In 2012 zijn door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig in Culemborg 39 Stolpersteine ( struikelstenen) gelegd voor de laatste zelf gekozen woonadressen

Transcriptie

1 In 2012 zijn door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig in Culemborg 39 Stolpersteine ( struikelstenen) gelegd voor de laatste zelf gekozen woonadressen van joden die in de tweede wereldoorlog van daaruit zijn gedeporteerd om in de vernietigingskampen te worden vermoord.

2 De wandeling begint bij het (oude) Stadhuis aan de markt. Vanuit het stadhuis gaat u linksaf; u bent nu op de: Oude Vismarkt 10bis Nummer 10a, boven de winkel had vroeger nummer 10 bis. Daar woonden de zussen Loebschen: Betty en Martha Sara Emanuel-Löbschen. Eerst over deze laatste, de twee jaar oudere zus. Zij schreef een zogenaamde afscheidsbrief, alsof ze suicide pleegde- die brief wordt ook vermeld in een brief van de burgemeester- en dook vervolgens onder in het huis van Mej. Kap achter de hervormde kerk. Mw. Emanuel was naaister. Betty echter werd op 9 april 1943 uit het Barbaraziekenhuis gehaald en een week later omgebracht. Voor haar is deze steen: Betty Sara Löbschen, geboren op 14 mei 1880 te Sonsbeck ( dld), vermoord op 16 april 1943 te Sobibor ( 62) Oude Vismarkt 11 In 1922 kwam Karl Seckl hier vanuit Wenen. Hij had op dit adres een winkel in stoffen en manufacturen. Schuin tegenover was slagerij Verwoerd, via mw Verwoerd-van der Worp kwam Karl aan een onderduikadres op een boerderij van haar familie in Maurik, waar meer joden van elders waren ondergebracht. Deze Karl heeft de oorlog overleefd. Maar voor zijn moeder liep het anders. In 1939 kwam ze hier naar toe vanuit Wenen. Op die 9 e april 1943 was zij in het ziekenhuis opgenomen, maar dat heeft iemand verklikt. Samen met Betty Loebschen en Gabriel Walg werd ze eruit gehaald en gedeporteerd. Een week later was ze dood. Ter hare nagedachtenis is deze steen gelegd. Sara Karoline Seckl-Mautner, geboren 6 juli 1876 in Stresmir, Tsjechie Vermoord op 16 april 1943 in Sobibor ( 66) Op het kruispunt (de 4 hoeken) even rechtdoor naar: Tollenstraat 1 In dit pand woonden broer en zus Mozes en Rebecca van Gelderen. De burgemeester heeft nog getracht voor hen vrijstelling te verkrijgen vanwege hun hoge leeftijd, maar op 9 april werden ze overgebracht naar Vught. De huissleutel was ingeleverd en het huis werd op 12 april verzegeld. Mozes is nog in Nederland gestorven, hij is gecremeerd en de urn met zijn as is op de joodse begraafplaats in Diemen bijgezet Twee stenen zijn hier gelegd voor: Mozes Wolff van Gelderen, geboren op 28 november 1862 in Culemborg, omgekomen op 12 mei 1943 in Westerbork ( 80) En voor: Rebecca van Gelderen, geboren op 10 maart 1858, vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor ( 85 jaar)

