Op#reis:# de#wereld# om#ons# heen#
Op#reis:#de#wereld#om#ons#heen# Praktijkgerichtonderzoek inhetkadervandeeducatievemasteruniversiteitutrecht Drs.KimvanDaal(9907645) Drs.MarijkeKloosterman(7900961) Begeleiding Drs.HansPalings vakdidacticusaardrijkskunde Beeldopdevoorzijde:Degroteatlasvandebelevingswereld(2011) 1
Voorwoord### Indewereldomonsheenzijnvooraldemensenomonsheenbelangrijk.Zonderhenwashetniet mogelijkgeweestdeeducatievemaster,waarditonderzoekdeelvanuitmaakt,tevolgen. Dankjulliewel: Noud,NenaenVeraenAlfred,Boris,CasperenMirjamennatuurlijkonzeouders Rebecca,Beppie,MariëtteenMarjolein,oudJcollega s AnnekeenPetra,RikendeanderemedeJstudentenuitdeMaatwerkJenVakdidactiekgroep Hans,Ari,Dubravka,René,onzementoren Bart,AlietaenWesley,onzeschoolbegeleiders EelcoenJoop,deskundigen enallerespondenten. KimenMarijke Nieuwegein/Leiden,19januari2015 # # 2
Inhoudsopgave VOORWOORD# 2 INLEIDING# 5 1.1 RELEVANTIE# 5 1.2 INBEDDING#THEORETISCH#KADER# 6 1.3 DE#ONDERZOEKSVRAAG# 7 1.4 HYPOTHESE# 7 1.5 VARIABELEN# 8 1.6 CONTEXT# 8 2 METHODE# 9 2.1 ONDERZOEKSFUNCTIE#EN# METHODE# 9 3 RESULTATEN# 11 3.1 LEERLINGEN#EN#EINDEXAMEN,#LANDELIJK#BEELD# 11 3.2 DE#ONLINE#ENQUÊTE# #RESPONDENTEN# 12 3.3 LEERLINGEN#EN#EINDEXAMEN,#RESPONDENTSCHOLEN# 14 3.4 DIEPTEZINTERVIEWS# 16 3.5 BELEMMERING#OM#VOOR#AARDRIJKSKUNDE#TE#KIEZEN# 17 4 CONCLUSIE#EN#AANBEVELINGEN# 19 4.1 CONCLUSIES# 19 4.2 AANBEVELINGEN# 19 # 3
BRONNEN# 21 BIJLAGEN# 24 # BIJLAGE1. AANTALEINDEXAMENKANDIDATENHAVOENVWO2000J2014(TOTAALENINHETVAKAARDRIJKSKUNDE) 24 BIJLAGE2A. OVERZICHTEINDEXAMENKANDIDATENHAVOAARDRIJKSKUNDE(AK)OPDERESPONDENTSCHOLEN 25 BIJLAGE2B. OVERZICHTEINDEXAMENKANDIDATENVWOAARDRIJKSKUNDE(AK)OPDERESPONDENTSCHOLEN 26 BIJLAGE3. DEONLINEENQUÊTE 27 BIJLAGE4. DEGESTRUCTUREERDEVRAGENLIJST 30 BIJLAGE5A. VERSLAGDIEPTEJINTERVIEWVLIETLANDCOLLEGE 32 BIJLAGE5B. VERSLAGDIEPTEJINTERVIEWGRIFTLANDCOLLEGE 34 BIJLAGE6. KERNDOELENONDERBOUWVOORTGEZETONDERWIJSOPBASISVANARTIKEL11BWVO(BVO,2006) 36 4
5 Inleiding# Aardrijkskundegaatomdewereldomonsheen,onzedagelijksewerkelijkheid. Overhoediewerkelijkheidis;overplekkenenplaatsenenhoenatuurenmensen diewerkelijkheidvormgeven,vroeger,nuenlater. Delaatstejarenzijnermindereindexamenleerlingendiekiezenvoorhetvak aardrijkskunde.erisdaaromalveelonderzoekgedaanwaaromleerlingenwelof nietvooraardrijkskundekiezen.hetpraktischbezigzijnmethetvakende koppelingmetdepraktijkwordtgenoemdalsmotiverend.veldwerklijkthierbij uitstekgeschiktvoor.hetleekonsinteressantomteachterhalenofopscholen metveldwerkinhetlesaanbodookdaadwerkelijkmeerleerlingenkiezenvoorhet vakaardrijkskunde.deuitkomstenvanditonderzoekkunnenscholengebruiken omhunonderwijs,organisatieofanderezakenaantepassen,opdatmeer leerlingenhetvakindebovenbouwkiezen. Inheteerstehoofdstukvandezepaperzaleenbeknoptoverzichtwordengegeven vandepositievanaardrijkskundebinnenhetvoortgezetonderwijsendanmet namedefactorendieeenrolspelenbijdekeuzevooraardrijkskundeals eindexamenvakenderolvanveldwerkdaarin.ditwordtgevolgddooreen hoofdstukwaarindeonderzoeksfunctieen methodenwordentoegelicht.inhet derdehoofdstukwordtingegaanopderesultaten.naasthetlandelijkbeeldzal ookdesituatieopdeonderzoeksscholenbeschrevenworden.daarbijwordthet aantalleerlingenmetaardrijkskundevergelekenmethetwelofnietaanbieden vanveldwerkindeonderbouw.hetlaatstehoofdstukwordtgevormddoorde conclusieeneenaantalaanbevelingen. 1.1 Relevantie# Aardrijkskundegaatzoalsgezegdoveromdewereldomonsheen,onzedagelijkse werkelijkheid.hetisbelangrijkdatmensenzichindiewerkelijkheidkunnen manifesterenenkunnenfunctioneren.daaromkrijgenkinderenalvanjongsafaan aardrijkskundelesopschool.datbegintopdebasisschoolengaatdoorinhet voortgezetonderwijs.wonderlijkisdatdiekennis,overdewerelddieonsomringt enwaarinwijonsdagelijksbegeven,vooralvanuitboekenwordtonderwezen.er zijnmethodes,werkboekenenlesmiddelen,maaréchtervaren,dedagelijkse praktijkontmoeten,komtveelminderaanbod.dekerndoelen(ziebijlage6)zijn daarbijnietbelemmerend;dielatenalleruimteomveldwerktoetepassen. Tegelijkertijdstaathetvakaardrijkskundealsschoolvakindebovenbouwvanhavo envwoonderdruk.aardrijkskundeheeftindebovenbouwvanhavoenvwosinds 2007eenflinkestapterugmoetendoeninaantalleneindexamenleerlingen.Inde vernieuwdetweedefasevanaf2007isaardrijkskundeingeenenkelprofielmeer verplicht.inde oude tweedefasewashetnogeenprofielvakinhetprofiel EconomieenMaatschappij.Hetgevolgvandiebeleidswijzigingiseendalende belangstellingvoorhetvak(béneker,2013).opsommigescholenisde belangstellingzogering,dathetvaknietmeeraangebodenwordt(ziebron1).dit isnietalleeneenaderlatingalshetomburgerschapsvormingvankinderengaat, maarheeftookconsequentiesvoordewerkgelegenheidvoormetname eerstegraadsbevoegdeaardrijkskundedocentenenlerarenopleidingendie daarmeeannexzijn. Bron#1.#CLV#Veenendaal#schrapt#lessen#aardrijkskunde,#de#Gelderlander,#31#maart#2012#
1.2 Inbedding#theoretisch#kader# Woolfolke.a.(2008,p.444J446)onderscheidtmetbetrekkingtotleerlingen persoonlijkeindividueleinteresses(waareendocentnietaanhoeftte trekken ) ensituationeleinteresse(diejeopwektalsdocent).datkanbijaardrijkskunde ondermeereenfoto,verhaal,raadselen/ofvoorwerpzijn,maarookveldwerk, excursiesengastlessen.alseenvliegwielkandaarmeedebelangstellingvan leerlingenwordengestimuleerd.datdoetzelfvertrouwenencompetenties groeien,evenalsdebelangstellingvoorhetvakvandedocent.vervolgensishet dekunstdieinteressevasttehouden. DeCanadeseonderwijskundigeEgan(1997)onderscheidtvierverschillendestadia indenken,dieeenkindachtereenvolgensdoorloopt: mythischdenkenvan2j7jaar; romantischdenkenvan8j15jaar; filosofischdenkenvan15j18jaar; ironischdenkenvanafvan18jaar. Debelangrijkstedoelgroepomtebeïnvloedenalshetomkeuzevoorhetvak aardrijkskundegaat,zijnleerlingenindeonderbouw.onderzoekvandevrije Universiteitgeeftaandatdeleerlingenaardrijkskundeindebovenbouwhavo/vwo alseindexamenkiezen,omdatzedeonderwerpenuitdeonderbouwleuken belangrijkvinden(postmaetal.,2009,oeienbontje,2009).egansteltdatde kinderenindeonderbouwbehorentotdegroepdieopeenromantischewijze denkt(tussende8j15jaar). Kenmerkendvoorditromantischdenkenis: geïnteresseerdzijninuiterstenenrecords, interessehebbeninontdekkingsreizigersenverzamelen, grotebelangstellinghebbenvoorkennis. VolgensEganishetgeringesuccesvanhetonderwijsgebaseerdophet