opinie-buitenland Tekst: bgen b.d. A.T. Vermeij Zorgen over de Noordpool? Tijdens zijn functie als Directeur Inlichtingen en Informatie van het NAVO-hoofdkwartier Joint Forces Command (JFC) Brunssum was de auteur onder meer verantwoordelijk voor de veiligheid op de Noordpool, of wat breder, het hoge noorden. Na zijn pensionering bleef hij de ontwikkelingen op de voet volgen en verzorgt hij lezingen om onze bewustwording met betrekking tot de verantwoordelijkheid voor de dramatische veranderingen in dit uitgestrekte unieke natuurgebied te verhogen. Wat is de Noordpool eigenlijk? Over welk gebied gaat het als we spreken over de Noordpool of het hoge noorden? Er zijn vele definities mogelijk: ten eerste de hele Arctic Ocean, verder in dit artikel aangeduid als Noordelijke IJszee, ten tweede alle landen met territorium binnen de Poolcirkel, 66 graden Noorderbreedte, ten derde gebieden met een gemiddelde temperatuur die lager is dan 10 0 C in juli (zie rode lijn op afbeelding), ten vierde, vanuit ecologisch perspectief alle gebieden noord van de boomgrens, of tenslotte het bevroren zee- en permafrost gebied. Volgens mij gaan de meeste deskundigen en de Arctic Council uit van de tweede definitie landen met territorium binnen de Poolcirkel. Afbeelding 1. De Noordpool (Wikipedia) Smelten van de ijskap Als we spreken over de ijskap wordt bedoeld een laag ijs op zee van 1 tot 4 meter dik en grote kilometers dikke ijsmassa s (gletsjers) op het aangrenzende land. Hoe kan dit ijs nu op grote schaal smelten? De initiële smelting kwam op gang door een geringe opwarming als gevolg van een verhoogde CO 2 concentratie in de atmosfeer, voornamelijk veroorzaakt door de mens. Daardoor is er wat ijs gesmolten, dat vervolgens werd versterkt door het albedo-effect : het reflecterend vermogen van het aardoppervlak. Sneeuw en ijs weerkaatsen circa 90% van de zonnestralen en daarmee ook de warmte, terwijl grond of water maar circa 10% van de zonnestralen reflecteert, waarbij de rest wordt omgezet in warmte. Hierdoor heeft het daadwerkelijk smelten van (delen van) de ijskap op de Noordpool een accelererend effect, want gesmolten ijs (water) 23
Afbeelding 2. IJsbeer op smeltend zee ijs; hoe lang nog? (Wikipedia) absorbeert circa 90% van de warmte. Dit betekent dat het smelten als een soort katalysator voor verdere temperatuurstijging zorgt en dus vervolgens voor nog meer smelting. De afgelopen twee decennia is de oppervlakte van het poolijs al met ongeveer een omvang gelijk aan die van India afgenomen. Ook is er momenteel weer sprake van een beperktere groei van het zee-ijs, dat normaal na een periode van afname van mei tot september, vanaf de maand oktober meer moet gaan aangroeien. Alleen zagen we in november 2016 dat er al een fors aantal maanden een circa 20 graden hogere temperatuur dan gemiddeld (normaal) heerste op de Noordpool. Dit alles heeft allerlei negatieve en positieve gevolgen; in het vervolg van dit artikel beperk ik mij tot het hoge noorden zelf en ga ik niet in op afgeleide gevolgen zoals het wereldwijd rijzen van de zeespiegel of een mogelijk afnemend belang van het Midden-Oosten. Governance van territorium- en grensgeschillen Voor bepaalde delen van dit gebied is het helder tot wiens grondgebied dit behoort. De kust van de Noordelijke IJszee is voor circa voor de helft Rusland en de andere helft behoort gezamenlijk tot de Verenigde Staten, Canada, Denemarken (Groenland) en Noorwegen. Regelingen voor de eigendomsrechten worden vastgelegd door de United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS), dat het maritiem internationaal recht codificeert. Het gaat daarbij om aspecten als nationaal luchtruim, territoriale wateren (12 zeemijl) inclusief de bodem eronder en het luchtruim erboven, die behoren tot een nationaal territorium. Daarnaast worden in dit forum de economische zones (200 zeemijl) overeengekomen. Tussen deze economische zones van de landen met een