3 Tollenstraat 7 In de tijd van Isidoor Coronel was de ingang van het woonhuis via de winkel. De ingang naast de winkel was in gebruik als ijzergang, zodat de heer Saltzherr niet met (grote) platen ijzer door de winkel met huishoudelijke artikelen (ondermeer servies en glaswerk) van zijn vrouw hoefde. Deze ijzergang gaf geen toegang tot het woonhuis. Helemaal alleen woonde hier Isidoor Coronel, vanuit Amsterdam bij zijn werkgever in de kost, de smid Saltzherr. Hij was jong en van plan om naar Palestina te vluchten. Voordat hij dat probeerde ging hij nog een keer naar Amsterdam om zijn moeder gedag te zeggen. Samen met haar werd hij daar opgepakt. Hier ligt een steen voor hem, dit was zijn laatste officiële woonadres. Isidoor Coronel werd geboren op 1 mei 1918 in Amsterdam, vermoord op 30 september 1942 in Auschwitz, 24 jaar. Weer terug en rechtsaf de Kattenstraat in naar: Kattenstraat 10 Huis nummer 10 dat behoorde evenals nummer 14 aan de familie Wijsenbeek. Op nummer 12 tussenin was hun winkel en door een gang achterlangs waren de panden onderling verbonden. De familie Wijsenbeek was afkomstig uit Beieren, hun naam wordt wisselend met een s of een z geschreven. Op nummer 10 woonde Samuel Joseph, die zijn naam met een s schreef, hij dreef een manufacturenhandel ( op no 12), maar was na de dood van zijn broer Elias in 1912 niet meer zo geïnteresseerd om die voort te zetten. Hij deed de winkel daarom over aan de zonen van Elias: Louis en Bernhard ( van no 14). In 1921 kwam Samuel voor de Vrijheidsbond in de gemeenteraad en hij bleef daar lid van tot hij zich op last van de Duitse bezetter in december 1940 terug moest trekken. Ook was Samuel lang voorzitter van de joodse gemeente. Ook een zus van Samuel woonde hier: Flora Henriette, die eveneens ongetrouwd was gebleven. Van haar is de uitspraak onthouden: och, als ze- de Duitsers- ons maar niet slaan Samuel heeft in 1943 aangifte gedaan van vermissing van zijn persoonsbewijs. Zijn naam kwam echter toch wel voor op de lijsten van te deporteren joden. In aanwezigheid van nabestaanden zijn hier stenen gelegd voor: Samuel Joseph Wijsenbeek, geboren op 4 november 1880 in Culemborg, vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor ( 62 jaar) Flora Henriette Wijsenbeek, geboren op 21 april 1877 in Culemborg, vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor. ( 66) Kattenstraat 14 Hier woonde mevrouw Johanna Wijzenbeek, de weduwe van Elias met de twee zonen, die ter sprake kwamen bij Kattenstraat 10, omdat Samuel de winkel aan hen had overgedaan. Johanna was begin van de eeuw uit Duitsland hier gekomen. Johanna is op 9 april 1943 naar Vught overgebracht. Haar zoons wilden daarna niet meer ingaan op aanbod om onder te duiken- waarschijnlijk volgden ze op eigen gelegenheid hun moeder naar Vught. De sleutel van no. 14 was door Samuel ( van no. 10 bij de gemeente ingeleverd.) en op 12 april werd ook dit huis verzegeld. Johanna is op dezelfde dag gedood als haar zwager Samuel. Hier liggen drie stenen tot hun nagedachtenis. Johanna Wijzenbeek-David, geboren op 3 april 1880 in Leer ( Duitsland), vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor (85)

4 Louis Bernhard Wijzenbeek, geboren op 14 mei 1904 in Culemborg, vermoord op 28 mei 1943 in Sobibor (39) Bernhard David Wijzenbeek, geboren op 9 juli in Culemborg, vermoord op 28 mei 1943 in Sobibor ( 37) Kattenstraat 17 Hier woonden twee broers en een zus van de familie Walg. Om met de zus te beginnen: zij was verstandelijk beperkt, ze is in een tehuis in Apeldoorn gaan wonen en stierf daar voor de oorlog. De twee broers, Gabriel (Gab) en Ruben dreven samen een slagerij op nummer 7.Gabriel was de veekoper en Ruben deed de slagerij. In 1927 traden zij uit de joodse gemeente! ( En dat terwijl hun grootvader de eerste steen van de nieuwe synagoge had gelegd). Er werd ook niet meer kosjer geslacht. Van zo weinig joodse families als er toen nog waren konden ze niet meer leven. Ruben trouwde zelfs met een protestants meisje, waardoor arrestatie hem later in de oorlog bespaard bleef. Gabriel echter werd in 1930 toch weer lid. Hij bleef ongetrouwd. Tegelijk met Sara Seckl ( de moeder van Karl uit de Oude Vismarkt) en Betty Lobschen ( ook Oude Vismarkt) werd hij uit het Barbaraziekenhuis opgehaald en naar Vught overgebracht op 9 april 1943, waarschijnlijk verraden. Zo is de steen voor dit huis om te gedenken. Gabriel Benjamin Walg, geboren op 26 januari 1868 in Culemborg, vermoord op 16 april 1943 te Sobibor ( 75) Eerste straat linksaf de Herenstraat in: Herenstraat 7 Hier woonde een voddenboer en handelaar in gebruikte goederen met zijn vrouw: Meijer Merts met Roosje. In dit huis hadden zijn ouders trouwens ook al gewoond. Meijer was een Culemborger, Roosje Bacharach kwam uit Arnhem. Over verdere familie of eventuele kinderen hebben wij geen gegevens gevonden. Zij hebben hun huissleutel ingeleverd en ook hun huis is op 12 april 1943 verzegeld geworden. De twee stenen die hier liggen zijn voor: Meijer Alexander Merts, geboren op 27 september 1867 in Culemborg, vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor ( 75) Roosje Merts-Bacharach, geboren op 18 juli 1867 in Arnhem, vermoord op dezelfde dag als haar man: 14 mei 1943 in Sobibor ( 75) Nu de Herenstraat helemaal uitlopen, rechts aanhouden, parkeerplaats aan uw rechterhand, de molen passeren en dan rechtsaf, richting Burg.Keestrasingel Halverwege de dam ligt de steen van:

