Van: soesja citroen [stolpersteinegouda@gmail.com] Verzonden: zaterdag 27 februari 2016 17:44 Aan: soesja citroen Onderwerp: Verslag van de plaatsing van tien nieuwe Stolpersteine in Gouda op 26 februari 2016 Beste betrokkenen, Hieronder vindt u het uitgebreide verslag van de zesde Stolpersteineplaatsing in Gouda op 26 februari 2016. Voor elke plek heb ik de gegevens verzameld. Naar beste weten vertel ik het verhaal van de desbetreffende mensen, zodat we als we stilstaan bij hun gedenksteentjes net iets meer over hen weten. We hebben nu 208 Stolpersteine in Gouda. Met vriendelijke groet, Soesja Citroen --- Verslag van de plaatsing van tien nieuwe Stolpersteine in Gouda op 26 februari 2016. Op een waterkoude 26 ste februari 2016 plaatste kunstenaar Gunter Demnig tien nieuwe Stolpersteine op vier locaties in Gouda. Er liggen nu 208 Stolpersteine verspreid over 49 plekken door de hele stad. Kleine gedenkstenen met een messing plaatje erop, die de geschiedenis van de naar nu lijkt 386 in de Tweede Wereldoorlog vermoorde Joodse stadgenoten zichtbaar maken in de stad. Over dit bijgestelde aantal vertel ik onderaan meer. Flink veel mensen hadden de kou getrotseerd op deze vroege vrijdagochtend en waren met hun warmte aanwezig bij de vier adressen. Oude getrouwen van de vorige plaatsingen zag ik en ook nieuwe gezichten. In een mooie rustige atmosfeer werkte Demnig stug door op elke plek met zijn metselspecie, emmer, veger en schoonmaakdoekje. Zo nodig stenen op maat slaand met een hamer en beitel en overleggend welke steen waar moest liggen. Als altijd was hij gekleed in zijn werkpak met hoed en shawltje. Cees van Miert en Loet van Vreumingen stonden Gunter Demnig afwisselend bij. Op elke plek was er een intro met een informatief verhaal van mij over de personen waar de Stolpersteine voor waren. Steeds zei voorzitter Donald Pagrach van de Stichting Gouds Metaheerhuis met Karel Jongeling kadisj -een zo belangrijk Joods gebed- en rondde ik de plaatsing weer af. Donald Pagrach deelde kiezelsteentjes uit aan de aanwezigen om naar Joods gebruik op de Stolpersteine te leggen. Niels Vlot 1
van de EO liep mee met de plaatsingen en interviewde me na afloop voor radio 5 over de Stolpersteine, de uitzending daarvan is volgende week donderdagavond. Tenslotte stond bij de van Swietenstraat onze ereburger en dichter Inez Meter, zij droeg haar steeds weer zo roerende gedicht stolpersteine voor. Eerste adres : Hoge Gouwe 99. Om 9.00 uur s ochtends had zich in de kou een flinke groep mensen verzameld voor de eerste plaatsing van de dag op deze mooi plek. Mooie geconcentreerde aandacht. Demnig begon -eigenlijk zoals gebruikelijk- al ruim voor tijd met het plaatsen van vier gedenksteentjes voor Hans Kahlenberg (38) en Elsbeth Kahlenberg-Rosenberg (35) met hun jonge dochters Helga (10) en Henriette (7) en één gedenksteentje voor de weduwe Gertrud Brahn-Birnbaum (67). Anderhalf jaar woonden deze Joodse vluchtelingen op dit adres, maar ze waren ook hier niet veilig. Het gezin kwam om het leven op 21 mei 1943 in Sobibor, de weduwe op 5 november 1942 in Auschwitz. Hans Kahlenberg was fabrikant van lingerie. Hij werd geboren in Wanfried in 1904. Moeder Elsbeth Kahlenberg-Rosenberg werd in 1907 geboren in Essen. Daar trouwden Hans en Elsbeth in mei 1931, hij was toen 26 en zij bijna 25 jaar. In Essen werd de oudste dochter Helga geboren op 27 juli 1932. Daarna zocht het echtpaar zijn toevlucht in Nederland, waarschijnlijk in de hoop dat daar een veiliger toekomst voor hen zou zijn. Dochtertje Henriette werd op 27 oktober 1935 geboren in Hillegersberg. In februari 1941 kwam het gezin op de Hoge Gouwe 99 wonen. Helga ging, aldus Ies Cohen, op de Turfmarkt naar het Joodsche schooltje achter de sjoel. Misschien nam ze haar jongere zusje daar ook mee naartoe, het was in ieder geval niet ver. De brug voor het huis oversteken, linksaf en rechtsaf en ze was er. Je ziet haar lopen nu je de foto hebt gezien met haar geruite jurkje. Ies Cohen schreef