arctische kust en de pool zelf blijft dan nog een grote oceaan van circa 3000 bij 1800 kilometer over, die we, na het eventueel tijdens de zomers helemaal smelten van het poolijs, als internationale wateren moeten bestempelen. Dit alles zal niet zo eenvoudig zijn als het klinkt, want we zagen al in augustus 2007, toen Rusland haar vlag plaatste op de bodem van de Noordelijke IJszee, dat het niet van plan was de rijkdommen van deze internationale wateren open te stellen voor iedereen. Het past dan ook in de huidige ambitie van Rusland om weer als een wereldmacht mee te doen dat het nu reeds een claim heeft gelegd op ruim 1/3 van de internationale wateren van de Noordelijke IJszee. Als het ijs daadwerkelijk grotendeels of geheel zou smelten, ontstaan er in de Noordelijke IJszee grote internationale, exploiteerbare wateren. In dit gebied kan het dan druk worden door de aanwezigheid van landen die ook een graantje mee willen pikken, zoals China, India, Zuid-Korea en Japan. Deskundigen geven aan dat de Noordelijke IJszee over ongeveer 40 jaar s zomers ijsvrij zou kunnen zijn. 24 Carré 1 2017
Afbeelding 3. Arctic Council vergadering in Zweden (Peter Prokosh) Arctic Council Teneinde alle toekomstige uitdagingen en meningsverschillen in het hoge noorden in gezamenlijk overleg op te lossen, hebben de arctische landen in 1996 een intergouvernementele organisatie de Arctic Council opgericht. De 8 deelnemende landen zijn: Verenigde Staten, Canada, Rusland, Denemarken (Groenland), Zweden, IJsland, Noorwegen en Finland. Daarnaast zijn er momenteel 12 landen aangesloten als observer: China, India, Zuid-Korea, Singapore, Japan, Frankrijk, Duitsland, Nederland, Groot-Brittannië, Italië, Spanje en Polen. Tenslotte zijn er momenteel ook nog 20 intergouvernementele en nongouvernementele organisaties aangesloten als observer. Onder de paraplu van de Arctic Council werken circa 10 eigen organisaties om alle ontwikkelingen op de Noordpool in de juiste banen te leiden. Een voorbeeld is de Emergency Prevention Preparedness and Response Working Group (EPPR), die zich bezighoudt met milieuaspecten van de Noordpool ter voorkoming van rampen en het zoveel mogelijk beperken van de mogelijke gevolgen daarvan. Nieuwe zeeroutes Transport en milieu worden beïnvloed door het nu reeds vrijkomen van zeeroutes, die momenteel zelfs al commercieel bruikbaar zijn. De noordoost passage via de Barentszee, noord langs Rusland, verkort de zeeroute van Rotterdam naar Japan. De lengte van de huidige route via het Suezkanaal bedraagt 21.000 km en deze kan via de noordoost passage worden verkort tot 13.000 km. Ook de noordwest passage langs Groenland, Canada en Alaska maakt de zeeroute van New York naar Japan korter. Nu heeft deze route via het Panamakanaal een lengte van 18.200 km en via de noordwest passage kan de route worden gereduceerd tot 14.000 km. Het gebruik van deze kortere routes scheelt veel tijd en brandstof en bovendien is er op deze routes minder kans op piraterij. Daarnaast zullen er waarschijnlijk minder kwetsbare en, vanwege tolheffing, kostbare passages door het Suezkanaal en het Panamakanaal Rotterdam 13.000 km 21.000 km zijn, tenzij landen als bijvoorbeeld Rusland tol of een andere bijdrage voor service op de route gaan heffen. Ter voorbereiding op een daadwerkelijk commercieel gebruik op grote schaal zijn er in de zomer van 2011 al ruim 50 schepen via de noordoost passage gepasseerd. In 2012 voeren er 254 schepen over de noordoost passage. Daarna was de verwachting dat er een steeds grotere jaarlijkse toename zou zijn, maar door de oplopende spanning tussen Rusland en het Westen en de sancties, zien we tot vorig jaar weer een (tijdelijke) daling van de aantallen. Japan Afbeelding 4. Noordoost passage 8000 km korter (Wikipedia, bewerkt door A.T. Vermeij) 25