5 Kolfbaan 4 Wij staan hier bij het adres Kolfbaan 4, dat bestaat niet meer. Tot de jaren 70 was hier een klein zijstraatje met eenkamerwoningen. De huizen hadden een zolder en een kelder onder de bedstee. Vanuit de voordeur liep je bijna zo het water in. In een van deze huizen woonde Saartje van Spier. Een vrouw van 60 jaar, niet getrouwd, afkomstig uit een gezin met 10 kinderen. Op 9 april 1934 werd ze naar Vught overgebracht, nadat ze haar huissleutel had ingeleverd bij de gemeente. Het huis werd verzegeld door de politie. Tot gedachtenis van Saartje van Spier, geboren.30, , is hier een steen gelegd. Vermoord in Sobibor , 60 jaar oud. Over het water ( de oude stadsgracht) rechtsaf naar: Westersingel 82 Maurits Gans woonde met zijn tweede vrouw en drie kinderen op de Westersingel 82. Maurits was belastingontvanger in Culemborg. Hij zat met zijn vrouw ondergedoken op de Triosingel en beiden hebben evenals hun dochter Hanny, de oorlog overleefd. Zijn beide kinderen uit zijn eerste huwelijk, Salomon en Henri, zijn in 1944 opgepakt in Bennekom (verraden) en in Auschwitz omgekomen. Henri Gans was een getalenteerd dammer. Hij had een heel groot eindspelcomponist kunnen worden In aanwezigheid van familieleden zijn hier op 27 juni 2012 stenen gelegd voor Salomon Gans, geboren op 05/08/1921 te Zevenaar, vermoord 31/05/1944 te Auschwitz Henri Gans, geboren op 28/02/1923 te Zevenaar, vermoord 31/05/1944 te Auschwitz U gaat weer terug, houdt in de bocht rechts aan. U bent nu weer op (het verlengde van) de Keestrasingel. Volg deze tot de eerste zijstraat links (-Prijssestraat), eerste rechts (- Westerwal), tweede links is de Nieuwstraat. Nieuwstraat 42 Dit huis bestaat niet meer. Gesloopt in de jaren 70. Maar de plaats van het huis was wel hier op deze hoek. Hier woonde een broer van Saartje van Spier van de Kolfbaan met zijn gezin. Anderhalf jaar ouder dan zij- in de rij van de 10 kinderen kwamen zij dus na elkaar. Hij is in dezelfde tijd naar Vught vertrokken met vrouw en twee zoons van 31 en 22;, ook hun huis werd door de politie op 12 april verzegeld, maar hij werd een maand eerder vermoord dan zijn Zuster Saartje, op 16 april in Sobibor, op dezelfde dag als zijn vrouw, Henriette Beem. Manuel van Spier was handelaar in lompen en oud ijzer. In 1935 ging hij failliet, maar een half jaar later staat zijn naam weer in de Culemborgse Courant bij de Nieuwjaarsadvertenties. Henriette van Spier-Beem kwam hier vanuit Elburg. Haar ouders liggen hier op het joodse kerkhof begraven. Henriette had in de voorkamer een winkeltje, waar zij kant verkocht. Er was ook een dochtertje in dit gezin: Sanny. Sanny is nooit aangegeven bij de burgerlijke stand. Bewust? Zij heeft Bergen-Belsen overleefd en is via Zweden naar Nederland teruggekeerd De vier stenen die hier liggen zijn ter nagedachtenis aan:. Manuel van Spier, geboren in Culemborg op , vermoord in Sobibor op 16 april 1943, 62 jaar oud.