over haar : Voor zover ik weet hebben alleen mijn zuster en ik en een jongen Beek (zoon van de huisarts dokter Beek) het overleefd. Ik gedenk hier mijn klasgenootjes Helga Kahlenberg, Johnny Beek en Mirjam en Mozes Schenkolewski. Eind oktober 1942 moest het gezin naar Westerbork. Een half jaar later volgde hun deportatie met transport 64. In de trein zaten 2511 mensen onder wie 620 kinderen, ook Helga en Henriette. Direct na aankomst in Sobibor op 21 mei 1943 kwamen vader Hans, moeder Elsbeth en hun jonge dochters Helga en Henriette Kahlenberg om het leven. Een Stolperstein plaatste Gunter Demnig hier ook voor de weduwe Gertrud Brahn- Birnbaum (67). We weten dat ze geboren is in 1875 in Schweidwitz; wie haar ouders waren, is onbekend. Ze trouwde met Moritz Brahn in november 1897, hij overleed in mei 1918 in Berlijn. In 1939 kwam Gertrud Brahn als vluchtelinge aan in Nederland. Eerst woonde ze in Rotterdam, vervolgens ging ze naar Gouda. Op 25 februari 1941 kwam ze op het adres Hoge Gouwe 99 wonen. Zij arriveerde hier rond dezelfde tijd als de Kahlenbergs en verbleef hier ook zo n anderhalf jaar, maar moest een maand eerder naar Westerbork. Op 30 september 1942 kwam ze in Westerbork aan, 2
haar deportatie volgde op 2 november. Direct na aankomst in Auschwitz werd ze vermoord op 5 november 1942. Na afloop van het verhaal over het gezin Kahlenberg en de weduwe Brahn- Birnbaum, zei Donald Pagrach kadisj samen met Karel Jongeling en legden de aanwezigen een voor een een steentje op de Stolpersteine. Ik rondde af en verwees naar de volgende locatie. Tweede adres : Onder de Boompjes 65. Tegen 9.25 uur plaatste Gunter Demnig temidden van een aandachtige groep mensen twee Stolpersteine voor het peutertje Ides Krill (2) en Chana Krill-Anklewicz (34). Chana Krill-Anklewicz werd in 1908 geboren in het stadje Lututow in Polen. Op haar derstigste trouwde ze met Ozjasz Krill in Antwerpen, het was maart 1939. Haar man Osjasz kwam uit Zmigrod, daar werd hij in 1904 geboren. Het echtpaar trok vanuit Antwerpen verder naar Den Haag. Op 23 maart 1940 werd hier hun dochter Ides Krill geboren. Dan lopen de sporen van echtgenoot Osjasz Krill en Chana Anklewicz uiteen. Kleermaker Osjasz Krill heeft nooit in Gouda gewoond, er is geen persoonskaart van hem in het Streekarchief aanwezig. Hij overleefde de oorlog wellicht in de onderduik in Den Haag en kreeg in 1950 de Nederlandse nationaliteit. Op 14 februari 1941 kwam Chana Krill-Anklewicz met haar dochtertje Ides Krill op het adres onder de Boompjes 65 in Gouda wonen. Ze woonden hier anderhalf jaar. Op haar Joodsche Raadkaart zie je dat ze eind oktober 1942 in Westerbork aangemeld werden. Twee weken later moesten moeder en dochtertje met transport 32 mee naar Auschwitz. In een trein met twintig wagons met 659 gedeporteerden waaronder 132 kinderen. Op 5 november 1942 werden ze daar vermoord. Na mijn verhaal over moeder en dochtertje zei Donald Pagrach samen met Karel Jongeling kadisj, las ik het gedicht stolpersteine voor van Inez Meter en legden de aanwezigen steentjes op de net geplaatste Stolpersteine. Derde adres : Van Bergen IJzendoornpark 3a. Rond 9.50 uur verzamelde iedereen zich op deze weidse plek, ook hier weer nieuwe gezichten. In de stoep voor het huis plaatste Gunter Demnig een Stolperstein ter herdenking aan Günther Bernstein (33). Günther werd op 13 februari 1909 geboren in Berlijn. Zijn vader was Alfons Bernstein, van zijn moeder is alleen de voornaam Selma bekend. Vader Alfons kwam uit Mitau in Litouwen. Hij was bankier, woonde in Berlijn en werd vermoord in Auschwitz in januari 1943. In 1935 kwam Günther naar Nederland. Eerst woonde hij in Den Haag. In februari 1941 moest hij als buitenlandse Joodse vluchteling weg van de kust en kwam hij in Gouda wonen op de La Reylaan 24. Op 30 augustus 1941 verhuisde hij naar het van Bergen IJzendoornpark 3a. Daar woonde hij misschien wel als kostganger, het was een groot huis met veel inwoning. Van beroep was hij beursbediende