Afbeelding 5. MT Mastera, één van de twee Finse olietankers die tevens als ijsbreker is gebouwd (Wikipedia) Nieuwe Europoort op IJsland? Door het toenemende aantal schepen dat passeert via de noordoost en de noordwest passage lijkt ook de strategische positie van IJsland als het knooppunt van de noordelijke zeeroutes weer belangrijk te worden. IJsland heeft plannen een nieuwe haven aan de noordoostkust te bouwen en nog andere faciliteiten voor overslag en distributie. Hierbij is ook China betrokken en er is inmiddels een aantal overeenkomsten tussen IJsland en China gesloten over vrijhandel en gebruik van havens. Grondstoffen: aardolie, gas en mineralen Toonaangevende geologische instituten schatten dat de Noordpool bijna een kwart bevat van alle nog niet ontdekte fossiele brandstoffen. Het meeste bevindt zich naar verwachting in de kuststroken, waardoor het duidelijk zal zijn welk land de eigenaar is. Een toekomstige exploitatie zal het huidige olie- en gastransport netwerk (vooral pijpleidingen) aanzienlijk laten groeien. Dit alles levert voor bepaalde landen inkomsten op, maar het kan ook grote invloed hebben op het milieu. Onder het smeltende ijs op het land worden nu reeds vele mineralen ontdekt, zoals goud, zilver, diamanten, zink, lood, koper, ijzererts, uranium en nog 17 zeldzame aardmetalen die elders in de wereld, momenteel grotendeels in China, worden geëxploiteerd en die noodzakelijk zijn voor de productie van smartphones, tablets en computers. De exploitatie hiervan komt op gang in alle kustgebieden binnen de poolcirkel. Een heel interessante ontwikkeling in deze is Groenland. Een paar jaar geleden gaf Denemarken de circa 56.000 Groenlanders de kans zich in een referendum uit te spreken voor autonomie of deel te blijven uitmaken van het Koninkrijk Denemarken. Het overgrote deel van de Groenlanders woont aan de westkant en is dus meer op het relatief dichterbij gelegen Canada georiënteerd dan op hun moederland. De meerderheid koos voor meer zelfstandigheid; dat proces is inmiddels in beweging gezet. Denemarken blijft voorlopig echter Groenland op grote schaal financieel steunen. Het zorgt tevens voor de veiligheid door het inrichten van militaire posten en het uitvoeren van lange sledepatrouilles. Nu er gebieden voor mijnbouw kunnen worden geëxploiteerd, zijn landen als China en India er als de kippen bij om grond en of rechten te kopen van de Groenlandse regering. Visserij De Noordpool is het meest visrijke gebied van Europa, dus als het ijs tijdens de zomers echt grotendeels zal gaan smelten, ontstaan er in de Noordelijke IJszee ook grote internationale exploiteerbare wateren. Bovendien kunnen door de temperatuurverandering en de verandering van de ziltheid van het water de visstand en de gerelateerde visvloten wijzigen of verplaatsen. Het zal er druk worden door de toenemende visserij en andere vormen van scheepvaart ten behoeve van onderzoek en andere doeleinden. Uiteraard zullen de leden van de Arctic Council proberen hun economische en andere belangen, zoals het milieu zoveel mogelijk te beschermen. Veiligheid Met name de vijf direct belanghebbenden bij de Noordpool, Verenigde Staten, Canada, Rusland, Denemarken en Noorwegen maken zich zorgen over hun belangen in deze regio en de veiligheid. Veiligheid heeft in dit kader een breed, veelomvattend perspectief. Mogelijke bedreigingen kunnen zijn of worden: overbevissing, schade aan het milieu, georganiseerde criminaliteit, militaire presentie, strijdige economische belangen, politieke/bestuurlijke verschillen van inzicht, etc. Bij een milieuramp in het Noordpoolgebied kan iedereen zich wel wat voorstellen, maar hoe voorkom je dat? Door in de Arctic Council en de UNCLOS goede afspraken te maken en regelingen op te stellen en deze vervolgens te controleren en indien nodig af te dwingen. Vooral voor dit laatste zijn mogelijk een kustwacht, politie of militaire middelen nodig. Dit betekent niet meteen het militariseren van de Noordpool, dat zou de spanningen Rusland en de vier betrokken NAVO-landen meteen verder doen oplopen. Toch mogen we de ambitie van Rusland om weer als wereldspeler mee te gaan doen niet onderschatten. Het lijkt mij bijvoorbeeld heel voor de hand liggend dat Rusland (en mogelijk ook andere landen) gaat proberen voor het toekomstig gebruik van de noordelijke passages een soort tol of mogelijk een bijdrage aan de servicekosten voor het gebruik van de noordoost route te gaan heffen. Ook al wil je dan 26 Carré 1 2017
