Over referentievlakken en peilschaalopmetingen in het Zeescheldebekken

departement Mobiliteit en Openbare Werken Over referentievlakken en peilschaalopmetingen in het Zeescheldebekken 12_058 WL Rapporten Vlaamse overheid

Over referentievlakken en peilschaalopmetingen in het Zeescheldebekken Vereycken, K; Vanlierde E.; Taverniers, E.; Deschamps, M.; Verwaest, T.; Mostaert, F. September 2015 WL2015R12_058_1

Deze publicatie dient als volgt geciteerd te worden: Vereycken, K; Vanlierde E.; Taverniers, E.; Deschamps, M.; Verwaest, T.; Mostaert, F. (2015). Over referentievlakken en peilschaalopmetingen in het Zeescheldebekken:. Versie 3.0. WL Rapporten, 12_058. Waterbouwkundig Laboratorium: Antwerpen, België. Waterbouwkundig Laboratorium Flanders Hydraulics Research Berchemlei 115 B-2140 Antwerpen Tel. +32 (0)3 224 60 35 Fax +32 (0)3 224 60 36 E-mail: waterbouwkundiglabo@vlaanderen.be www.waterbouwkundiglaboratorium.be Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welk andere wijze ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Documentidentificatie Titel: Over referentievlakken en peilschaalopmetingen in het Zeescheldebekken Opdrachtgever: Waterbouwkundig Laboratorium Ref.: WL2015R12_058_1 Keywords (3-5): Nivelleringen referentievlakken Zeeschelde peilschaal tienjarige overzichten Tekst (p.): 11 Bijlagen (p.): 9 Vertrouwelijk: Ja Uitzondering: Opdrachtgever Intern Vlaamse overheid Vrijgegeven vanaf: December 2014 Nee Online beschikbaar Goedkeuring Auteur Revisor Projectleider Coördinator Studie & Advies Afdelingshoofd Vereycken, K. Taverniers, E. Vanlierde, E. Verwaest, T. Mostaert, F. Verantwoordelijke (Steunpunt) HIC Deschamps, M. Revisies Nr. Datum Omschrijving Auteur(s) 1.0 21/11/2014 Conceptversie Vereycken, K. 2.0 4/12/2014 Inhoudelijke revisie Taverniers, E. 3.0 25/9/2015 Definitieve versie Vanlierde, E. Abstract Dit document heeft als doel alle beschikbare informatie over referentievlakken, nivelleringen en peilschaalopmetingen te centraliseren en synthetiseren. Sinds de eerste tijwaarnemingen tot vandaag zijn de referentievlakken en peilschalen gewijzigd, het is van groot belang om deze wijzigingen te kennen zodat men historische tijwaarnemingen, zowel in ruwe vorm als in tienjarige overzichten, correct kan interpreteren. Dit document geeft enerzijds een korte geschiedenis weer, en anderzijds geeft zij omrekeningstabellen om historische waarden (KD, NKD,...) naar TAW om te rekenen.

Inhoudstafel Inhoudstafel... I Lijst van de tabellen... II Lijst van de figuren... III 1. Inleiding... 1 2. De verschillende referentievlakken vanaf het begin der metingen t.e.m. het huidige referentievlak... 2 2.1. KD NKD TAW... 2 2.1.1. Terminologie... 2 2.1.2. Inmeten peilschalen versus inmeten referentievlakken... 4 2.1.3. Omrekenen van KD naar NKD... 4 2.1.4. Omrekenen van NKD naar TAW... 6 2.1.5. Omrekenen van KD naar TAW... 7 2.2. Samenvatting voor Belgische referentiesystemen... 7 2.2.1. Samenvattende omrekeningstabel... 7 2.2.2. Geldigheidsperiode van de referentievlakken... 9 2.3. TAW en NAP... 10 3. Referenties... 11 4. Bijlagen... B1 Definitieve versie WL2015R12_058_1 I

Lijst van de tabellen Tabel 1 - Verschil tussen de referentievlakken NKD en TAW per post in het Zeescheldebekken.... 3 Tabel 2 - Verschillen tussen KD en NKD,... 5 Tabel 3 - Omrekeningstabel NKD-TAW... 6 Tabel 4 - Samenvattende omrekeningstabel... 8 Tabel 5 - Overgang van KD naar NKD in de tijd per post voor ruwe data... 9 Tabel 6 - Geldigheidsperiode voor de verschillende referentievlakken (tienjarige overzichten)... 9 Tabel 7 - Omzetting van NAP naar KD/NKD/TAW... 10 Tabel 8 - Vergelijking KD-NKD met ruwe data (maandbladen) versus 10 jarige overzichten voor de post Dendermonde... B1 Tabel 9 - Vergelijking KD-NKD met ruwe data (maandbladen) versus 10 jarige overzichten voor de post Walem... B2 Definitieve versie WL2015R12_058_1 II

Lijst van de figuren Figuur 1 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1931-1940 (Vekemans, 1946). Informatie over de tijposten en peilschaalopmetingen... B3 Figuur 2 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1931-1940 (Vekemans, 1946). Informatie over de tijposten en peilschaalopmetingen (vervolg)... B4 Figuur 3 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1941-1950 (Codde & De Keyser, 1954). Informatie over de tijposten en peilschaalopmetingen... B5 Figuur 4 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1941-1950 (Codde & De Keyser, 1954). Informatie over de peilschaalopmetingen en referentievlakken KD & NKD... B6 Figuur 5 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1941-1950 (Codde & De Keyser, 1954). Informatie over de tijposten, peilschaalopmetingen en referentievlakken KD & NKD (vervolg)... B7 Figuur 6 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1951-1960 (Codde & De Keyser, 1963). Informatie over de tijposten, peilschaalopmetingen en referentievlakken... B7 Figuur 7 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1951-1960 (Codde & De Keyser, 1963). Informatie over de tijposten, peilschaalopmetingen en referentievlakken (vervolg)... B8 Figuur 8 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht 1991-2000 (Taverniers & Mostaert, 2009). Informatie over de referentievlakken... B9 Definitieve versie WL2015R12_058_1 III