of commissionair in effecten. Oorspronkelijk werkte hij in Amsterdam, maar hij mocht als Jood al snel zijn beroep niet meer uitoefenen. Tien maanden heeft Günther Bernstein hier in huis gewoond, totdat hij op 6 juli 1942 werd hij gearresteerd. Via kamp Amersfoort werd hij naar Mauthausen gebracht en daar vermoord op 10 november 1942. Waarschijnlijk heeft hij zich niet heeft gemeld voor de zogenaamde werkverruiming in het Oosten. Dit was een eufemistisch woord voor deportatie. Deze werkverruiming was vanaf 26 juni 1942 verplicht voor Joden. Een week later, op 4 juli kwam de oproep per post, het niet 3
opvolgen daarvan leidde tot arrestatie. Misschien werd Günther vervolgens gearresteerd en via Amersfoort als een van de laatsten naar Mauthausen gebracht. Na afloop van het verhaal over Günther Bernstein zei Donald Pagrach samen met Karel Jongeling kadisj en legden de aanwezigen met zorg kiezelsteentjes neer op de Stolperstein. Vierde adres : Van Swietenstraat 3. Naast de vertrouwde gezichten van de andere plaatsingen zag ik hier ook mensen uit de straat en buurt. Op dit adres plaatste Gunter Demnig twee Stolpersteine voor Jetje Carla Mogendorf (23) en Margarete Dieckhoff (38). Jetje Carla Mogendorff werd geboren op 26 september 1921 in Gouda. Zij was de dochter van Abraham (Rode Bram) Mogendorff en Jeannette Waisvisz. Het huis op de Van Swietenstraat 3 was haar ouderlijk huis. Haar vader was firmant van Interlapin, een huidenhandel op de Karnemelksloot, zijn broers Isak en Jacques Mogendorff waren medefirmanten. Carla volgde de Mulo, of misschien de HBS, op de Burg. Martenssingel en deed tegelijk eindexamen met haar later ook vermoorde nicht Ada Leefsma. Ze was onderwijzeres, op een foto zie je haar samen met wat kinderen van het Joodsche schooltje. Mogelijk werkte ze ook als steno-correspondente. In oktober 1942 doken Carla Mogendorff en haar ouders en zus Hetty onder, waarschijnlijk in Amsterdam aldus Hans Suijs. Hij mailde na de plaatsing, dat ze hierbij geholpen is door haar hartsvriendin apothekersassistente Mieke Steensma. Dit meisje voorzag het gezin Mogendorff onder meer van voedselbonnen. Mieke moest dit bekopen met een helletocht langs concentratiekampen, maar overleefde desondanks en vertelde er later over op scholen. Carla Mogendorff zelf werd in mei 1944 ingesloten in Westerbork in barak 67. Vandaar werd ze op 19 mei 1944 gedeporteerd naar Auschwitz. Op 30 september 1944 kwam ze om in Midden Europa, misschien deed ze nog enige tijd slavenarbeid in een satellietkamp van Auschwitz. Ze werd 23 jaar. Carla s ouders en zus Hetty overleefden de oorlog. Haar ouders gingen na de oorlog weer op de Van Swietenstraat 3 wonen en haar vader hervatte zijn firma Interlapin, nu zonder broer Jacques die in Dachau was omgekomen. Isak Mogendorff en echtgenote Sara Mogendorff-Meijer, de ouders van Carla s vermoorde nichtje Simone, gingen weer om de hoek op de Kattensingel 42 wonen. Isak werkte weer als medefirmant van Interlapin. Beide gezinnen moesten verder leven met het verlies van één van hun twee dochters. Zo waren veel meer leden van de familie zwaar getroffen. Margarete Dieckhoff (38) werd in Nieheim geboren op 24 mei 1905. Ze had in Duitsland een naaiatelier, waar men voor gegoede dames werkte. In de oorlog werkte ze als dienstbode en huishoudster annex nanny. 4
Op 13 juni 1939 werd zij in Den Haag als vluchtelinge geregistreerd. Twintig maanden later, op 24 februari 1941, werd zij in Gouda ingeschreven op de woningkaart van de Van Swietenstraat 3. Anderhalf jaar woonde en werkte ze bij het gezin van Abraham Mogendorff, zijn vrouw Jeannette Waisvisz en hun twee dochters Jetje Carla en Hetty. In het Bevolkingsadministratie staat in december 1942 V.O.W. vermeld voor het gezin Mogendorf-Waisvisz en Margarete Dieckhoff. Dat betekende Vertrek Onbekend Waarheen. Een opsporingsbericht van de politie was al in oktober uitgegeven voor Carla Mogendorff. Kortom men was ondergedoken. Naar ik nu bij de plaatsing