voorbijgaanaanditromantischdenken.alsaardrijkskundedocentenaandacht bestedenaanveldwerk,gastlessenen/ofexcursieskunnenzijaansluitenbijegan s romantischdenkenendaarmeeleerlingenenthousiasmerenvoorhetvak. Debelangrijksteredenenomaardrijkskundenietalseindexamenvaktekiezenzijn datleerlingendenkendatzehetvaknergensvoornodighebbenenhetniet interessantvinden(oeienbontje,2009,ariësjpeters&vanderschee,2009). Aardrijkskundeisvoorgeenenkelevervolgopleidingverplicht,zelfsvooreen universitaireopleidingsocialeen/offysischegeografieisaardrijkskundeniet vereistalseindexamenvak.hetaangevenvanhetnutvanhetvakisdusvanbelang omleerlingentestimulerenaardrijkskundetekiezen.ditisinovereenstemming metwatebbensenettekoven(2013)zeggenoverbetekenisgevenvanuitde gebruikswaardevankennis.laatleerlingenvooralwetenwaarvoorzedekennis kunnengebruikenensluitdaarbijaanophunbelevingswereldenactualiteit. Veldwerkkanhierbijeenrolspelen.DatblijktookuitonderzoekvanZwiebel (2007)naardepopulariteitvanaardrijkskundein3havoenvwo.Ditonderzoek weesuitdatleerlingendegrotevariatieaanonderwerpen,deexcursiesen veldwerkenderelatiemetactuelegebeurtenissenalsleukeninteressant beoordelen. UithetartikelinBron2komteveneensnaarvorendatleerlingenveldwerk inspirerendvinden.indebeschrijvingvanslo(2009)tenaanzienvande AardrijkskundeOlympiadestaat DeStichtingAardrijkskundeOlympiade Nederlandheeftalsdoelomleerlingenuithetvoortgezetonderwijsenthousiastte makenvoorhetvakaardrijkskundeengeografie.ditdoetzijdoordezeleerlingen testimulerenendoorhetaanmoedigenvanhuntalenten.daarnaastlaatde olympiadedeleerlingenkennismakenmethetdoenvanveldwerk.dedriebeste leerlingenvannederlandkrijgenvoorafgaandaandeinternationale aardrijkskundeolympiade(igeo)eentrainingvanenkeledagen,waarinmetname hetuitvoerenvanveldwerkwordtgeoefend.ditalleslijktaandesluitenbijde gedachtenvaneganalshetomhetromantischdenkengaat:uitersten,records, competitie,kennis,ontdekken. Hethandboekvakdidactiek(VandenBerg,2009)geeftaandatveldwerkmeestal hoogwordtgewaardeerd: Veldwerkiseentypischgeografischevaardigheid 6
waarmeeaardrijkskundezichkanonderscheidenvanandereschoolvakkenen wordtmeestalhooggewaardeerd. OnderzoekinGrootJBrittannië(Weeden,2006)geefteenvergelijkbareconclusie: geographyissuccessfulincompetingwithothersubjectswhenitisrelevant, topical,uptodate,reflectsthecuttingedgeofgeography,isfunandinteresting. Thevalueoffieldworkisemphasised. 1.3 De#onderzoeksvraag# Deonderzoeksvraagwordtuiteengelegdineenhoofdvraageneenviertal deelvragen.ziehieronder. Hoofdvraag Watzijndeverschilleninkeuzevoorhetvakaardrijkskundealseindexamenvak (havoenvwo)tussenmiddelbarescholenmétenzonderveldwerkinde onderbouw? Deelvragen 1.Watzegtdediverseliteratuuroverdebetekenisvanveldwerk? 2.Watislandelijkgeziendesituatie:hoeveelkinderen(absoluutenrelatief) hebbensinds2000eindexamenaardrijkskunde(havoenvwo), A.vóórdeinJwerkingJtredingin2007vanvernieuwdeTweedeFaseinhet VoortgezetOnderwijs(VO)? B.nádevernieuwdeTweedeFasevan2007? 3.Hoezietdeinzetvanveldwerkinhetaardrijkskundeonderwijserindedagelijkse praktijkopscholenuit? 4.Hoeverhoudthetpercentageleerlingendateindexamendoetinaardrijkskunde zichopderespondentscholentenopzichtevanhetlandelijkegemiddelde? 1.4 Hypothese# Wijverwachten,geletoponstheoretischkaderenmetnameEgan(1997)en Woolfolke.a.(2008,p.444J446),teziendatscholenmetveldwerkbij aardrijkskundeeenhogerpercentageleerlingenheeftmethetvakaardrijkskunde alseindexamenvak. Bron#2.#Internationale#Aardrijkskunde#Olympiade#2014,#Geografie,#2015Z1,#pag.#43# 7
1.5 Variabelen# Debelangrijkstevariabeleninonsonderzoekzijn: A. hettotaalaantalleerlingenhavoenvwodateindexamendoet(nb.datzijn leerlingendietotenmetde3eklasaardrijkskundehadden), B. hetaantalleerlingenhavoenvwodateindexamendoetinhetvak aardrijkskunde,zowellandelijkalsopderespondentscholen(nb.datzijn leerlingendienáde3eklasgekozenhebbenvooraardrijkskunde). C. hetaanbiedenvanveldwerkbijaardrijkskundelessenindeonderbouw. Erzijnverschillendedefinitiesvanveldwerk.VolgensBlom(2001)isveldwerknaar buitenverplaatstonderwijs,waarbijdeomgevinghetstudieobjectvormt. LonerganenAndresen(1988)omschrijvenveldwerkalsonderwijs,datgaatom eenonderwerpofdeelonderwerpvanhetvak(aardrijkskunde)waarbijbuitende viermurenvanhetklaslokaalonderaansturingeenleerprocesplaatsvindt,waarbij leerlingeneerstehandservaringenopdoen.voorwaardeisdatereenvormvan actievebetrokkenheidbijplaatsvindt.binnenonsonderzoekhanterenwedevijf typeringenvanveldwerkactiviteitenvolgensgoldetal.(1991),teweten: # Kortveldwerk;beperktereis,beperktetijd. Excursie:Beperkteactiviteit,groterereis. Cursusoplocatie:verrereisenlangereperiode. Studietour:activiteitenopverschillendelocaties Projectwerk:leerlingneemtdeelaanpraktijkendoetaandeelnemend observeren.# 1.6 Context# Praktischerelevantie Alsinderdaadblijktdatscholenmetveldwerkbijbijaardrijkskundeeenhoger percentageleerlingenheeftmethetvakaardrijkskundealseindexamenvak,isdit eenargumentomveldwerkstuctureelteborgen.datbetekentinbeddingten aanzienvanvisiejenplanvormingenfacilitering(zowelpersoneel,materieelals financieel)binnendeschoolofvanoverheidswege. Persoonlijkerelevantie DeschoolwaarKimstagelooptheeftjaarlijksgenoegleerlingeninzowelhavoals vwodieaardrijkskundekiezenalseindexamenvakomdaarmeeeenaantal bovenbouwklassentevullen.ditintegenstellingtotdeschoolwaarmarijkewerkt; daarisaardrijkskundedeafgelopenjarennietaangebodenalseindexamenvak vwo.definanciëlesituatievandeschoollaatklassenmetminderdan12leerlingen niettoe. Tijdensdecollegesvakdidactiekkwamnaarvorendaterdelaatstejareneenextra toestroomvanstudentenisaandelerarenopleidingenaardrijkskunde.datbetreft zowelstudenten,diedirectnahunopleidingdezemastervolgen(jongere studenten)alsouderestudenten(30j60jaar),diemedevanwegedesituatieopde arbeidsmarkt,kiezenvoordezestudie.tegelijkertijdzijnerberichtendathet aantalleerlingenindebovenbouwhavoenvwo,endaarmeedewerkgelegenheid vooreerstegraadsdocenten,afneemt. Onderzoeknaardekeuzevoorhetvakaardrijkskundealseindexamenvakkan inputgevenvoorveranderingindeonderwijspraktijk,opdatdekeuzevoorhetvak aardrijkskundealseindexamenvak,endaarmeedewerkgelegenheidvoor eerstegraadsdocenten,toeneemt.# # # 8