1. Inleiding Er zijn van het Zeescheldebekken al meer dan 115 jaren systematische en continue tijgegevens beschikbaar. Meestal worden jaargemiddelden gebruikt, zoals van hoogwater, laagwater en tijverschil. Daarbij worden bvb. evoluties onderzocht en getracht om trends te verklaren. De oorspronkelijke data staan gebundeld in vele (meestal tienjarige) overzichten. Die data staan in opeenvolgende referentievlakken die -hoewel slechts centimeters- van elkaar verschillen, doch wat toch dient weggewerkt te worden om de evoluties en trends zuiver te kunnen stellen. Bovendien zijn de verschillen tussen referentievlakken doorgaans plaatsafhankelijk, tijpost per tijpost. Het kunnen maken van studies rond evoluties en trendverklaringen veronderstelt dat alle tijgegevens in uiteindelijk één enkel hoogte-referentievlak worden weergegeven, wat heden ten dage uiteraard T.A.W. (Tweede Algemene Waterpassing) is. Dan moeten de historische data naar T.A.W. worden omgezet. Tevens dienen de tijgegevens van de Westerschelde, en die van de Nederlandse Rijkswaterstaat afkomstig zijn, van hun referentievlak N.A.P. (Normaal Amsterdams Peil) naar T.A.W. worden omgezet. Ook dat verschil variëert al naargelang de tijd. Bij dat alles kan ook enige duiding gegeven worden waarom er historisch verschillende referentievlakken zijn, en met welk specifiek doel ze zijn ontstaan. In België geldt het voordeel dat ze elk hun eigen naam hebben, zoals bvb. D, N.K.D. en T.A.W. In Nederland is de naam sinds 1891 zelf onveranderd gebleven, nl. N.A.P. en moet verwezen worden naar het nummer van de betrokken nauwkeurigheidswaterpassingen. Bovendien zeggen verschillen tussen de hoogte-referentievlakken nog niet alles. De peilschalen van de meetposten kunnen zogenaamd wel in een bepaald referentievlak staan, maar de vraag rijst of ze inderdaad volledig juist zijn ingemeten en geplaatst, en of ze tijdens hun levensduur niet aan zetting (van de constructie waarop ze zijn bevestigd) zijn onderhevig geweest. Ook deze verschillen zijn van belang om in de historische data verwerkt te worden. De informatie over de opeenvolgende referentievlakken en hun onderlinge verschillen, zit vooral in de opeenvolgende publicaties genaamd Tienjarige Overzichten van Tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken. Het lijkt van belang om die informatie in één nota samen te brengen en deze dan ruim ter kennis te stellen. De impact van het juist omzetten van historische tijgegevens naar bvb. de huidige T.A.W. mag immers niet onderschat worden. Het negeren ervan kan eventueel vrij verstrekkende gevolgen hebben, m.n. bij het op basis van niet-gecorrigeerde data aangeven van evoluties en trends van het getij. Definitieve versie WL2015R12_058_1 1