hoorde : in Amsterdam met steun van Mieke Steensma, de vriendin van Carla. Eufemistisch werd dit in verhalen die ik heb gelezen over Margarete Dieckhoff naar Zwitserland gaan genoemd. Onder de valse naam Maria Landsheer kwam Margarete Dieckhoff nu op de Bodegraafsestraatweg 31 terecht in het grote gezin van de heer Kraan, zijn vrouw was kort daarvoor overleden. In dit gezin werkte ze als huishoudster en zorgde ze voor de kinderen. De zenuwarts Kits van Heiningen zou haar aan een persoonsbewijs op valse naam hebben geholpen. Een NSB er uit Reeuwijk verraadde haar en op 12 juli 1943 werd ze gearresteerd op dit adres. Op 29 juli werd ze in Westerbork geregistreerd in barak 67. Op 31 augustus volgde haar deportatie uit Westerbork en op 3 september 1943 werd Margarete Dieckhoff vermoord in Auschwitz. Gezinshoofd Kraan, kwam enkele maanden in kamp Vught vast te zitten. De arts Kits van Heiningen werd in 1943 gearresteerd wegens hulp aan Joden, hij overleed later in Bergen-Belsen. Na mijn verhalen over Carla Mogendorff en Margarete Dieckhoff droeg onze Goudse dichter Inez Meter haar ontroerende gedicht stolpersteine (met een kleine s) voor. Heel vanzelfsprekend, alsof de woorden er altijd al waren. Donald Pagrach zei met Karel Jongeling kadisj, de aanwezigen legden steentjes neer op de netgeplaatste Stolpersteine en ik rondde af. Zo besloten we een ingetogen ochtend. Er waren vier mooie herdenkingen op deze zesde Goudse Stolpersteineplaatsing, herdenkingen aan al deze Joodse stadgenoten, die niet mochten leven. Veel dank aan: - Gunter Demnig voor zijn indrukwekkende kunstproject Stolpersteine, dat naam en lot van de slachtoffers van het nazigeweld zichtbaar maakt. Wat een uithoudingsvermogen heeft hij, ongelofelijk hoe hij nog steeds van plek naar plek reizend zich inzet voor dit project. - Ook dank aan de Stichting Gouds Metaheerhuis en de bestuursleden voor het onderdak en de steun, die de Stichting het Goudse Stolpersteineproject verschaft, totdat de laatste steen voor de vermoorde Joodse stadgenoten gelegd is. 5
- De vele particulieren, bedrijven en instellingen, die ons zozeer ondersteunen en de aanschaf van de Stolpersteine mogelijk maken. - Donald Pagrach en Karel Jongeling voor hun kadisj zeggen, zo belangrijk voor deze grafloze Goudse Joden. - Cees van Miert en ook Loet van Vreumingen voor hun hulp aan Demnig. - Inez Meter voor haar altijd weer prachtige gedicht. - Docent Groenendijk en leerlingen van het Wellant College voor de goede voorbereiding van de stoepen. - De gemeente voor haar steun en toestemming. - De media in Gouda en daarbuiten voor hun steunende aandacht. - Allen die dit jaar en vorige jaren heel betrokken aanwezig waren voor het bijwonen van de plaatsingen door weer en wind. Steeds zijn er weer nieuwe mensen naast diegenen, die trouw al vaak geweest zijn. We hebben met deze nieuwe 10 Stolpersteine erbij al 208 Stolpersteine in Gouda. Volgens de nieuwste gegevens van Tom Verwaijen voor zijn binnenkort uit te komen boek Joods Gouda 2 zijn er 386 Joodse stadgenoten vermoord door het nazirégime. Uitgaande van zijn cijfers zijn er nog 178 Stolpersteine te plaatsen, we gaan hierover ongetwijfeld nog meer horen. Beetje bij beetje, jaar na jaar, komen we er met vele kleine herdenkingen, heel symbolisch en kleinschalig in de geest van kunstenaar Gunter Demnig. Het doet me goed om stadgenoten en bezoekers van deze stad stil te zien staan bij deze kleine gedenksteentjes. Ouderen, mensen van middelbare leeftijd, kinderen. Wij leven in vrijheid, dat is een groot goed, waar we blijvend naar moeten streven. Deze steentjes herinneren ons aan het waarom daarvan. Zo hopen we we komende jaren door te gaan met Stolpersteine plaatsen, totdat er voor alle systematisch door de nazi s vermoorde Joodse stadgenoten een gedenksteen ligt in Gouda. Soesja Citroen Stichting Gouds Metaheerhuis afd. Stolpersteine www.goudsmetaheerhuis.nl stolpersteinegouda@gmail.com 6
facebook Stolpersteine Gouda www.xplregouda.nl 7
8