig uit, de leiders werden verheven en de tegenstanders zwartgemaakt als duivels.
Je ontkwam er niet aan, de staat stampte een denkbeeld in je hoofd zodat je trouw bleef en je sterk maakte voor je land en leider. 9.5 Verzet tegen het Westers-imperialisme De oorlog werd een wereldoorlog doordat de Europese landen zijn kolonies erbij betrokken. Maar er kwam verzet. Nederland had daarmee al ervaring, in de 19e eeuw waren er bloederige oorlogen met islamitische opstandelingen. Vergeleken daarmee was er weinig aan de hand nu, Soekarno was een populaire man die verzet aanmoedigde. Hij wilde Indonesië één natie laten zijn, ondanks dat er zoveel verschillende volkeren leven. Ditzelfde idee en situatie was er ook in Brits-Indië. Het Aziatisch nationalisme ontstond doordat de Europeanen de baas speelden, ook waren er inheemse leiders (zoals Soekarno) die naar Europa gingen voor Europees onderwijs. Zo maakten ze kennis met het westers nationalisme en leerden ze wat vrijheid en gelijkheid inhield. Dit wilde de toekomstige leiders ook, maar dat kan alleen als de Europeanen weg zijn dachten ze. Door WO I werd het nationalisme versterkt, want de kolonies moesten meevechten. In ruil kregen ze meer zelfbestuur. Het idee dat onafhankelijkheid mogelijk was werd groter, vooral door Japan die Rusland een keer had verslagen en Europa verzwakte ook door WO I. Daarnaast zei Amerikaanse president Wilson dat landen recht hebben op zelfbeschikking. Nu kwam er écht verzet, er braken gewelddadige opstanden uit. Maar ook zonder geweld verzette leider Gandhi zich tegen de Britten (non-coöperatie = geweldloos verzet). India kreeg uiteindelijk meer autonomie (= zelf opleggen van wetten). Gandhi inspireerde de Indonesische nationalisten, Soekarno was hier nu leider. Maar écht onafhankelijk werd India niet. Indonesië al helemaal niet: Soekarno werd veroordeeld tot 4 jaar cel, maar door opstand werd dat 1 jaar want hij had nooit geweld gebruikt. Later werd hij weer opgepakt en verbannen naar het eiland Flores. De rust was weer teruggekeerd. In Afrika was er nog nauwelijks sprake van nationalisme, want het continent was minder ontwikkelt dan Azië. Ook was er nog geen inheemse elite die kennis had gemaakt met het Europese nationalisme en de waarden: vrijheid en gelijkheid. 9.6 Het voeren van twee wereldoorlogen en Verwoesting door massavernietigingswapens en betrokkenheid burgers bij de oorlog 1 september 1939 viel Hitler met zijn Duitsland Polen binnen. 3 september verklaarden Groot- Brittannië en Frankrijk Duitsland de oorlog. Een belangrijke oorzaak was de Vrede van Versailles, voor de Duitsers eerder Dictaat van Versailles. Ze voelde zich vernederd, WO I was helemaal alleen hun schuld, wat onterecht was (iedereen deed ten slotte mee). De jonge nationalisten (waaronder Hitler) voelde zich verraadden omdat linkse socialistische politici (die in die tijd de macht hadden) in WO I opgaven terwijl de nationalisten het gevoel hadden dat er wellicht nog een kans was om te winnen. Dit wordt ook wel de 'dolkstootlegende' genoemd. Hitler wilde revanche en Europa laten zien wie de sterkste was. Hij bewapende veel nazi-duitsers en lijfde Oostenrijk in (1938). De Britse premier Chamberlain wilde rust, hij voerde een appeasement (verzoenings) politiek. Dat houdt in dat hij vrede wil door Hitler nog even zijn zin te geven, namelijk toestaan dat Hitler het Tsjechische Sudetenland mag innemen. Dit werd besproken op de Vredesconferentie van München. Chamberlain was opgelucht en blij, maar in 1939 viel Duitsland Praag binnen en de belofte was gebroken.