2. De verschillende referentievlakken vanaf het begin der metingen t.e.m. het huidige referentievlak 2.1. KD NKD TAW 2.1.1. Terminologie KD, NKD, TAW en NAP zijn 4 verschillende referentievlakken of vergelijkingsvlakken waar tegenover (water)hoogtes in België en Nederland werden of worden uitgedrukt. KD, NKD en TAW zijn de Belgische referentievlakken, NAP het Nederlandse referentievlak. KD en NKD zijn historische referentievlakken, beide wijken af van het referentievlak dat vandaag de dag in voege is (met name TAW). Grofweg kan men stellen dat KD gold t.e.m. 1940 en NKD vanaf 1941 tot 1980. NAP wordt sinds 1891 als referentievlak gebruikt, ter opvolging van het vroegere AP (Amsterdams Peil). Hieronder wordt de geschiedenis van elk referentievlak besproken. Krijgsdepot of KD of nul D Het niveauvlak Krijgsdepot wordt sinds 1 januari 1888 gebruikt als basis voor de inplanting van al de peilschalen van het Belgisch Zeescheldebekken (Codde & De Keyser, 1954). Nul D is bekend als zijnde de Eerste Algemene Waterpassing, genivelleerd van 1840 à 1879. Uit het tienjarig overzicht van 1991-2000 (Taverniers & Mostaert, 2009) lezen we: Vóór 1940 werd bij de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken gebruik gemaakt van het vergelijkingsvlak nul D (waar D staat voor Dépot, zijnde het zogenaamde Krijgsdepot). Dit referentievlak had zijn oorsprong te Oostende, nl. uitgaande van een langjarig gemiddelde van laag-laagwater bij springtij. Te Antwerpen werd dit vlak uit waterpassing bepaald als zijnde gelegen op 2.978 m boven de drempel van de Kattendijkzeesluis, of in praktijk op +7.900 m onder het bronzen merkplaatje nr. 15/3p10 op de arduinen deksteen van het noordelijke buitenhoofd van deze sluis. Hierbij weze opgemerkt dat een fout zou geslopen zijn bij het aannemen van die hoogte (+7.900m), meerbepaald in het daarbij veronderstellen van het betrokken referentievlak (m.n. nul D in plaats van nul Z ). Nul Z is een eerste groot (landelijk) nivellement, van 1840 à 1848, met vertrekpunt te Oostende, op basis van de hoogte van een langjarig gemiddeld laagwater springtij over een onbekende periode. Dat vlak is tot aan de TAW (dus vanaf 1980) bij de Dienst der Kust in gebruik gebleven voor de tijwaarnemingen aan de kust. Nul D is het daaropvolgende grote (landelijk) nivellement, van 1840 à 1879, ook met vertrekpunt te Oostende, Ook dit steunt op de hoogte van gemiddeld laagwater springtij te Oostende, nu over 1834 à 1853. Beide referentievlakken zijn over België doorgenivelleerd geworden, dus ook tot in Antwerpen. De aanname van basishoogte voor de NKD van 7,900m voor het bronzen getuigplaatje 15/3ρ10 aan de Kattendijksluis te Antwerpen, is discutabel, want die waarde zou in Nul Z gelden en dus niet in Nul D, met een verschil van 16,65 cm Er is daarover heel wat discussie geweest, maar de waarde 7,900m bleef definitief aangehouden. Er werd daarbij aangehouden dat de waarde van 7,900m aansluit op de hoogte van 2,978m boven de drempel van deze sluis, hoogte dat in oude Tienjarige Overzichten wordt aangegeven als zijnde het nulvlak van de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken. Nul Krijgsdepot of NKD Verder lezen we in hetzelfde tienjarig overzicht van 1991-2000 (Taverniers & Mostaert, 2009): Tussen 1942 en 1948 [1944 cfr. Vekemans, 1946] werden langs bijna alle waterwegen van België nieuwe nauwkeurige waterpassingen uitgevoerd, uitgaande van precies dat bronzen merkplaatje te Antwerpen, met per definitie het (juist veronderstelde) peil +7.900 m (men schrijft dat inderdaad steeds tot op drie cijfers na de komma, om duidelijk aan te geven dat het tot op millimeters aldus werd aangenomen). Het nivellement werd N.K.D. genoemd (Nul Krijgsdepot) en aangenomen werd dat het in wezen met het vergelijkingsvlak nul D overeen komt. In de tabellen werd daarom steeds N.K.D. gebruikt voor zowel nul D als N.K.D. zelf. Definitieve versie WL2015R12_058_1 2

Tweede Algemene Waterpassing of TAW Tabel 1 - Verschil tussen de referentievlakken NKD en TAW per post in het Zeescheldebekken. Oranje cellen geven aan dat de post niet meer in werking was bij de overgang van NKD naar TAW. De waarden in de rode cellen zijn interpolaties a.d.h.v. naburige posten. rivier meetpost nivellering verschil (cm) Schelde Prosperpolder 1/09/1981 11 Zandvlietsluis voor 1981 11 Liefkenshoek 18/06/1981 15 Boudewijnsluis voor 1981 10 Kallosluis 10/08/1983 11 Wilmarsdonk 10 Sint-Marie 23/06/1981 10 Oosterweel 1/07/1981 9 Antwerpen 19/06/1981 8 Hemiksem 19/05/1981 7 Schelle 20/05/1981 9 Hingene 9 Temse voor 1981 9 Driegoten 31/08/1981 6 Sint-Amands 18/05/1981 8 Dendermonde 1/06/1981 10 Schoonaarde 15/05/1981 11 Uitbergen 28/08/1981 9 Wetteren 11/06/1981 17 Melle 13/05/1981 21 Gentbrugge 23/09/1981 8 Merelbeke 12/05/1981 7 Zwijnaarde voor 1981 7 Rupel Boom 3/06/1981 12 Walem 2/06/1981 6 Nete's Duffel-sluis 15/06/1981 5 Lier-Molbrug 29/06/1981 5 Emblem 10/06/1981 6 Grobbendonk? 5 Lier-Maasfort voor 1981 5 Kessel voor 1981 5 Itegem 25/03/1981 4 Zammel 1/04/1981 3 Dijle Mechelen-Ben-sluis 16/06/1981 5 Rijmenam voor 1981 3 Haacht 1/04/1981 3 Zenne Hombeek 14/05/1981 5 Zemst 12/06/1981 5 Durme Tielrode voor 1981 9 Hamme-brug 21/07/1982 7 Waasmunster-sluis 24/06/1981 9 Waasmunster-brug 26/06/1981 9 Waasmunster-Manta voor 1981 9 Zele 9/06/1981 10 Lokeren 10 Daknam 10 Sinaai 10 Moerbeke 10 Wachtebeke 10 Eksaarde 10 Tabel 1 geeft dus per post weer wat het verschil is tussen de NKD en TAW referentievlakken zoals begin der jaren 1980 over het Zeescheldebekken werd ingemeten. Gemiddeld is deze afwijking 8 cm, maar plaatselijk zijn er verschillen. Voor sommige posten was deze informatie niet voorhanden, daar werd dan geïnterpoleerd o.b.v. de informatie van naburige posten. Definitieve versie WL2015R12_058_1 3