6 Henriette van Spier-Beem, geboren in Elburg op 14 aug.1881, vermoord op 16 april 1943 in Sobibor, 61 jaar. Isaak Abraham van Spier, geboren op 14 november 1910 in Culemborg, vermoord op 9 juli in Sobibor, 31 jaar oud Abraham van Spier, geboren op 27 mei 1912 in Culemborg, vermoord op 24 januari 1944 in Auschwitz, 22 jaar. Aan het eind van de Nieuwstraat rechts aanhouden, u komt op de Boerenstraat. In de scherpe bocht linksaf. U bent nu op de Zandstraat. Zandstraat 35 Ook hier woonden leden van de familie van Spier. Een neef van Manuel en Saartje. De rijkere tak van de familie- zij waren vleeshouwers. In dit pand was de slagerswinkel Abraham van Spier en Co. De mede-eigenaar was neef Marcus van Spier. Ook hun enige zoon Marcus( Mac) werkte in de zaak. Ook toen was het al moeilijk om hen uit elkaar te houden, bijnamen als de dikke en de dunne waren dan soms makkelijker. Abrahams vrouw, Henrietta Zwelheim kwam in 1894 vanuit Hilversum hier wonen vanwege haar huwelijk. ( In Hilversum liggen 1000 Stolpersteine) Ook zij zijn allebei in april 1943 op eigen gelegenheid naar Vught gegaan, nadat ze hun sleutel hebben ingeleverd. Het politiedossier meldt op 9 april, dat er boven nog een lamp brandde, de poort achter stond open, maar verder waren alle deuren gesloten en was alles in orde. op 12 april werd het huis verzegeld, op 16 april zijn meneer en mevrouw van Spier in Sobibor gedood. De struikelstenen zijn gelegd voor: Abraham van Spier, geboren op 13 december 1871 in Culemborg, vermoord op 16 april 1943 in Sobibor, 71 jaar Henrietta van Spier-Zwelheim, geboren op 27 mei 1872 in Hilversum, vermoord op 16 april 1943 in Sobibor, 70 jaar oud. Zandstraat 30 Hier woonde de enige zoon van slager van Spier van nummer 35, waar hij ook werkzaam was. Marcus was getrouwd met Sara Brommet uit Odoorn ( Drenthe). Van hen is een foto bewaard gebleven, waarop zij samen met hun dochters Henriette en Amalia staan. Van Henriette weten we dat zij naaister was. Moeder en dochters zijn op dezelfde dag gedood. Hier liggen de stenen voor: Marcus Elias van Spier, geboren op 3 oktober 1898 in Culemborg, vermoord op 31 januari 1943 in Auschwitz, 44 jaar ( dus eerder dan zijn ouders en in Auschwitz) Sara van Spier-Brommet, geboren op 26 maart 1901 in Wildervank, vermoord op 12 oktober 1942 in Auschwitz, 41 jaar Henriette van Spier, geboren op 22 november 1922, vermoord op 12 oktober 1942 in Auschwitz, 19 jaar Amalia van Spier, geboren op 24 januari 1926, vermoord op 12 oktober 1942 in Auschwitz, 16 jaar. Zandstraat 22 Hier woonde de familie van Gelderen; Over hen weten we niet veel. Kort na het begin van de oorlog zijn zij hier komen wonen vanuit Rotterdam. Meneer van Gelderen handelde in onroerend goed. Ruim twee jaar later, oktober 1942, werden de eerste joden opgehaald, onder wie ook deze familie. Ja, door Culemborgse

7 agenten. Maar, ook heeft een van deze agenten, ervoor gezorgd dat de baby naar een ander adres was overgebracht en daardoor de oorlog heeft kunnen overleven. Deze baby was niet aangegeven bij de burgerlijke stand. Op 24 maart vermeldt een politierapport: de deur was opengerukt, we hebben die weer gesloten, het hangslot ( van de verzegeling)was nog intact. Drie van de vier gezinsleden leefden toen al niet meer. De stenen op deze plek zijn tot gedachtenis van: Hijman Mozes van Gelderen, geboren 25 januari 1908 te Rotterdam, vermoord 31 maart 1944 in Midden-Europa. 36 jaar Elisabeth van Gelderen-Fransman, geboren op 28 september 1911 in Rotterdam, vermoord op 2 november 1942 in Auschwitz, 31 jaar Elise van Gelderen, geboren op 29 december 1932 in Rotterdam, vermoord op 2 november 1942 in Auschwitz ( 9 jaar) Simon van Gelderen, geboren op 28 januari 1934 in Rotterdam. Vermoord 2 november 1942 in Auschwitz, 8 jaar. U gaat rechtdoor, de Varkensmarkt over, aan het eind rechts is de Jodenkerkstraat. Jodenkerkstraat De voormalige synagoge staat aan het eind van dit straatje. Is nu eigendom van de Ned. Gereformeerde Kerk. Weer terug naar het punt waar u de Varkensmarkt verliet, rechtsaf de Binnenpoort onderdoor. Markt 47 We komen nu een andere familie tegen dan de Van Spiers, namelijk de Wijsenbeeks. Sommigen met een s, sommigen met een z geschreven, maar allemaal familie van elkaar. Hier hadden de broers Gabriel en Dries Wijsenbeek een slagerij op nummer 47. De rechterdeur hoorde bij dat pand. ( de linkerdeur zat in die tijd een eindje verderop).in de tuin achter de winkel stond de koosjere worstfabriek. Die worsten werden per post naar Amsterdam en het Gooi gestuurd, waarover de Kuilenburgers mopperden: het lekkerste heb je zeker weer weggestuurd?! (Abraham van Spier, die we in de Zandstraat hebben leren kennen als slager, heeft hier het vak geleerd voor hij zich zelfstandig vestigde). Hier woonden in de oorlog 4 heel oude mensen, broers en zusters. Kinderen van Izak en Elisabeth Wijsenbeek. Een andere getrouwde zuster, Rosetta, was tijdens de arrestatie hier op bezoek. De Wijsenbeeks waren al anderhalve eeuw geleden vanuit Beieren hier komen wonen. Zij dreven een zaak in stoffen en manufacturen. De slagerij kwam van de kant van de schoonfamilie ( Walg).Het ging hen goed. Naast de worstfabriek was er op zeker moment ook nog