Hitler zorgde ervoor dat hij niet, net als in WO I, aan tweefronten hoefde te vechten. Hij sloot namelijk een niet-aanvalsverdrag met Rusland (In het geheim werd daarvoor afgesproken dat ze Polen zouden delen). Duitsland ging als een speer, ze veroverde Polen, Noorwegen en Denemarken. Later kwam daar Nederland, België en Frankrijk bij. Groot-Brittannië moest daarom een jaar lang alleen vechten, in de Battle of Britian hield de Royal Airforce stand. Hitler probeerde het maar aan de andere kant: operatie Barbarossa, daar lukte het wel. Hitler had hiermee wéér een belofte gebroken. Maar de Russen konden de winter beter weerstaan dan de Duitsers en stopten ze iets voor Moskou (Stalingrad). Japan, een bondgenoot van Duitsland, viel een Amerikaanse vloot aan op Pearl Harbor, Hawaii. Hitler verklaarde hierna ook de oorlog aan de VS. Daarop gingen de VS, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie samenwerken, de geallieerden. Zei streden tegen Duitsland, Italië en Japan, de asmogendheden. Toen ging het snel, Rusland boekte winst aan het Oostfront. In het zuiden veroverde geallieerden Noord-Afrika en Zuid-Italië. D-Day in 1944 slaagde ook. Berlijn viel (pas) op 2 mei 1945 toen Berlijn was veroverd, Hitler pleegde zelfmoord. Ondertussen was Japan nog volop bezig, ze hadden een enorm groot stuk veroverd maar Amerika drong hen terug, de oorlog stopte daar op 15 augustus 1945. De Tweede Wereldoorlog was een nog meer totale oorlog dan WO I. Er vielen vijf keer meer zoveel doden: 54 miljoen. In WO I waren het vooral militairen, nu was de helft burger. WO II heeft Europa in puin gelegd, gezorgd voor dwangarbeid in de bezette landen om de oorlog te voedden. Amerika gooide atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, Duitsland bombardeerde Warschau, Rotterdam en Londen. Joden, communisten en andere minderheden werden vermoord, vooral in het Oostfront. Ook Japan maakte zich schuldig aan wreedheden, ze onthoofden mensen en kinderen en veroorzaakte dwangarbeid en ondervoeding. 9.7 Racisme, discriminatie en genocide: in het bijzonder op Joden Er waren geruchten dat de Duitsers genocide pleegde op de joden, pas aan het eind van de oorlog kwam de media erachter wat een vernietigingskamp was, de Holocaust was nauw verweven met het nazi-duitsland. Anti-semitisme (jodenhaat) speelde zich al langer af in Europa, namelijk toen Romeinen de Joden uit Palestina verdreven verspreidde zij zich over Europa. De kerk, en de Romeinen ook, zagen de Joden namelijk als moordenaars van Christus. Ook in die tijd werd er al gediscrimineerd richting Joden. En in de 14e eeuw werden ze beschuldigd van het verspreidden van de pest in het drinkwater. Joden werden gezien als geldwolven (komt doordat veel Joden handelaar waren en dat zowat het enige hoogwaardige beroep was dat ze mochten uitoefenen (middeleeuwen)), kapitalistische uitbuiters (ze raakten namelijk oververtegenwoordigd in kunst en wetenschappen (19e eeuw)) en gevaarlijk revolutionair (veel communisten waren Joods (WO II). Door al deze dingen hadden nazi's het gevoel dat Joden het Germaanse ras wilde vernietigen. Na veroveringen van Duitsland werd er bij wet gediscrimineerd op Joden. Ze werden namelijk beperkt in dingen als seks hebben met niet- Joden, ambtenaars functie uitoefenen of winkels/kroegen binnengaan. De nazi's zetten ook een pogrom op (geweld plegen tegen deel van bevolking): De Kristallnacht van 9 op 10 november 1938. Synagogen werden in brand gestoken, huizen geplunderd en vele Joden
gearresteerd en afgevoerd. Ook moesten ze hierna een gele ster dragen. Van de 11 miljoen Europese Joden kwamen er 6 miljoen om, 3 miljoen daarvan in een vernietigingskamp. 9.8 Duitse bezetting van Nederland Ook Nederland werd getroffen door WO II, op 10 mei 1940, na vijf dagen gaven we ons over. De koninklijke familie en ministers waren in de tussentijd naar Londen gevlogen. We waren bezet, nazi Seyss-Inquart bestuurde ons land. De rechtsstaat was buiten werking gesteld maar de Duitsers gedroegen zich redelijk normaal en het leven ging gewoon door. De Duitse maatregelen werden wel doorgevoerd omdat de Nederlandse regering een loyaliteitsverklaring had (moeten) ondertekenen. De gedachte er achter was dat als ze dit niet zouden doen dat Duitser ambtenaars functies zouden uitvoeren in plaats van Nederlanders. De haat tegen de 'moffen' werd steeds groter en sterker, dat kwam omdat de Duitsers harder optraden en armoede toenam. Het dieptepunt was toen het Zuiden al was bevrijd, in het Westen kwam toen en Hongerwinter (1944/1945) vele mensen stierven door honger. Sommige Nederlanders liepen over en werden NSB'er. Ze pleegden collaboratie (overlopen naar de vijand). Die NSB'ers vochten mee, of namen belangrijke posities in als burgemeester of politiecommissaris. Sommige gingen zelfs op jodenjacht, ze kregen daarvoor kopgeld (per jood, geld) De burgers van Nederland pleegde passief verzet (iets niet doen). Er waren drie stakingen: Februaristaking (1941) Joden niet deporteren April-meistakingen (1943) gedwongen arbeid in Duitsland niet uitvoeren Spoorwegstaking (1944) Duitse troepentransport hinderen Maar telkens nam Duitsland hard wraak, ze schoten mensen neer of bij de laatste legde ze de voedseltransport naar West-Nederland stil, wat de Hongerwinter veroorzaakte. Er waren vele verzetsgroepen ontkomen aan arbeid in Duitsland, in plaats daarvan gingen zij Joden helpen onderduiken of stiekem kranten verspreidden. Van dat laatste is nu nog wat overgebleven: de Trouw en Het Parool. Dit was erg gevaarlijk: Als je aan deze praktijken deelnam riskeerde je de doodstraf. De helft van de Joden woonden in Amsterdam, zij werden ontslagen en kregen een persoonsbewijs met een grote 'J' erop. In 1942 moesten ze verplicht een gele ster dragen, daarna begonnen de deportaties. Je kon jezelf melden voor 'arbeid in het oosten' en anders werd je opgepakt. Elke week reed er een trein met 1000 joden uit Westerbork naar Sobibor (meteen vergast) en Auschwitz (dwangarbeid en vergast).