Het tienjarige overzicht van 1981-1990 werd als eerste met TAW hoogten gepubliceerd. Als vertrekpunt van de TAW werd een punt genomen van de Nauwkeurigheidswaterpassing (daterend van 1889 à 1892) te Ukkel, met als hoogte evenwel deze in de Eerste Algemene Waterpassing (1840 à 1879) dus in Nul D. Gemiddeld gezien ligt het vergelijkingsvlak T.A.W. 8 cm hoger dan N.K.D. hoewel dat plaatselijk van deze waarde kan afwijken. Taverniers & Mostaert (2009, tienjarig overzicht 1991-2000) leggen uit: Het vergelijkingsvlak T.A.W. gaat uit van een vertrekpunt te Ukkel, waar een basisverkenmerk per definitie heeft welke nog van de beide al vernoemde waterpassingen uitgaat. Aangezien de waterpassingslijnen (driehoeken) en de doorgevoerde vereffeningen vertrekken vanuit Ukkel i.p.v. Oostende of Antwerpen, en eerder langs de wegen i.p.v. de waterwegen, liggen de hoogtevlakken N.K.D. en T.A.W. niet perfect aan elkaar evenwijdig. Er zijn onderlinge verschillen die van plaats tot plaats verschillen. Maar algemeen kan gesteld worden dat het vergelijkingsvlak T.A.W. 8 cm hoger ligt dan N.K.D. Dit is niet alleen het verschil zoals bij de waterpassing werd opgemeten aan het bronzen merkplaatje van N.K.D. te Antwerpen, maar is ook het gemiddelde van de verschillen op de andere locaties. 2.1.2. Inmeten peilschalen versus inmeten referentievlakken In Tabel 1 worden per post de verschillen weergegeven tussen de referentievlakken NKD en TAW. Echter, op dezelfde moment dat de verschillen in referentievlakken werden ingemeten, werden ook de peilschalen per post geëvalueerd, wat trouwens de hoofdbedoeling was. Peilschalen zijn normaliter stevig bevestigd op flinke dus relatief sterk in de bodem gefundeerde constructies, maar over een periode van zeer vele jaren kunnen deze toch zakken of stijgen t.o.v. zijn onmiddellijke omgeving, of is er een algemene geologische zakking of verheffing aan de gang. Bovendien kunnen inmetingen en plaatsingen van peilschalen zeker vroeger- niet steeds tot op millimeters gegarandeerd worden Zo gebeurt het dus dat de peilschalen niet helemaal of niet meer helemaal correct in het oude referentievlak staan of niet juist in het nieuwe vlak geplaatst worden. Buiten de plaatselijke verschillen tussen bvb. de referentievlakken TAW en NKD kan het bij de eigenlijke peilschalen om nog andere verschilwaarden handelen. In sectie 2.1.4 wordt tegelijk met referentievlakverschillen en peilschaalverschillen rekening gehouden om de omrekening van NKD-tijwaarnemingen naar TAW mogelijk te maken. Zo stelt het tienjarig overzicht van 1931-1940 dat in 1938 werd vastgesteld dat de peillatten van Duffel, Lier en Emblem respectievelijk 2 cm te laag, 6 cm te hoog en 6 cm te laag stonden. De correcties zijn dan toegepast op waarnemingen uitgevoerd vanaf 1 januari 1931. Concreet wil dit zeggen dat deze correctie in het tienjarig overzicht van 1931-1940 vervat zit, maar dat deze wel in de ruwe data nog aanwezig is van 1931 tot 1938. Het tienjarig overzicht meldt dat deze fout waarschijnlijk sinds voor 1890 aanwezig is. Bij het behandelen van ruwe data moet dan feitelijk vanaf het begin der metingen tot 1938 deze vernoemde correctie worden toegepast. Bij de interpretatie van tienjarige overzichten vóór dat van 1931-1940 moet dan ook hier mee rekening gehouden worden. Een andere methode bestaat er in om aan te nemen dat er bij aanvang (bvb. 1890) geen fout op de peilschalen bestond doch dat deze in de loop der jaren bvb. lineair is toegenomen; alsdan wordt het in bvb. 1983 gevonden hoogteverschil over jaren gespreid. Naast de peilschaalopmetingen die men terugvindt in tienjarige overzichten, worden op de bladen van de ruwe data ook correcties terug gevonden. Hoewel het niet letterlijk vermeld wordt, handelt het in die gevallen om peilschaalcorrecties. Tijdens het digitaliseren wordt deze informatie bijgehouden zodanig dat bij de omzetting van ruwe data naar data in TAW aan deze correctie ook tegemoet gekomen wordt. 2.1.3. Omrekenen van KD naar NKD Enerzijds werd reeds aangehaald dat gedacht werd dat NKD en KD in wezen overeenkomen, maar dat een fout zou geslopen zijn bij het aannemen van het veronderstellen van de betrokken referentievlakken. Echter, niet voor elke meetpost is informatie beschikbaar over deze fouten of afwijkingen. Waar deze informatie ontbreekt wordt, bij gebrek aan beter, gesteld dat dat KD en NKD daar met elkaar overeenkomen. Voor posten die dus ontbreken in Tabel 2, is KD gelijk aan NKD (hierbij moet vermeld worden dat hierover discussie geweest is, maar men rederlijkerwijze heeft kunnen aannemen dat nul D en NKD daar hetzelfde zijn). In het tienjarig overzicht van 1931-1940 wordt gemeld dat controlemetingen verschillen aan het licht gebracht hebben voor een aantal posten. Aldaar worden deze verschillen gerapporteerd (zie bijlagen). Het tienjarig overzicht van 1941-1950 geeft dezelfde informatie, hoewel dat hier voor enkele posten afwijkende Definitieve versie WL2015R12_058_1 4