Afbeelding 6. Smeltende ijsberg voor de kust (Wikipedia) de Noordpool niet meteen militariseren, zul je toch controle- en dwangmiddelen nodig hebben, zoals een kustwacht. Ja, en hoeveel marineschepen er dan onder de naam en vlag van de kustwacht gaan varen en optreden zal de toekomst leren. Wat inmiddels wel zichtbaar wordt, is dat Rusland langs de route momenteel 12 nieuwe marine- of kustwachtbases aan het bouwen is. Voor wat betreft de veiligheid op de Noordpool zou het verstandig zijn als de Verenigde Staten, Canada, Denemarken, Noorwegen, IJsland, Zweden en Finland de krachten zouden bundelen - eventueel via de NAVO of de EU - om samen te werken tegen de expansiedrift van vooral China en Rusland. Kansen en bedreigingen voor Nederland! Ook landen als Nederland zijn lid (als observer) van de Arctic Council en zien ook kansen in het hoge noorden. Zoals ik hierboven reeds aangaf, is de bouw van nieuwe infrastructuur op sommige plaatsen al begonnen. Zo zijn ook Nederlandse bedrijven al betrokken bij het vergroten en uitdiepen van enkele havens gerelateerd aan die nieuwe Russische bases. Toch is er nog niet veel te merken van Nederlandse activiteiten om op grote schaal aan deze werken te gaan deelnemen. Maar kansen zijn er zeker voor bedrijfstakken waar Nederland sterk in is: bouw van havens en andere waterwerken, offshore, scheepsbouw (met ijsbescherming) en olie- en gaswinning (op zee). Daarentegen kunnen de havens van Rotterdam, Antwerpen en Hamburg mogelijk ook de nadelen gaan voelen van de vrije noordelijke zeeroutes met IJsland als knooppunt en mogelijk nieuwe overslaglocatie. Toch kan een knooppunt als IJsland ook weer kansen bieden, vanwege de eerdergenoemde plannen voor de bouw van een haven en overslagcapaciteit. Zorgen over de Noordpool Samenvattend zijn er zorgelijke ontwikkelingen in het hoge noorden. Allereerst dreigt een uniek natuurgebied op grote schaal te veranderen en het unieke arctische karakter (voor een deel) verloren te gaan door het in een steeds hoger tempo smeltende ijs. Daarbij komen grote hoeveelheden grondstoffen beschikbaar, waar vele landen begerig naar zullen graaien. Dit kan leiden tot internationale spanningen. Een derde ontwikkeling is dat door het smelten van het ijs veel vis naar het noorden trekt door temperatuurstijgingen en de verandering van de ziltheid met als gevolg dat de Noordelijke IJszee als meest visrijke gebied van Europa meerdere vissersvloten zal aantrekken. Ten vierde zien we dat een land als China, maar meer landen zouden dit voorbeeld kunnen volgen, ontginningsrechten en andere strategische posities opkoopt in Groenland en IJsland en daar verder plannen ontwikkelt die niet bepaald in het belang van Europa of onze transatlantische partners zijn. Bovendien zien we dat de nieuwe, veel kortere, vaarroutes van Rotterdam naar Tokio via de noordoost, maar ook via de noordwest (van New York naar Tokio) steeds meer maanden per jaar bruikbaar zijn voor reguliere scheepvaart. Dit scheelt veel brandstof en op termijn waarschijnlijk zelfs veel schepen, maar kan op termijn de positie van havens zoals Rotterdam nadelig beïnvloeden. Ten zesde zal het stijgende waterpeil op termijn ook kosten voor ons land met zich meebrengen. Ten slotte zijn er ook kansen voor Nederland in de offshore olie- en gaswinning, scheepsbouw met ijsbescherming, havenbouw en waterwerken. Maar voor al deze zorgen en kansen geldt dat we dan als Nederland wel verder vooruit moeten willen kijken, denken en plannen dan alleen de komende kabinetsperiode. 27