2 Methode# 2.1 Onderzoeksfunctie#en# methode# Deonderzoeksfunctie Defunctievanditonderzoekishetvergelijkenvanverschillendescholen,als: hetomhetaanbiedenvanveldwerkgaaten deinvloeddaarvanopdekeuzevoorhetvakaardrijkskundealseindexamenvak indebovenbouwhavoenvwo. HiermeeishetonderzoekvolgensOostenMarkenhof(2002)eenvergelijkend onderzoek,éénvandezesonderzoeksvormendiezijonderscheiden.opbasisvan dedriedimensiesdievanderzee(2004)onderscheidtindeonderzoekskubuskan ditonderzoekwordengeduidalseenvergelijkendkwalitatiefveldonderzoek. Onderzoeksmethode# Hetonderzoekisweliswaarvergelijkendvanaard;echter,omdatwevandetwee scholenwaarwijwerkenmeerdiepgaandeengedetailleerdeinformatiewillen, hebbenwedaardieptejinterviewsvoorzien.eenaantalmethodes,kwalitatiefen kwantitatief,wordtderhalveincombinatietoegepast,namelijk: 1. Literatuurstudie:naarhetgebruikvanveldwerkinhet aardrijkskundeonderwijsennaardekeuzevoorhetvakaardrijkskundeals eindexamenvak. 2. Statistischbronnenonderzoeknaardekeuzevoorhetvakaardrijkskundeals eindexamenvak(sloencito). 3. Eenenquête,dieonlineisuitgezetviauwpinie.nl.Deenquêteisviaonseigen netwerk,opleidingsscholeneneenaantalinternetfora,zoalsgroepenop Twitter,PleioenLinkedindiezichspecifiekopaardrijkskunderichten, verspreid.methetoogopeenresponsvanminimaal10verschillendescholen voorhavoen/ofvwoisvoordezebredeaanpakgekozen.voorhetafnemen vandeenquêtesiseenapartevragenlijstontworpenopgrondvanonder meerliteratuurstudie,uitkomstenvandeinterviewsengesprekkenmet ervaringsdeskundigenzoalsprof.dr.vanderschee(hoogleraar onderwijsgeografieuniversiteitutrecht/vrijeuniversiteitamsterdam)en drs.postma(directeurknag).medeopaanradenvanvanderscheeen Postmaishetonderzoekmeergefocustopéénaspect.Datmaakthetsterker enonderzoekstechnischbeteruitvoerbaarindegegevensituatie.daaromzijn gastlessenverderbuitenbeschouwinggelaten.vanderscheesteldevoorin tegaanophetnutvanhetvakaardrijkskunde;hoebrengjedatalsdocent (beter)voorhetvoetlichtenhoeveranderjedemindsetvanleerlingen.datis zekereeninteressanteenrelevantevraag,maarvooronsslechtsdeels inpasbaarinditonderzoek. 4. TweediepteJinterviews( focusedofwelguidedinterviews )opdetwee scholenwaarwijmomenteellesgeven.dezedocentenhebbenkennisvanhet aardrijkskundecurriculumindeonderbouwvanhavoenvwo. Voordeinterviewsmakenwegebruikvaneengestructureerdevragenlijst.Dit iseenveelgebruiktinstrumentbijguidedinterviews(kallenbergetal.,2011). Bepaaldevragenzullenaanallerespondentengesteldworden,ditis noodzakelijkvooreenbetrouwbaarentevergelijkenresultaat.daarnaast dientdevragenlijstalsleidraadvoorhetgesprek.deinterviewerkanafwijken vandevragen,eenanderevolgordehanterenenmomentenkiezenom kritischdoortevragen,omopdiemaniermeerinformatieteverkrijgen. Validiteit DrenthenSijtsma(1990)omschrijvenvaliditeitalsdematewaarinhet meetinstrumentaanzijndoelbeantwoordt.cronbach(1970,pag.121)geeftaan validiteitdehoogsteprioriteitenformuleerthetnogscherper:nomatterhow satisfactoryitisinotherrespects,atestthatmeasuresthewrongthingorthatis wronglyinterpretedisworthless. Inonsstrevennaareenzohoogmogelijkevaliditeitenbetrouwbaarheid,hebben wijtriangulatietoegepast.datwilzeggendatwijonzeonderzoeksresultaten baserenopdatadieopverschillendemanierenverzameldzijn.zomakenwij gebruikvan: 1. verschillendebronnen,zoalssocialemedia,andereaardrijkskundedocenten, literatuurenstatistischmateriaal(brontriangulatie), 2. verschillendeonderzoeksmethodes,zoalseenonlineenquêteendieptej interviews(methodischetriangulatie), 3. anderemensendanwijzelf(onderzoekstriangulatie). 9
Voorbeidevragenlijstenheeftonderzoekstriangulatieplaatsgevonden.Ir.Rebecca ParserJGloudemans(voormaligregiodirecteurDLG),drs.BeppiePoulus (onafhankelijkadviseur)endrs.mariëttehilkemeijer(communicatieadviseur ProvincieUtrecht)hebbenhiervoorzorggedragen.DaarnaasthebbencollegaJ docentendeonlineenquêtemeerderekerengetest.ditwarengeenlatere respondentenengeïnterviewden.puntendiezowelhieruit,alsuitde onderzoekstriangulatienaarvorenkwamen,haddenondermeerbetrekkingopde lengtevandeenquête,hetadviesniettevragennaaraantallenleerlingen (eindexamenkandidaten)enderouting(hetvlotdoordeenquête heenspringen, omdatalleendevoorbetreffenderespondentrelevantevragenwordengetoond). Dezeopmerkingenhebbenwijterhartegenomenenverwerktindedefinitieve vragenlijsten.dezezijnalsbijlagebijditrapportopgenomen. 10
3 Resultaten# 3.1 Leerlingen#en#eindexamen,#landelijk#beeld# Indezeparagraafwordtdeelvraag2beantwoord: Watislandelijkgeziendesituatie:hoeveelkinderen(absoluutenrelatief)hebben sinds2000eindexamenaardrijkskunde(havoenvwo), A.vóórdevernieuwdeTweedeFasevan2007 B.nádevernieuwdeTweedeFasevan2007? JaarlijksverzorgtCITOeenverslagleggingvandeeindexamenshavoenvwomet daarinvoorelkvakhettotaalaantalleerlingendateindexamendoetinhet betreffendevak.metbehulpvandezecitoexamenverslageniseenoverzicht gecreëerdvanhetpercentageeindexamenkandidatenaardrijkskundehavoenvwo indeperiode2000j2014(ziefiguur1enbijlage1). 55 50 45 40 35 30 25 20 50 48 49 49 48 46 47 45 46 45 43 42 41 40 40 40 40 39 37 37 37 37 36 36 34 32 31 32 33 30 havo vwo Figuur#1.#Percentage#eindexamenkandidaten#aardrijkskunde#op#havo#en#vwo#in#de#periode#2000Z 2014#(Alberts#e.a.,#2000#t/m#2014).# Watopvaltishetrelatieflagepercentageaardrijkskundeeindexamenkandidaten in2000invergelijkingmetdedaaropvolgendejaren(ziefiguur1).destijginginde jarenernaistedankenaandeinvoeringvandetweedefase.tot1999washet vakaardrijkskundeeenvrijkeuzevakvoorleerlingenindebovenbouwvanhavoen vwo.datverandertdoordeinvoeringvandetweedefasevoordebovenbouwvan havoenvwo.eennieuweopzetvandebovenbouwvanhetvoortgezetonderwijs, devrijheidbijhetsamenstellenvaneenvakkenpakketverdwijntenwerd vervangendooreenkeuzevooreenprofiel.vanafhetschooljaar1998j1999 werdenvierprofieleningevoerd: cultuur&maatschappij; economie&maatschappij; natuur&gezondheid; natuur&techniek Inhetcultuurenmaatschappijprofielwerdhetvakaardrijkskundeverplicht gesteld(onderwijsraad,2005ennoordink&kroon,2001). NadeinvoeringvandevernieuwdeTweedeFasehavo/vwoper1augustus2007is eendalingvanhetpercentageeindexamenkandidatenaardrijkskundetezien(zie Figuur1).IndevernieuwdeTweedeFasehavo/vwoisdeprofielstructuur aangepastenishetvakaardrijkskundenietlangerverplichtinenigprofiel,dusook nietmeerinheteconomieenmaatschappijprofiel(gion,2012).delaatstejaren lijkthetpercentageleerlingendatvooraardrijkskundekiesttestabiliserenrondde waardesvanvóórdeinvoeringvandetweedefase. Hetzoukunnendathetaantaleindexamenkandidatenvoordehavodekomende jarenweereenstijginggaatlatenzien.vanafstudiejaar2015j2016moeten havistendienaardepabowillenvóóraanvangvandezeopleidingaantonenover voldoendeparatekennistebeschikkenoverdevakkenaardrijkskunde, geschiedenisennatuur&techniek.voorelkvandezevakkenkomteeneigen toelatingstoets.echter,alsstudentenhavojeindexamenaardrijkskundehebben gedaanzijnzevrijgesteldvandezetoelatingstoets.studentenmeteenvwoj diplomazijnvrijgesteldvandenaderevooropleidingseisen(bron:website http://goedvoorbereidnaardepabo.nl/). 11