verschillen genoteerd worden (zie Tabel 2). Er is besloten om de verschillen uit het tienjarig overzicht van 1941-1950 voor waar aan te nemen gezien nog bijkomende inmetingen werden uitgevoerd, niet meer bemoeilijkt door de oorlogsomstandigheden van Wereldoorlog II. Deze verschillen vindt men immers terug als men de ruwe data vergelijkt met de maandgemiddelden uit het laatste tienjarig overzicht. Het tienjarig overzicht van 1931-1940 meldt wel deze verschillen, maar correcties werden niet toegepast in de tabellen van het overzicht zelf, dit vinden we door de ruwe data met de tabellen te vergelijken (zie hiervoor in bijlage, Tabel 8,Tabel 9). Tabel 2 - Verschillen tussen KD en NKD, opgemeten tussen 1942 en 1944 (Vekemans, 1946 en Codde & De Keyser, 1954). Toegepast in tienjarige overzichten 1941-1950 tot 1971-1980. In cursief worden verschillen weergegeven, genoteerd in het tienjarig overzicht van 1931-1940 die anders zijn dan deze in het overzicht van 1941-1950. Voorbeeld: 0 cm KD = -10 cm NKD te Lillo. Dendermonde: 0 cm KD = 7 cm NKD Rivier meetpost Verschil NKD-KD (cm) Schelde Lillo -10 Wilmarsdonk -7 Kattendijk 0 Hemiksem -7 Hingene -8 Temse 9 Buggenhout 10 Dendermonde 10 (7) Schoonaarde 14 Uitbergen 20 Wetteren 20 Melle 19 Gentbrugge 18 Rupel Boom 4 (2) Walem 9 Beneden Nete Duffel -2 Lier Molbrug 13 Kleine Nete Emblem 3 Grote Nete Kessel -1 (4) Dijle Mechelen 8 Rijmenam 8 Zenne Hombeek 10 (7) Durme Tielrode 11 Hamme 15 Waasmunster 13 (9) Lokeren 16 Daknam 15 Sinaai 10 (8) Moervaart Moerbeke 15 Wachtebeke 16 Zuidlede Eksaarde 16 * Dit geldt enkel voor de ruwe data, niet voor de data opgenomen in het tien-jarig overzicht 1931-1940, die evenwel al gecorrigeerd zijn voor de peilschaalcorrecties. Definitieve versie WL2015R12_058_1 5

2.1.4. Omrekenen van NKD naar TAW Zoals reeds aangehaald in sectie 2.1.1 paragraaf TAW, ligt het referentievlak TAW gemiddeld 8 cm hoger dan NKD, maar kan het verschil plaatselijk afwijken. Tabel 1 geeft deze verschillen tussen beide referentievlakken weer per post. Bij het omrekenen van NKD naar TAW moet zowel rekening gehouden worden met het verschil in referentievlak als het verschil in peilschaalopmeting. Als echter geen peillatgegevens voorhanden zijn, moet men zich wel beroepen op het verschil in referentievlak. Tabel 3 geeft de uiteindelijke omrekeningstabel weer om data van NKD naar TAW te transformeren. Het is de kolom peillat waarmee gewerkt moet worden. Voorbeeld: Te Antwerpen geldt 8 cm NKD = 0 cm TAW Tabel 3 - Omrekeningstabel NKD-TAW. Posten zonder peillatopmetingen kregen het nivelleringsverschil, deze waarden zijn in cursief weergegeven. Posten in het oranje bestonden niet meer bij de vernieuwing van het referentievlak, data in het rood duiden er op dat de waarden geïnterpoleerd zijn a.d.h.v. naburige posten. Voorbeeld: Te Antwerpen geldt 8 cm NKD = 0 cm TAW Nivellering Nivellering peillat referentievlakken Verschil Verschil rivier meetpost nivellering NKD-TAW (cm) NKD-TAW (cm) Schelde Prosperpolder 1/09/1981 11 11 Zandvlietsluis voor 1981 11 11 Liefkenshoek 18/06/1981 15 15 Boudewijnsluis voor 1981 13 10 Kallosluis 10/08/1983 11 3 Wilmarsdonk 10 10 Sint-Marie 23/06/1981 10 11 Oosterweel 1/07/1981 9 4 Antwerpen 19/06/1981 8 8 Hemiksem 19/05/1981 7 6 Schelle 20/05/1981 9 8 Hingene 10 9 Temse voor 1981 9 9 Driegoten 31/08/1981 6 7 Sint-Amands 18/05/1981 8 8 Dendermonde 1/06/1981 10 10 Schoonaarde 15/05/1981 11 8 Uitbergen 28/08/1981 9 9 Wetteren 11/06/1981 17 16 Melle 13/05/1981 21 20 Gentbrugge 23/09/1981 8 8 Merelbeke 12/05/1981 7 8 Zwijnaarde voor 1981 7 7 Rupel Boom 3/06/1981 12 12 Walem 2/06/1981 6 6 Nete's Duffel-sluis 15/06/1981 5 3 Definitieve versie WL2015R12_058_1 6