8 een vleesrokerij in de achtertuin. Zij waren ook een van de drie joodse middenstanders die in 1915 al telefoon hadden. ( de andere twee waren slager Walg en Elezar Levi, beide in de Kattenstraat). Zij zijn allemaal ( behalve Andries Isaac), op 9 april 1943 overgebracht naar Vught, waarbij juf. Hoytema van het Rode Kruis hen begeleidde. Een brief die de burgemeester enkele dagen eerder schreef, waarin hij om vrijstelling van deportatie verzocht vanwege hun zeer hoge leeftijd, had niet geholpen. Ook dit huis werd op 12 april 1943 verzegeld Hier liggen vijf stenen om deze hoogbejaarden te gedenken. Gabriel Isaac Wijsenbeek, geboren 12 oktober 1855 in Cb. Vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor ( 87) Johanna Wijsenbeek, geboren op 27 oktober 1857 in Cb. Vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor. ( 85) Andries Isaac Wijsenbeek, geboren op 17 december 1853 in Cb. Omgekomen in 1942 ( 89 jaar) Adriana Wijsenbeek, geboren op 3 april 1867 in Cb. Vermoord op 14 mei 1943 in Sobobor ( 76jaar) Rosetta Kolthoff-Wijsenbeek, geboren 4 juni 1862 in Culemborg, vermoord op 14 mei 1943 in Sobibor ( 80) Markt 23 Dit huis was al vanaf 1840 eigendom van de familie de Beer. Tegen 1900 trouwde Jetta Frank met Hijman de Beer en kwam hier inwonen. Behalve haar schoonouders, haar zwagers en schoonzuster hoorden ook haar eigen ouders tot de vaste bewoners. Hyman de Beer had een zaak in bedden, dekens, manufacturen en naaimachines en was vertegenwoordiger van Palthe stomerijen. In 1932 stierf hij, hij ligt begraven op de joodse begraafplaats evenals de ouders van Jetta. Hoewel mw. de Beer in het Alg. Ziekenhuis aan de dr.hockesingel lag, werd ze van daaruit gedeporteerd op 9 april 1943 en een week later omgebracht in Sobibor. Zoon Louis heeft met zijn vrouw de oorlog overleefd. Hij was ondergedoken op een boerderij in de buurt, later in de kerktoren in Lienden. Na de oorlog woonde hij weer op dit adres. De steen die hier gelegd is bewaart de naam van:. Jetta de Beer-Frank, geboren op 20 mei 1863 in Lienden, vermoord op 16 april 1943 te Sobibor ( 70). Markt 7 In dit huis woonde de familie Aussen. In 1937 is dit jonge gezin hier vanuit Zutphen komen wonen, vanaf 1940 in dit pand. Meneer Aussen was loodgieter. Hij is niet direct na aankomst vergast, zoals de meesten, maar heeft ruim een jaar als gevangene in Buchenwald doorgebracht. Ter nagedachtenis zijn drie stenen gelegd. Hermann Aussen, geboren op 6 november 1906 in Oberhausen, vermoord op 24 februari 1945 in Buchenwald (38) Rosa Aussen-Windmuller, geboren op 26 oktober 1909 in Zutphen, vermoord op 28 januari 1944 in Auschwitz (34) Bernhard Aussen, geboren op 15 april 1939 in Culemborg, vermoord op 28 januari 1944 in Auschwitz (4) Einde van de wandelroute