3.2 De#online#enquête# #respondenten# Indezeparagraafwordtdeelvraag3beantwoord: Hoezietdeinzetvanveldwerkinhetaardrijkskundeonderwijserindedagelijkse praktijkuit? # Respondentenenhungeografischespreiding Eind2014isdeenquêteonlinegegaanendoor33respondenteningevuld. Hiervanwarener31bruikbaarvoorhetonderzoek.Tweeenquêteswaren technischonbruikbaar.dezezijnbuitendeverdereresultatengehouden.de verklaringvoorditaantalligtmogelijkindetijdvanhetjaar:degrotewerkdruk vlakvoorendeafwezigheidtijdensdekerstvakantie.onderpunt3bijde onderzoeksmethodehaddenwijaangegeveneenresponsvanminimaal10scholen natestreven.datismet31bruikbareresultatengelukt. InFiguur2is,oponzerespondentuitWillemstadna,deregionalespreidingvan dezerespondentenweergegeven.bijnaalleprovincieszijnvertegenwoordigdmet reactiesvanscholenuitalkmaar,amersfoort2x,bilthoven3x,beilen,denhaag3x, Enschede,Geldrop,Grootebroek,Heeswijk,Hilversum,Horn,Houten,Kesteren, Kollum,Leiden2x,Mijdrecht,Oss,Rotterdam4x,Tiel,Willemstad(Curaçao)en Zwijndrecht. Figuur#2.#Herkomst#van#de#respondenten# 12
Respondentenenonderwijs Vanderespondentenis19,4%(6)vrouw;80,6%(25)man.Hiervangeeft71%les aanleerlingenopdehavo(22)en90,3%opvwo(28).hetaantaljaren werkervaringinhetonderwijslooptuiteenvan19,4%(2tot5jaar)tot29,0% (zowelmeerdan10jaaralsminderdan2jaar),ziefiguur3. Figuur#3.#Aantal#jaren#onderwijservaring#van#de#respondenten# Descholenwaaronze31respondentenwerkenbiedenindevolgendeverhouding dediverseonderwijsvormenaan: VMBOJKB 19,4%(6) VMBOJT 58,1%(18) HAVO 74,2% (23) VWOJatheneum 71,0% (22) VWOJgymnasium 64,5% (20) Bij12vande22respondenten(54,5%)dieopdehavoJafdelingwerkenmaakt veldwerkwéldeeluitvanhetlesprogramma;bij10respondenten(45,5%)isdit niethetgeval.vande28respondentendieophetvwowerkengeven16 respondenten(57,1%)wélveldwerken12(42,9%)niet. # Derespondentennoemenondermeerdevolgendeactiviteitenalshetom veldwerkgaat:fietstocht,grondboringen,grondsoortenbepalenenclassificeren, projectzandmotormetproevenenexperimenten,stadsexcursierotterdam, wijkenvergelijken,buurtonderzoek,meteorologischonderzoek,omgevingen/of landschapinkaartbrengen,onderzoekbebouwingenbewonersamsterdam, onderzoekwaterbouwkundigewerkeninwestjfriesland,geofort,vulkaanmeren Eifel.Veldwerkisdusheeldivers. Deactiviteitenvoorhavoenvwozijnvergelijkbaar.Erzijn11respondentendie zowelveldwerkophavojalsvwojniveauverzorgen.zijmakenhierbijgeen onderscheidquatypeactiviteitnaarschoolsoort;somswelindiepgangenduur. Aanderespondenten,dieaangevengeenveldwerkaantebiedenisgevraagdwat hiervoorderedenenzijn(zietabel1).opvallendisdathetaspectgebrekaantijd indelessenerzowelophavo(60%)alsvwo(67%)uitspringt.daarnaastvormen hetgebrekaanbudget(resp.40%en50%)engebrekaanmaterialen(resp.40%en 33%)eenbelemmeringbijhetorganiserenvanveldwerk.Uitdetoelichtingkomt naarvorendatdocentenwelideeënhebben,maarhetnietgeregeldkrijgen. DirectiesencollegaJdocentenzienlesuitval(vananderevakken)alseenprobleem. Tabel#1.#Redenen#om#geen#veldwerk#aan#te#bieden#op#havo#en#vwo# Redenen## Havo#(%)# VWO#(%)# Geenspecifiekereden(en) 10 17 Gebrekaantijdindelessen 60 67 Gebrekaantijdvoorvoorbereiden veldwerk 30 25 Gebrekaanbudget 40 50 Gebrekaanmaterialen(denkaanbijv. grondboren) 40 33 Gebrekaanbegeleidingtijdens veldwerk 40 17 Anders 20 8 13
3.3 Leerlingen#en#eindexamen,#respondentscholen# Indezeparagraafwordtdeelvraag4beantwoord: Hoeverhoudthetpercentageleerlingendateindexamendoetinaardrijkskunde zichopderespondentscholentenopzichtevanhetlandelijkegemiddelde? Algemeen Allereerstzijndegegevensvanderespondentscholengecontroleerd.Vande31 respondentengevener22lesophavo.nahetverwijderenvandubbele respondentscholenenscholenmetincompletegegevenszijner20scholenover. Dezelfdehandelingisuitgevoerdvoorhetvwo.Vande31respondentengevener 28lesophetvwo.Nahetverwijderenvandubbelerespondentscholenenscholen metincompletegegevenszijner25vwojscholenover. derespondentscholentussende23,9en65,3%,ziefiguur4.destandaarddeviatie is10,7. Vandeze18havoJscholenbiedener11(61,1%)veldwerkaanindeonderbouw.Er zijn7scholendiegeenveldwerkaanbieden(38,9%). Opveldwerkscholendoet37,7%vandeleerlingeneindexamenaardrijkskunde,iets meerdande36,9%bijnietjveldwerkscholen. DeDienstUitvoeringOnderwijs(DUO)vanhetMinisterievanOnderwijs,Cultuur enwetenschappubliceertjaarlijkshetaantalexamenkandidatenperinstelling voorhavoenvwometdaarbijdebeoordelingenofgemiddeldecijfersvoorhet schoolexamen,hetcentraalexamenendecijferlijstpervak.metbehulptvandeze gegevensisvoorderespondentscholenbepaaldhoeveelleerlingeneindexamen hebbengedaaninhetvakaardrijkskunde.hierbijisgebruikgemaaktvande gegevensvoorschooljaar2012 2013gebruiktwantdezecijferszijndefinitief vastgesteld,ditintegenstellingtotdecijfersover2013j2014 Van18havoJscholenen23vwoJscholenzijngegevensoverhetaantal eindexamenkandidatentevindenbijduo,zietabelleninbijlage2aen2b.detwee scholenwaarvoorgeengegevensbeschikbaarzijnbetreffeneenprivéschoolen eenschoolopcuraçao.decijfersvande23scholenmetgegevensoverhet percentageeindexamenkandidatenaardrijkskundezijnvergelekenmetde resultatenuitdeonlineenquête. Uitkomstenhavo Landelijkgezien(Cito,2013)heeft36,9%vandeleerlingeninhetschooljaar2012 2013opdehavoeindexameninhetvakaardrijkskundegedaan.Oponze respondentscholen(18scholen)doetgemiddeld37,4%eindexamen aardrijkskunde.despreidingvandeexamenpercentagesrondditgemiddeldeis zeergroot.depercentageseindexamenleerlingenaardrijkskundeschommelenop Figuur#4.#Percentage#eindexamenleerlingen#aardrijkskunde#havo#2012Z2013#op#de# respondentscholen.# Alsalleengekekenwordtnaardescholenmetveldwerkisteziendat5vande11 scholenmetveldwerkmeereindexamenkandidatenhebbendanlandelijk gemiddeld.deze5scholenscorengemiddeld12,4%bovenhetlandelijk gemiddelde(ziefiguur4).zijkomenopeengemiddeldevan49,3%leerlingendie eindexamenaardrijkskundedoen.letop:erzit1uitschieter:eenschoolwaar 65,3%vandeleerlingeneindexamenaardrijkskundedoet. 14