Lier-Molbrug 29/06/1981 5 10 Emblem 10/06/1981 6 10 Grobbendonk? 5 6 Lier-Maasfort voor 1981 5 5 Kessel voor 1981 5 5 Itegem 25/03/1981 4 4 Zammel 1/04/1981 3 8 Dijle Mechelen-Ben-sluis 16/06/1981 5 6 Rijmenam voor 1981 3 3 Haacht 1/04/1981 3 7 Zenne Hombeek 14/05/1981 5 13 Zemst 12/06/1981 5 11 Durme Tielrode voor 1981 9 9 Hamme-brug 21/07/1982 7 7 Waasmunster-sluis 24/06/1981 9 9 Waasmunster-brug 26/06/1981 9 9 Waasmunster-Manta voor 1981 9 9 Zele 9/06/1981 10 9 Lokeren 10 10 Daknam 10 10 Sinaai 10 10 Moerbeke 10 10 Wachtebeke 10 10 Eksaarde 10 10 2.1.5. Omrekenen van KD naar TAW Om data van KD naar TAW om te rekenen moet men rekening houden met verschillen tussen KD & NKD en verschillen tussen NKD & TAW. Men mag echter niet zomaar Tabel 2 en Tabel 3 samenvoegen om van KD naar TAW te gaan. In deze berekening moet men wél de omrekeningen in Tabel 2 gebruiken, maar moet men uit Tabel 3 de verschillen in referentievlakken plukken i.p.v. de peilschaalverschillen. De peilschaalverschillen die in de jaren 70 en 80 werden opgemeten niet gelden voor data pre 1940. Na de Wereldoorlog II werden alle peilschalen vervangen, voor zover er nog veel van de peillatten in Nul D overschoot. Bij verdere herbouwingswerken werden ook vaak nieuwe peilschalen voorzien. Beide soorten werden meteen in NKD geplaatst, dus hebben niet van doen met het vroegere Nul D. Het is dan ook logisch dat men enkel de referentievlakverschillen incorporeert en niet de peillatverschillen. De omrekeningstabel van KD naar TAW vindt men in Tabel 4 (kolom KD naar TAW ). 2.2. Samenvatting voor Belgische referentiesystemen 2.2.1. Samenvattende omrekeningstabel Onderstaande tabel geeft weer welke omrekeningen gedaan moeten worden om data van een bepaalde post om te zetten van het ene referentievlak naar het andere referentievlak. Definitieve versie WL2015R12_058_1 7

Tabel 4 - Samenvattende omrekeningstabel (o.b.v. Vekemans (1946), Codde & De Keyser (1954) en Taverniers & Mostaert (2009). Oranje cellen: Bij gebrek aan omzettingsverschillen, NKD-KD is nul. Roze cellen: geen peillatinformatie, daarom louter verschil tussen referentievlakken. Blauwe cellen: bij afwezigheid van nivelleringsverschillen tussen NKD, interpolatie van naburige posten. Voorbeeld: om een waarde van Prosperpolder in KD te transformeren naar TAW, moet men -11 cm toepassen Rivier Post KD naar NKD (cm) KD naar TAW (cm) NKD naar TAW (cm) Prosperpolder 0-11 Zandvlietsluis 0-11 -11 Liefkenshoek 0-15 -15 Lillo -10-25 -15 Boudewijnsluis 0-10 -10 Kallosluis 0-11 -3 Sint-Marie 0-10 -11 Wilmarsdonk -7-17 -10 Oosterweel 0-9 -4 Antwerpen 0-8 -8 Schelde Hemiksem -7-13 -6 Schelle 0-9 -8 Hingene -8-17 -9 Temse 9 0-9 Driegoten 0-6 -7 Sint-Amands 0-8 -8 Dendermonde 10 0-10 Schoonaarde 14 3-8 Uitbergen 20 11-9 Wetteren 20 3-16 Melle 19-2 -20 Gentbrugge 18 10-8 Tijarm Schelde Merelbeke 0-7 -8 Zwijnaarde 0-7 -7 Rupel Boom 4-8 -12 Walem 9 3-6 Duffel-sluis -2-7 -3 Lier-Molbrug 13 8-10 Emblem 3-3 -10 Nete s Grobbendonk 0-5 -6 Lier-Maasfort 0-5 -5 Kessel -1-6 -5 Itegem 0-4 -4 Zammel 0-3 -8 Mechelen-Beneden-sluis 8 3-6 Dijle Rijmenam 8 5-3 Haacht 0-3 -7 Zenne Hombeek 10 5-13 Zemst 0-5 -11 Durme Tielrode 11 2-9 Hamme 15 8-7 Definitieve versie WL2015R12_058_1 8

Waasmunster-sluis 0-9 -9 Waasmunster-brug 13 4-9 Waasmunster-Manta 0-9 -9 Zele 0-10 -9 Lokeren 16 6-10 Daknam 15 5-10 Sinaai 10 0-10 Moervaart Moerbeke 15 5-10 Moervaart Wachtebeke 16 6-10 Zuidlede Eksaarde 16 6-10 2.2.2. Geldigheidsperiode van de referentievlakken Van wanneer tot wanneer werd met welk referentievlak gewerkt? Hoger werd reeds vermeld dat dit verschillend is voor ruwe data en tienjarige overzichten. Rond het jaar 1947 en 1948 werd van KD Naar NKD overgegaan. Dit kan men nagaan door enerzijds de tienjarige overzichten te vergelijken met de ruwe data. Anderzijds vindt men meestal op de ruwe data (de papieren maandbladen van de tij-ontcijferingen) ook terug vanaf wanneer de KD-data NKD worden. Wanneer dit voor een bepaalde post niet achterhaald kon worden, werd de grens KD/NKD op 1 januari 1948 gelegd. In onderstaande tabel wordt weergegeven wanneer per post men overging van KD naar NKD. De overgang van NKD naar TAW ging van 1981 en alle peilschalen waren in TAW herplaatst op 1 januari 1983. De maandbladen van de tij-ontcijferingen zijn t/m 1980 in NKD, en vanaf 1981 in TAW (zelfs herschreven indien nodig) Het Tienjarig Overzicht over 1971-1980 geeft evenwel de data in TAW; het zou gek zijn geweest om die nog in NKD te geven als iedereen van het Bestuur der Waterwegen bij beslissing van de Directeur-Generaal toen TAW moest gebruiken, Tabel 5 - Overgang van KD naar NKD in de tijd per post voor ruwe data post NKD vanaf opmerking Dendermonde 01-01-48 Schoonaarde 01-01-48 Melle 01-01-50 geen tijgegevens tussen 27-8-1944 & 1/1/1950 Wetteren 06-04-48 Walem 01-01-47 tussen 01/11/1946 en 30/04/1947 Waasmunster-brug 26-01-47 Tielrode 01-01-47 Temse 01-03-50 geen tijgegevens tussen 27-8-1944 & 1/3/1950 Tabel 6 geeft dan weer welke referentievlakken gebruikt werden voor de verschillende tienjarige overzichten. Tabel 6 - Geldigheidsperiode voor de verschillende referentievlakken (tienjarige overzichten) Hier is dus verschil te maken tussen de tij-ontcijferingen op de maandbladen, die qua overgang van NKD naar TAW inderdaad 1 januari 1981 kennen, en de Tienjarige Overzichten (en wat toch in de titel van Tabel 6 staat ) waar de data over 1971-1980 al in TAW staan daarom volgende correctie ;.. KD NKD TAW tienjarige overzichten 1888 tot 1940 1941 tot 1970 1971 tot Definitieve versie WL2015R12_058_1 9

2.3. TAW en NAP Het tienjarig overzicht van 1941-1950 (Codde & De Keyser, 1954) meldt: Aan de Nederlandse tijgegevens waarvan de hoogten gereduceerd zijn tot het nulvlak N.A.P. (Normaal Amsterdams Peil) is de overgangsconstante + 2.40 m toegevoegd om in het systeem Nul D [KD] gelezen te worden. Aansluitend leest men: Er valt nochtans op te merken dat de vroeger gepubliceerde Belgische tijoverzichten, tot einde 1930, een verschil (D - N.A.P.) aangeven van + 2.33 m terwijl voor het decennium 1931-1940, het cijfer + 2.44 m toegepast werd. Bij de interpretatie van historische tienjarige overzichten moet men dus rekening houden verschillende omrekeningen van en naar NAP en KD/NKD/TAW. In het tienjarig overzicht van 1991-2000 (Taverniers & Mostaert, 2009) vindt men een aanvulling van deze informatie: In Nederland wordt het vergelijkingsvlak N.A.P. (Normaal Amsterdams Peil) gebruikt. Het hoogteverschil met onze Belgische vergelijkingsvlakken varieert in de loop der vele jaren, zowel door de (on-)nauwkeurigheden en methodieken van oude en jonge nivellementen, als door de verandering van vertrekpunt van de Belgische nivellementen, als door de resultaten van de opeenvolgende nauwkeurigheidswaterpassingen van N.AP. in Nederland. Zo lag N.A.P. in de periode 1951-1980, 2.40 meter boven N.K.D., van 1981 tot 2005 2.33 m boven T.A.W., en sinds 2005 2.35 m. Onderstaande tabel vat deze woorden samen. Tabel 7 - Omzetting van NAP naar KD/NKD/TAW KD/NKD/TAW Enkel TAW o.b.v. Codde & De Keyser (1954) o.b.v. Taverniers (2009) - 1930 1931-1940 1941-1950 1951-1980 1981-2005 2005 - KD/NKD = KD/NKD = NKD = NKD = TAW = TAW = NAP + 2.33 m NAP + 2.44 m NAP + 2.40 m NAP + 2.40 m NAP + 2.33 m NAP + 2.35 m TAW = TAW = TAW = TAW = TAW = NAP + 2.25 m NAP + 2.36 m NAP + 2.32 m NAP + 2.33 m NAP + 2.35 m Definitieve versie WL2015R12_058_1 10

3. Referenties Alle tienjarige overzichten sedert 1891 : Anoniem (1907). Recueil de documents relatifs à l'escaut maritime 1891-1900: atlas. Ministère des Travaux Publics, Administration des Ponts et Chaussées: Bruxelles. 53 plates pp. Anoniem (1907). Recueil de documents relatifs à l'escaut maritime 1891-1900: texte. Ministère des Travaux Publics, Administration des Ponts et Chaussées: Bruxelles. 223 (incl. graphs, tables) pp. Blockmans, J. (1927). Récapitulations décennales des observations de marées faites sur l'escaut maritime et ses affluents soumis à la marée pendant la période 1911-1920. Tijds. Openb. Werken Belg. = Ann. Trav. Publics Belg. octobre: [1-39] Blockmans, J. (1934). Récapitulations décennales des observations de marées faites sur l'escaut maritime et ses affluents soumis à la marée pendant la période 1921-1930. Tijds. Openb. Werken Belg. = Ann. Trav. Publics Belg. août: [1-23] Codde, R.; De Keyser, L.N. (1954). Overzicht van de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken gedurende het tijdperk 1941-1950. [S.n.]: [s.l.]. 76 pp. Codde, R.; De Keyser, L.N. (1963). Overzicht van de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken gedurende het tijdperk 1951-1960. Tijds. Openb. Werken Belg. = Ann. Trav. Publics Belg. 4: [1-68] Coen, I.; Theuns, J. (1972-1973). Overzicht van de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken gedurende het tijdperk 1961-1970. Tijds. Openb. Werken Belg. = Ann. Trav. Publics Belg. 3: 84 Claessens, J.; Belmans, H. (1984). Overzicht van de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken gedurende het decennium 1971-1980. Tijds. Openb. Werken Belg. = Ann. Trav. Publics Belg. 1984(3): [1-96] Claessens, J.; Meyvis, L. (1994). Overzicht van de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken gedurende het decennium 1981-1990. Antwerpse Zeehavendienst: Antwerpen. 108 pp. Taverniers, E.; Mostaert, F. (2009). Overzicht van de tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken gedurende het decennium 1991-2000: T.O. tijwaarnemingen Zeescheldebekken 1991-2000. Versie 2.0, heruitg. papieren versie. WL Rapporten, 833_01. Waterbouwkundig Laboratorium: Antwerpen. I, 170 pp. Van Brabandt, L. (1912). Recueil décennal de tableaux récapitulatifs des observations de marées faites pendant la période 1901-1910. Ministère de l'agriculture et des Travaux Publics. Administration des Ponts et Chaussées: Bruxelles. 311 pp. Vekemans, R. (1946). Tienjarig overzicht 1931-1940 der tijwaarnemingen in het Zeescheldebekken. Tijds. Openb. Werken Belg. = Ann. Trav. Publics Belg. augustus: [1-62] + 12 plates Definitieve versie WL2015R12_058_1 11