Descholenzonderveldwerkdieeenhogerdangemiddeldaantalleerlingenmet aardrijkskundehebbenscorengemiddeld7,2%hogerdanhetlandelijkgemiddelde (36,9%)enkomenuitop44,1%eindexamenkandidatenaardrijkskunde.Letop: dezeresultatenzijngebaseerdopcijfersvan3scholen. Vandescholendieminderdanhetlandelijkgemiddeldaantal eindexamenkandidatenaardrijkskundehebbenzijner6scholendiewelveldwerk uitvoeren.zijhebbengemiddeld28%leerlingendieeindexamendoeninhetvak aardrijkskunde;8,9%lagerdangemiddeld.descholenzonderveldwerkscoren gemiddeld5,4%lagerdangemiddeld(ziefiguur5). Uitkomstenvwo Landelijkgezien(Cito,2013)doet32,2%vandevwoJerseindexameninhetvak aardrijkskunde.opde23respondentscholendoetgemiddeld31,6%vande leerlingeneindexamenaardrijkskunde.depercentagesschommelentussende5 en58,1%(ziefiguur6).destandaardafwijkingis8,9. Figuur#6.#Percentage#eindexamenleerlingen#aardrijkskunde#vwo#2012Z2013#op#de# respondentscholen.# Vande10scholendiebovengemiddeldscorenbiedt70%veldwerkaan(7scholen) en30%biedtgeenveldwerkaan(ditzijn3scholen). Figuur#5.#Gemiddeld#percentage#eindexamenleerlingen#aardrijkskunde#havo#2012Z2013#voor# scholen#met#en#zonder#veldwerk.# VeldwerkscholenlijkenhetgemiddeldietsbetertedoendannietJ veldwerkscholen.tochkanergeziendevariatieineindexamenkandidaten aardrijkskundebijderespondentscholengeenconclusiewordengetrokkendat veldwerkzorgtvoormeereindexamenkandidatenaardrijkskunde. # Vande23vwoJscholenbiedener14(60,9%)veldwerkaanindeonderbouw.Van dezeveldwerkscholenheeftpreciesdehelfteenbovengemiddeldendeandere helfteenondergemiddeldaantalleerlingendateindexamendoetinhetvak aardrijkskunde. Vande9scholendiegeenveldwerkaanbieden(39,1%vandescholen)heeft33,3% (3scholen)eenbovengemiddelden66,7(6scholen)eenondergemiddeldaantal leerlingendateindexamendoetinhetvakaardrijkskunde 15
VeldwerkscholenlijkenhetbetertedoendannietJveldwerkscholen.Bij veldwerkscholenzit50%vandescholenbovenhetlandelijkgemiddeldemet betrekkingtothetaantaleindexamenkandidatenaardrijkskunde.ditin tegenstellingtot33,3%bijnietjveldwerkscholen. Alsdegemiddeldeaantalleneindexamenkandidatenaardrijkskundevande velwerkscholenennietjveldwerkscholenmetelkaarvergelekenwordenisditniet terugtezien.opscholenmetveldwerkdoetgemiddeld31,3%vandeleerlingen eindexameninhetvakaardrijkskundeenopdescholenzonderveldwerk32,1%. InFiguur7.Istezienhoescholenscorentenopzichtevanhetgemiddelde.Daarbij isdegroeprespondentscholengesplitstinscholen metenzonderveldwerk,diemeerdanhetlandelijkgemiddeldeaantal eindexamenkandidatenaardrijkskundehebbeneninscholenmetenzonder veldwerkdiejuistlagerdanhetlandelijkgemiddeldezitten. De7scholenmetveldwerkhebbenscorengemiddeld9%bovenhetlandelijk gemiddelde32,2%met41,2%leerlingendieeindexamendoeninhetvak aardrijkskunde.descholenzonderveldwerkscorengemiddeld10,3%hogerdan hetlandelijkgemiddeldeenkomenuitop42,5%.letop:gebaseerdop3scholen. Vande13scholendiebenedengemiddeldscorenbieden7scholen(53,8%)welen 6scholen(46,2%)geenveldwerkaan.De7scholenmetveldwerkhebben gemiddeld25,2%leerlingendieeindexamendoeninhetvakaardrijkskunde;7% lagerdangemiddeld.de6scholenzonderveldwerkzittengemiddeldbijna10% lager;daardoetgemiddeld22,3%vandeleerlingeneindexamenaardrijkskunde. Letop:hierziteenschoolbijwaarslechts5%vandeleerlingenvoorhetvak aardrijkskundekiest. Erisgeenduidelijkbeelddatveldwerkscholenmeerleerlingenhebbendievoor aardrijkskundekiezen.geziendevariatiebinnendepopulatiekanergeen conclusiewordengetrokkendatveldwerkinvloedheeftopeindexamenkandidaten aardrijkskunde. Figuur#7.#Gemiddeld#percentage#eindexamenleerlingen#aardrijskskunde#vwo#2012Z2013#voor# scholen#met#en#zonder#veldwerk.# 3.4 DiepteZinterviews# DediepteJinterviewszijnuitgevoerdophetGriftlandCollege(Soest)enVlietland College(Leiden),ziedeverslageninbijlage5aen5b.HetGriftlandCollegeiseen schoolvoorvmbojt,havoenvwoenheeft1447leerlingen(schooljaar2014j2015). HetVlietlandCollegebiedteveneensvmboJt,havoenvwoonderwijsaanenheeft 942leerlingen(schooljaar2013J2014)(websitewww.scholenopdekaart.nl).Het GriftlandCollegeiseenChristelijkescholengemeenschap,hetVlietlandCollege interconfessioneel;dezeschoolisontstaanuiteenfusievaneenroomsjkatholieke eneenchristelijkeschool.beidescholenhebbenvergelijkbareonderwijsvisie,met bijvoorbeeldvoornamelijkklassikale,frontalelessenvan60en50minuten. Beidescholenbiedenindeonderbouwveldwerkaan.BijhetGriftlandinallejaren onderbouwvanhavoenvwo.ophetvlietlandcollegeisalleenindederdeklas havoenvwoeenveldwerk. 16
17 OphetGriftlandCollegedeedinschooljaar2012J201336,6%vandehavoJ leerlingenen27,8%vandevwojerseindexameninhetvakaardrijkskunde. Hiermeescoortdeschoolonderhetlandelijkgemiddelde.OokhetVlietlandscoort met27,5%havojleerlingenen30%vwojers,dieeindexamenaardrijkskundedoen onderhetlandelijkgemiddelde.beidescholenzittenmethunpercentages aardrijkskundeeindexamensbinnenderangevanderespondentscholen. Indeinterviewsmetdedocentenbevestigenzijhetbeelddatuitdeonline enquêtenaarvorenkomt:beidescholendoenveldwerk,maarhebbengeen hogerepercentageseindexamenkandidatenaardrijkskunde. Beidescholengevenaandatzijveldwerkdoen,maarditnietdirectzienals activiteitdiebijdraagtomvoorhetvakaardrijkskundetekiezen. Alshetaleenbijdragelevert,isdievolgenshetVlietlandCollegewèlpositief.Het Griftlanddenktdatandereaspecteneengrotereinvloedhebben.Inparagraaf3.5 gaanwenaderinopdekeuzevoorhetvakaardrijkskunde. Beidescholenzienweleenrolvoorveldwerkinhetcurriculumweggelegd,maar alleenalshetwordtgeplaatstineenbrederecontextvanhetvak.hethebbenvan eenvisieisdaarbijvanbelang.opditmomentzijndeveldwerkendieworden aangebodenopzichzelfstaandeactiviteiten,dienietineenbredereinhoudelijke contextzijngeplaatstenookgeengoedeweerspiegelingzijnvandeaspectenvan hetvakaardrijkskunde. 