4. Bijlagen 1946 ruwe data (KD, m) Tabel 8 - Vergelijking KD-NKD met ruwe data (maandbladen) versus 10 jarige overzichten voor de post Dendermonde 10-jarig (NKD, m) Verschil (cm) 1947 ruwe data (KD, m) 10-jarig (NKD, m) verschil (cm) 1948 ruwe data (NKD,m) 10-jarig (NKD, m) jan 4.73 4.8-7 jan (*) jan 5.01 5.01 0 feb 5.31 5.38-7 feb (*) feb 4.78 4.78 0 mar 4.93 5-7 mar (*) mar 4.73 4.73 0 apr 4.83 4.9-7 apr (*) apr 4.82 4.82 0 may 4.83 4.9-7 may 4.75 4.82-7 may 4.71 4.71 0 jun 4.90 4.97-7 jun 4.78 4.85-7 jun 4.80 4.8 0 jul (**) 4.73 4.6 13 jul (*) jul 4.92 4.92 0 aug 4.75 4.82-7 aug 4.61 4.69-8 aug 4.90 4.9 0 sep 4.79 4.86-7 sep 4.67 4.74-7 sep (*) oct 4.65 4.72-7 oct 4.48 4.55-7 oct (*) nov 4.63 4.71-8 nov (**) 4.86 4.83 3 nov (*) dec 4.69 4.77-8 dec (*) dec 4.71 4.72-1 => ruwe data in KD 4.89-7 => ruwe data in KD -7 => ruwe data in NKD verschil (cm) 0 (*) veel geschatte waarden => voor Dendermonde geldt: 10 cm KD = 17 cm NKD (**) foutief in tienjarig overzicht => de overgang van KD naar NKD is voor de ruwe data ingegaan op 01/01/1948 BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B1

1945 Tabel 9 - Vergelijking KD-NKD met ruwe data (maandbladen) versus 10 jarige overzichten voor de post Walem 10-jarig (NKD, m) ruwe data (KD, m) verschil (cm) 1946 10-jarig (NKD, m) ruwe data (KD, m) winter (*) 5.18 5.09-9 winter 5.08 5.01-7 zomer 5.13 5.02-11 zomer 5.12 5.04-8 verschil (cm) => ruwe data in KD -10 => ruwe data in KD -8 1947 10-jarig (NKD, m) ruwe data (NKD, m) verschil (cm) 1948 10-jarig (NKD, m) ruwe data (NKD, m) winter 5.12 5.15 3 winter 5.06 5.02-4 zomer 5.06 5.06 0 zomer 5.13 5.12-1 verschil (cm) => ruwe data in NKD 1 => ruwe data in NKD -3 (*) veel geschatte waarden (**) foutief in tienjarig overzicht => voor Walem geldt: 10 cm KD = 18 cm NKD => de overgang van KD naar NKD is voor de ruwe data ingegaan op 01/01/1947 BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B2

Figuur 1 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1931-1940 (Vekemans, 1946). Informatie over de tijposten en peilschaalopmetingen BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B3

Figuur 2 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1931-1940 (Vekemans, 1946). Informatie over de tijposten en peilschaalopmetingen (vervolg) BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B4

Figuur 3 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1941-1950 (Codde & De Keyser, 1954). Informatie over de tijposten en peilschaalopmetingen BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B5

Over referentievlakken en peilschaalopmetingen in het Zeescheldebekken Figuur 4 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1941-1950 (Codde & De Keyser, 1954). Informatie over de peilschaalopmetingen en referentievlakken KD & NKD BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B6

Figuur 5 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1941-1950 (Codde & De Keyser, 1954). Informatie over de tijposten, peilschaalopmetingen en referentievlakken KD & NKD (vervolg) Figuur 6 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1951-1960 (Codde & De Keyser, 1963). Informatie over de tijposten, peilschaalopmetingen en referentievlakken BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B7

Figuur 7 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht van 1951-1960 (Codde & De Keyser, 1963). Informatie over de tijposten, peilschaalopmetingen en referentievlakken (vervolg) BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B8

Figuur 8 - Uitsnede uit het tienjarig overzicht 1991-2000 (Taverniers & Mostaert, 2009). Informatie over de referentievlakken BDefinitieve versie WL2015R12_058_1 B9

Waterbouwkundig Laboratorium Flanders Hydraulics Research Berchemlei 115 B-2140 Antwerpen Tel. +32 (0)3 224 60 35 Fax +32 (0)3 224 60 36 E-mail: waterbouwkundiglabo@vlaanderen.be www.waterbouwkundiglaboratorium.be