3.5 Belemmering#om#voor#aardrijkskunde#te#kiezen# ZoweluitdeinterviewsmetVanderScheeenmetdepraktijkscholenalsuitde literatuur(béneker,2013enterhorst,2014)komtnaarvorendatmeerdere factorendekeuzevanleerlingenbepalenomaardrijkskundealdannietopte nemeninhetvakkenpakket.eenbelangrijkefactorlijktnut.leerlingengevenaan datdaarbijdematewaarineenvakbelangrijksisvooreenvervolgopleidingof beroepofhunkeuzesterkbepaald.ditkomtovereenmetdebevindingenvan Merkx(2009).Merkxsteltdatleerlingenkiezenvooreenandervak,omdatze denkendathetrelevantisvoorhuntoekomst.ookbogaardtenvanderwal gevenaandatleerlingengeenaardrijkskundekiezen,omdatzezichafvragenwat hetbelangvanhetvakis,alshetzelfsnietnodigisvoorhetvolgenvaneenstudie geografie. Aandedocentendiedeonlineenquêtehebbeningevuldisgevraagdwatzijde belangrijkstebelemmeringachtenvoorleerlingenomnietvoorhetvak aardrijkskundetekiezen.ookhierkomthetbelangvanhetvakhetsterkstnaar voren.maarliefst90,3%vanderespondentengeeftaandatdebelangrijkste redenisdatleerlingenaardrijkskundenietnodighebbenvoorvervolgopleiding. Daarnaastisdeconcurrentievananderekeuzevakkeneenbelangrijke belemmering(87,1%).alsderdemetruim40%wordtinteresseinhetvak genoemd.indetoelichtinggevendocentenmeerderekerenaandatdecanende keuzevoorhetvakaardrijkskundenietstimuleren,maareerdernatuurkunde aanraden. Vervolgenshebbenweaandedocentengevraagdofwelkerolzijzienvoor veldwerkomleerlingenhetnutvanaardrijkskundevoorleerlingentelateninzien. Eengreepuitdeantwoordenvanonzerespondenten: Veldwerkmaaktdeconnectietussenschoolenhetdagelijkseleven, aardrijkskundeisoveralomjeheen,maardatzienleerlingennietomdat het'zonormaal'is.veldwerkkanhelpen(landschaplerenlezen,detheorie eenkeerinhetveldzien,etc.) Lerenonderzoekdoen,zekerinhetvwo.Ookenquêtesopstellenvoor bijvoorbeeldwijkonderzoekendergelijkekanergnuttigzijn. Leerlingenmoeteninziendataardrijkskundeoveralomhenheenis,datje aanhetdagelijkslevenkuntmeten,datjehetkuntonderzoeken,endat hetjehelptomdewereldomjeheenbetertebegrijpen. Eendagjeinhetveldzalnietheelveelverschilmaken. AlsaardrijkskundenetalsinGrootJBrittanniëeenverplichtvakzouzijn metverplichteveldwerkenenonderzoek,danzoudenleerlingenookin lerenzienhoebelangrijkebijdrageaardrijkskundekanleverenaan algemenevorming,hetaanlerenvanvaardighedenenkennisinhet algemeenomveelverdertekomeninhethboofuniversiteit
Doorveldwerkzienleerlingennogsnellerdebetekenisvanhetvak aardrijkskunde.hetwordtconcreter. JuistderelatiemetdetypischNederlandseproblematiekenkan aardrijkskundeopdekaartzetten.vervanhunbedshowszijneral genoeg. Omteziendataardrijkskundeoveralomjeheenis,dathetnietalleen maarboekenjkennisis. Mitsgoedgekozenlijkthetmedatveldwerkdeleerlingenduidelijkmaakt dataardrijkskundemeerisdaneenvakdatjehelptomhetnieuwste volgen,datheteenvakisdatgaatoverhuneigenomgeving. Veldwerkmaaktaardrijkskundeconcreetenzorgtervoordat aardrijkskundeookbuitenhetlokaalwordtopgemerktdoorleerlingenin hetdagelijksleven. Hetbrengtbesefdataardrijkskundeoveralenookinjeeigen leefomgevingis Leerlingentelatenziendataardrijkskundeveelpraktischetoepassingen kentinhetdagelijksleven,leerlingenenthousiastmakenvoorhetvak:de praktijkspreektveelmeeraandandeboeken. 18
4 Conclusie#en#aanbevelingen# 4.1 Conclusies# Dehypothesedieinditonderzoekwordtgetoetstluidt: Wijverwachten,geletoponstheoretischkaderenmetnameEgan(1997) enwoolfolke.a.(2008,p.444j446),teziendatscholenmetveldwerkbij aardrijkskundeeenhogerpercentageleerlingenheeftmethetvak aardrijkskundealseindexamenvak. Dezehypothesemoetenwijverwerpen,omdatdespreidingindecijferste grootisomstatistischbetrouwbareuitsprakentekunnendoen. KijkendnaarFiguur1,waarinhetpercentageeindexamenkandidaten aardrijkskundeophavoenvwoindeperiode2000j2014(albertse.a., 2000t/m2014)isweergegeven,ishetdevraaghoereëelhetisomhet aantaleindexamenkandidatentewillenvergroten.defiguurlaatziendat hetaantaleindexamenkandidatenzichnulijkttestabiliserenophetniveau vanvoordetweedeenvernieuwdetweedefase.wellichtisdatde realiteitwaarmeehetvakaardrijkskundemoetleven:eenaantal eindexamenkandidatendatschommeltrondde35%vanhettotaal. 4.2 #Aanbevelingen# Hetonderzoekzougezienkunnenwordenalseenpilot.Wijvermoeden datveldwerkeensleuteltoteenstabielenmogelijkgroteraantal eindexamenkandidatenzoukunnenzijn.deliteratuursterktonsindeze gedachte(weeden,2006,zwiebel,2007,slo,2009envandenberg, 2009).Daaromadviserenwijonsonderzoekopgrotereschaaluitte voeren.datkanvrijeenvoudigdoorhavoenvwoscholentevragenbijhet invullenvandeexamenresultatenbijhetcito(wolf)aantevinkenof scholenveldwerkaanbiedenindeonderbouwjaofnee.methetzetten vanditenevinkjekaneenvergelijkbareanalysealsdiewijhebben uitgevoerdwordengedaan,alleendanlandelijkvoorallescholen. DeSLOheeftdocentenaardrijkskundegevraagdnaarhunervaringmet vernieuwde2 e fase.ditisbeschreveninhetvakdossieraardrijkskunde (2011).Opmerkelijkisdatwordtgeschreven: Hetalgemenebeeldvanhet vakis:interessantenleuk,maarnietrelevantennoodzakelijkvoorde vervolgstudie.zaakishetomderelevantievanaardrijkskundevoor vervolgopleidingenverschillendeberoependuidelijktemaken.eenrolin dezeisweggelegdvoordocentenaardrijkskundeendevaksectie.zijzullen JsterkerdanvoorheenJhunvakmoetenprofileren. Hierbijmissenwijde linknaardeaardrijkskundeolympiadeenhetaandeelvanveldwerk daarin.hetzougoedalsslo,alstrekkervandeaardrijkskundeolympiade, dezerelatieexpliciteert. Veldwerkkosttijdenenergie.Hetisnietduidelijkofdocentenhiervoor voldoendezijntoegerustenofzewelbereidzijndietijdenenergieerinte stoppen.behoorthettothetvak(competentie)vanaardrijkskundedocent ofishetietsvoorliefhebbers?wijbevelenaanhierduidelijkheidoverte verkrijgenenverschaffen. Wantalsduidelijkwordtdathet(kunnen)aanbiedenvanveldwerktotde vanzelfsprekendezakenindeaardrijkskundelesbehoortenditookgoed wordtbeschreven,kanditaardrijkskundedocentenen sectieshelpen faciliteiten(tijd,geldenmiddelen)voorveldwerktebepleitenbijdirecties. DaarbijkanenmoetSLOo.i.eenbelangrijkerolspelen.Momenteel ontbreekteenduidelijkebreedgedragenvisieophetbelangvanveldwerk endaarmeeisereengebrekaanurgentie;veldwerkheeftgeenprioriteit. Buitenstaanderszienhetvaakalsiets leuks.leukalleenisechter onvoldoende.hetmoeteennuttigebijdrageleverenaanhetontwikkelen vanhetwereldburgerschap.zakenalsdoorlopendeleerlijnen, periodeonderwijse.d.zijnsomsmoeilijkbespreekbaar.sloenoverheid kunnendocentenformeleargumentatiegeven;knagkandaarbij ondersteunen. 19
Alsveldwerkeenlogischenvastonderdeelvanhetcurriculumwordt,is hetzaaktebepalenaanwelkekwaliteitseisendatdanmoetvoldoen.het lijktalsofkwaliteitvanveldwerkweinigwordtgemonitord.oponze praktijkscholenwordtdekwaliteitnietgetoetst;watheteffectis,ofer effectis,isonbekend.datwordtniet gemeten.wordenleerlingenmeer wereldburger?wijadviserenomtoteenbreedgedragenkwaliteitsnorm tekomen.hiervoorissamenwerkingbinnensecties,tussensectiesen scholenenontmoetingenendiscussiemetvakgenotenvangrootbelang. VoorhetKoninklijkAardrijkskundigGenootschap(KNAG)lijkthierbijeen rolweggelegd.ditistegelijkertijdeenkansvoorhetknagomzijnpositie inhetaardrijkskundejonderwijsteversterken(enwellichthetledentalte vergroten).hiervoorishetraadzaamgebruiktemakenvan good practises entelerenvanbuitenlandseervaringen,bijvoorbeeldingrootj Brittannië. Tenslotteishetverstandigteblijvenfocussenophetnutvanhetvak.De concurrentiemetanderevakkenisgrootenlijktgroterteworden.ziehet voorbeeldvandebusinessclassophetgriftlandcollegeendeervaringdat decaneneerdernatuurkundeadviserendanaardrijkskunde.verbinding metdepraktijkkanleerlingenbeterzichtgevenophetnutvanhetvak. Gastsprekersuithetbedrijfslevenofvanoverheidkunnenhierbijeenrol spelen.wijzijnvanmeningdatditquaorganisatie,geldenpersonele inzet,eeneffectieveenmakkelijkemanieris,diezonderlesuitvalingezet kanworden. 20
Bronnen# Alberts,R.V.J.enVerhelstJDeman,M.M.L.(2000).Examenverslag2000; vbo/mavo/havo/vwo.citogroep,arnhem. Alberts,R.V.J.enVerhelstJDeman,M.M.L.(2001).Examenverslag2001; vbo/mavo/havo/vwo.citogroep,arnhem. Alberts,R.V.J.enNoordermeer,L.(2002).Examenverslag2002; vbo/mavo/havo/vwo.citogroep,arnhem. Alberts,R.V.J.enNoordermeer,L.(2003).Examenverslag2003;havo/vwo. Citogroep,Arnhem. Alberts,R.V.J.(2004).Examenverslag2004;havo/vwo.Citogroep,Arnhem. Alberts,R.V.J.(2005).Examencampage2005Voortgezetonderwijs.StichtingCito InstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.(2006).VerslagvandeExamencampage2006Voortgezetonderwijs. StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.(2007).VerslagvandeExamencampage2007Voortgezetonderwijs. StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.(2008).VerslagvandeExamencampage2008Voortgezetonderwijs. StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.enErens,B.J.M.(2009).VerslagvandeExamencampage2009 Voortgezetonderwijs.StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.enErens,B.J.M.(2010).VerslagvandeExamencampage2010 Voortgezetonderwijs.StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.enErens,B.J.M.(2011).VerslagvandeExamencampage2011 Voortgezetonderwijs.StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.enErens,B.J.M.(2012).VerslagvandeExamencampage2012 Voortgezetonderwijs.StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.enErens,B.J.M.(2013).VerslagvandeExamencampage2013 Voortgezetonderwijs.StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. Alberts,R.V.J.enErens,B.J.M.(2014).VerslagvandeExamencampage2014 Voortgezetonderwijs.StichtingCitoInstituutvoorToetsontwikkeling,Arnhem. AriësJPeters,C.&Schee,J.vander,(2009).Vooralinteressant,maarnodig? Keuzemotievenvaneerstejaarsstudentengeografie.Geografie,nr.4.april2009 (p.40j41).knag,utrecht. Beek,A.van(2015).InternationaleAardrijkskundeOlympiade2014.Geografie, januari2015,pp.43.knag,utrecht Béneker,T.(2013).Aardrijkskundevecht.Geografie,juni2013,pp.58J64.KNAG, Utrecht Berg,G.vanden,e.a.(2009).Handboekvakdidaktiekaardrijkskunde.Landelijk ExpertisecentrumMensJenMaatschappijvakken,Amsterdam. Blom,A.(2001).Veldwerk:iedereenvindthetleuk,niemanddoethet.Geografie Educatief,derdekwartaal2001,pp.32J33.KNAG,Utrecht Bogaardt,I.A.M.vanden&Wal,E.vander(2010).Motivatievoorhetvak Aardrijkskunde.IVLOS,UniversiteitUtrecht,Utrecht. BrekelmansenVanTartwijk.(Geendatum)Interviewen:eenhandleidingbijhet houdenvaninterviewsinhetkadervanhetpraktijkgerichtonderzoek(pgo). Utrecht,IVLOS,UniversiteitUtrecht. 21
22 Broek,L.vanden,Jordens,H.,Kleijn,E.de,Kock,R.,Legierse,A.,Morélis,H., Steentjes,M.enTaminieau,A.(2009).BeschrijvingenvandeOlympiades. Beschrijvingenvandiverseolympiadesenwedstrijdenvoordebovenbouwvan havoenvwoenvanenkeleverwantewedstrijdenvoordeonderbouw.stichting leerplanontwikkeling(slo),enschede Cronbach,L.J.(1970).EssentialsofPsychologicalTesting(3 rd ed.).newyork, Harper&Row. Drenth,P.J.D.enSijtsma,K.(1990).Testtheorie:Inleidingindetheorievande psychologischetestenzijntoepassingen.bohnstafleuvanloghum,houten. Duivenvoorden,A.(2013).Hetvakleerplanaardrijkskundeinhettweedeleerjaar; meningenenervaringenvanleerlingenendocenten.praktijkgerichtonderzoek, CentrumvoorOnderwijsenLerenUniversiteitUtrecht,Utrecht. Ebbens,S.enS.Ettekoven(2013).Effectiefleren,basisboek.NoordhoffUitgevers, Groningen. Egan,K.(1997).TheEducatedMind:HowCognitiveToolsShapeOur Understanding.UniversityOfChicagoPress,Chicago degelderlander(2012).clvveenendaalschraptlessenaardrijkskunde.31maart 2012 GION,GroningsInstituutvoorOnderzoekvanOnderwijs(2012).Evaluatievande nieuwewetgevingvoordetweedefasehavo/vwo,eindrapport.groningen, FaculteitGedragJenMaatschappijwetenschappen,RijksuniversiteitGroningen,pp. 5. Kallenberg,T.,Koster,B.,Onstenk,J.enScheepsma,W.(2011).Ontwikkelingdoor onderzoek.eenhandreikingvoorleraren.thiememeulenhoff,amersfoort Klare,JenSwaaij,L.van(2011).Degroteatlasvandebelevingswereld.Uitgeverij Harmonie,Amsterdam. Merkx,H.(2009).Aardrijkskundekiezen:vanonderbouwnaarbovenbouw. HogeschoolvanAmsterdam,Amsterdam. MinisterievanOnderwijs,CultuurenWetenschap(2013).Kerncijfers2008`2012, onderwijs,cultuurenwetenschap.pp11.publicatienummer: OCW1000/42032/08DW2013B001,DenHaag Noordink,H.enKroon,H.(2001)Vakdossier2001AardrijkskundeVoortgezet Onderwijs.StichtingLeerplanOntwikkeling,pp.1enpp.10 Noordink,H.enVries,H.de(2011)Vakdossieraardrijkskunde;Standvanzakenin detweedefase.slo,nationaalexpertisecentrumleerplanontwikkeling,enschede Onderwijsraad(2005).AdviesWetsvoorsteltweedefasevoortgezetonderwijs.Den Haag,pp.5. Oost,H.&Markenhof,A.(2002).Eenonderzoekvoorbereiden.Baarn:HBuitgevers PostmaJVanderMeer,B.,Vollenbronck,L.&Schee,J.vander,(2009).Daarom kiezenscholierenaardrijkskundeinhunprofiel.geografie,april2009,pp.38j39. KNAG,Utrecht. Terhorst,R.(2014)Aardrijkskunde:kiezenofniet,datisdevraag`Een inventarisatievanbeweegredenenomaardrijkskundeoptenemeninhetprofielen deverwachtingenoverditvakindebovenbouwoptweescholen.universiteitvan Utrecht,Utrecht Weeden,P.,(2006),Pupils perceptionsofgeographyaliteraturereview.university ofbirmingham,schoolofeducation,birmingham.
Websitehttp://goedvoorbereidnaardepabo.nl/,laatstbezochtop30december 2014. WebsiteDUOmeteindexamenleerlingenperschoolenpervak.http://www.ibJ groep.nl/organisatie/open_onderwijsdata/databestanden/vo/leerlingen/default.a sp,laatstbezochtop22december2014. Websitehttp://www.scholenopdekaart.nl/,laatstbezochtop12januari2015. Woolfolk,A.,Hughes,M.enWalkup,V.(2008).PsychologyinEducation,2nd edition.pearsoneducationlimited,pp.444j446. Zee,F.vander(2004).KennisverwervingindeEmpirischeWetenschappen,de methodologievanwetenschappelijkonderzoek.bmooo,groningen. Zwiebel,F.(2007).Onderzoeknaardepopulariteitvanhetvakaardrijkskundein3 HavoenVwoinhetVoortgezetOnderwijs.UniversiteitvanUtrecht,Utrecht. 23
Bijlagen# Bijlage#1.# Aantal#eindexamenkandidaten#havo#en#vwo#2000Z2014#(totaal#en#in#het#vak#aardrijkskunde)# #Jaartal# Aantal#eindexamenZ kandidaten#havo# Aantal#eindexamenZ# kandidaten#havo# met#aardrijkskunde## EindexamenZ# kandidaten#havo# aardrijkskunde#(%)# Aantal#eindexamenZ kandidaten#vwo# Aantal#eindexamenZ# kandidaten#vwo# met#aardrijkskunde## EindexamenZ# kandidaten#vwo# aardrijkskunde#(%)# 2000# 50239 16837 33,5 33192 12166 36,7 2001# 42122 20255 48,1 32864 13003 39,6 2002# 42101 20423 48,5 29085 13177 45,3 2003# 42580 21219 49,8 30244 13505 44,7 2004# 45176 22079 48,9 31574 13523 42,8 2005# 46847 22414 47,8 33142 14011 42,3 2006# 48508 22402 46,2 34276 14045 41,0 2007# 50356 23470 46,6 35501 14255 40,2 2008# 52347 24253 46,3 37951 15145 39,9 2009# 53602 20913 39,0 40058 16149 40,3 2010# 55758 20596 36,9 38492 12368 32,1 2011# 56709 20216 35,6 39886 11999 30,1 2012# 57037 21257 37,3 39691 12453 31,4 2013# 55253 20370 36,9 38412 12386 32,2 2014# 56031 20077 35,8 37624 12480 33,2 # # 24
Bijlage#2a.# Overzicht#eindexamenkandidaten#havo#aardrijkskunde#(AK)#op#de#respondentscholen# School Locatie Veldwerk## Aantal#eindexamenZ Aantal#eindexamenZ# Percentage#eindexamenZ# Opmerkingen op#havo kandidaten#havo*# kandidaten#havo#ak kandidaten#havo#ak#(%) 'tatrium Amersfoort# nee# 65# 29# 44,6# # Bonhoeffercollege Enschede nee 250 80 32,0 # CollegeDeHeemlanden Houten nee 133 51 38,3 # CSVVG,CSG Beilen nee 147 48 32,7 # HetNieuweLyceum Bilthoven ja 61 28 45,9 # KolegioAlejandroPaula Willemstad,Curaçao nee geengegevens geengegevens geengegevens Curaçao# Martinuscollege Grootebroek ja 115 28 24,3 # OSGPiterJelles Kollum ja 17 7 41,2 # PCC Alkmaar nee 148 41 27,7 # RSGLingecollege Tiel ja 144 42 29,2 # ScholengemeenschapSintUrsula Horn ja 83 25 30,1 # SegbroekCollege DenHaag ja 196 47 24,0 # TitusBrandsmaLyceum Oss ja 141 68 48,2 # VanLodensteinCollege Kesteren nee 74 25 33,8 # VeenLandenCollege Mijdrecht ja 155 37 23,9 # Visser'tHooftLyceum Leiden ja 183 84 45,9 # WalburgCollege Zwijndrecht ja 72 47 65,3 # WerkplaatsKindergemeenschap Bilthoven ja 85 31 36,5 # Winford DenHaag nee geengegevens geengegevens geengegevens privéschool# WolfertDalton Rotterdam nee 134 66 49,3 # *voorhettotaalaantaleindexamenkandidatenhavoishetaantaleindexamenkandidateninhetvaknederlandsalsuitgangspuntgenomen. 25
Bijlage#2b.# Overzicht#eindexamenkandidaten#vwo#aardrijkskunde#(AK)#op#de#respondentscholen# School Locatie Veldwerk## Aantal#eindexamenZ aantal#eindexamenz# Percentage#eindexamenZ# Opmerkingen op#vwo kandidaten#vwo*# kandidaten#vwo#ak kandidaten#vwo#ak#(%) tatrium Amersfoort# nee# 55# 16# 29,1# # Bonhoeffercollege Enschede nee 119 21 17,6 # ChristelijkGymnasiumSorghvliet DenHaag nee 117 31 26,5 # CollegeDeHeemlanden Houten nee 112 48 42,9 # CSVVG,CSG(VincentvanGogh) Beilen nee 85 23 27,1 # ErasmiaansGymnasium Rotterdam ja 163 26 16,0 # GemeentelijkGymnasiumHilversum Hilversum ja 121 58 47,9 # GymnasiumBernrode Heeswijk nee 69 24 34,8 # HetNieuweLyceum Bilthoven ja 61 22 36,1 # KolegioAlejandroPaula Willemstad,Curaçao nee geengegevens geengegevens geengegevens buitenland# Martinuscollege Grootebroek ja 75 17 22,7 OSGPiterJelles Kollum ja 200 89 44,5 rsglingecollege Tiel ja 83 26 31,3 ScholengemeenschapSintUrsula Horn ja 75 26 34,7 SegbroekCollege DenHaag ja 80 19 23,8 StedelijkgymnasiumLeiden Leiden ja 177 44 24,9 StrabrechtCollege Geldrop nee 91 26 28,6 TitusBrandsmaLyceum(hooghuis) Oss ja 80 23 28,8 VanLodensteinCollege Kesteren nee 80 4 5,0 VeenLandenCollege Mijdrecht ja 67 23 34,3 Visser'tHooftLyceum Leiden ja 143 47 32,9 WalburgCollege Zwijndrecht ja 43 25 58,1 WerkplaatsKindergemeenschap Bilthoven ja 76 22 28,9 Winford DenHaag nee geengegevens geengegevens geengegevens privéschool WolfertDalton Rotterdam nee 88 44 50,0 *voorhettotaalaantaleindexamenkandidatenvwoishetaantaleindexamenkandidateninhetvaknederlandsalsuitgangspuntgenomen.# 26
Bijlage#3.# De#online#enquête# Indezelijstzijndevragenuitdeonlineenquêteopgenomen.Deenquêteszijnonlineafgenomenviauwpinie.nl JJ Geachtecollega, WijvragenuwhulpbijonsonderzoeknaardebetekenisvanveldwerkinhetaardrijkskundeJonderwijsdoordezeenquêteintevullen.Datkostmax.10minuten vanuwtijd(maximaal25vragen).hetonderzoekvormtdeafrondingvanonzeéénjarigeeducatievemasteraandeuniversiteitvanutrecht,waarwijbeiden velejarengeledenfysische(kimvandaal)ensociale(marijkekloosterman)geografiehebbengestudeerd. DedirecteaanleidingvooronsonderzoekisonseigenveldwerkinOrvelte(Drenthe)afgelopenvoorjaaréndeveranderendebelangstellingvoorhetvak aardrijkskunde.wijwillenwetenofveldwerkdekeuzevooraardrijkskundeindebovenbouwhavoenvwopositiefzoukunnenbeïnvloeden. Heteindresultaatvanonsonderzoekishetrapport Opreis:dewereldomonsheen eneenartikel.alsuditwiltontvangen,kuntuonderaandevragenlijstuw emailjadresinvullen.wijsturenuheteindresultaatdantoe.alsueencollegawilattenderenopdevragenlijst:graagstuurdandelinkdoor;hoegroterde respons,destebetrouwbaarderderesultatenzijn. WijverzoekenUdevragenlijstuiterlijk21decembera.s.onlineintevullen Bijvoorbaatdank, KimvanDaalenMarijkeKloosterman M06J46235519(Kim) M06J53555295(Marijke) 27
1. Gegevensschool a. Naamschool b. Postcode+huisnummer c. Plaatsnaam d. Niveaus(vmboJkb/vmboJt/havo/vwo/gym)(keuze,meerderevinkjesmogelijk) 2. Gegevensrespondent a. Naam(vrijblijvend) b. EJmail(vrijblijvend) c. M/V(keuze1vinkje) d. Hoelangdocent(<2jaar2J5jaar5J10jaar>10jaar)(keuze,1vinkjemogelijk) e. Hoelanggeeftulesopdezeschool(<1jaar/1J5jaar/>5jaar)(keuze1vinkjemogelijk) f. Geeftulesophavoen/ofvwo?(jaroutingnaarvragenoverlesgevenopdehavo/needoornaarvraagoverkeuzeaardrijkskundeals eindexamenvak) 3. Veldwerkopdehavo Watverstaanwijonderveldwerk: Veldwerk:hetverzamelenvanonderzoeksgegevendoorleerlingenzelfbuitenhetklaslokaal,waarvanderesultatenlater(bijv.opschool ofthuis)wordengeanalyseerdenverwerkt. Bijveldwerkwordtvaakeengerichteonderzoeksopdrachtinhetvelduitgevoerd,bijvoorbeeldbodemonderzoekofbuurtonderzoek.Het kaneenonderdeelzijnvaneenexcursieofvaneenmeerdaagsestudiereiseneenlesuur,dagdeelofmeerderedagdelenbeslaan. a. Geeftulesopdehavo?(jadoornaarvragenoverveldwerkopdehavo/needoornaarvraagwaaromniet) b. Iserveldwerkbijindeonderbouwhavobijuopschool?(Javragenoverspecificerenveldwerk/needoornaarvragenovervwo) c. WelkeVWKactiviteitenwordenindeonderbouwondernomen(denkaanenquêtesafnemen,grondboringen,gesteentepracticum,etc.)(open) d. Enhoeveeltijdiservoordezeactiviteiten(peractiviteit,tijdbuitenentijdvoorverwerking/analyse)?(open,voorbeelderbij) e. Watvoorveldwerkwordtdoordeleerlingenpositiefbeleefd?(openvraag) Indiengeenveldwerk: 28