The Futuristic State of Mind Het woord 'futurisme' stamt af van het Latijnse 'futurus'. Het toekomende deelwoord van esse (zijn). Het legt dus de nadruk op dat wat komen gaat. Dit is heel globaal de kern van het Futurisme, een verheerlijking van de toekomst. Na wat meer onderzoek zul je er toch achter komen dat het ingewikkelder ligt en dat de futuristen op geen enkele manier geïnteresseerd waren in het klonen van hun medemens of het communiceren met buitenaardse wezens. Waarom zijn juist de denkbeelden van de futuristen zo vernieuwend tijdens de 20 e eeuw? En hoe brachten ze deze tot uiting? Dat wordt duidelijk aan de hand van het werk 'States Of Mind' van de Italiaanse kunstenaar Umberto Boccioni. De achtergrond van het futurisme. Om te beginnen zijn de politieke ontwikkelingen in het Italië van de 20e eeuw ontzettend belangrijk geweest voor de groei van het futurisme. Italië was in deze tijd nog geen stabiele natie. Regeringen kwamen met geweld aan de macht en hun liberale bewind zorgde ervoor dat bepaalde steden, zoals Milaan, Turijn en Genua enorm konden profiteren van de industriële vooruitgang. Andere delen van Italië, voornamelijk het zuiden, bleven juist ernstig achter met deze ontwikkelingen. Hierdoor kwamen verschillende groepen in Italië tegenover elkaar te staan. Het futurisme had hierin ook een aandeel. Het futurisme was een redelijk radicale, revolutionaire beweging die alles wat de industriële vooruitgang in de weg stond wilde ruimen. Hoe meer vooruitgang, hoe beter de wereld. En hoe meer we telkens teruggrijpen naar het verleden, hoe meer deze vooruitgang wordt afgeremd. Het eerste punt dat onder andere Umberto Boccioni in het manifest van de futuristische schilders maakt, is dan ook: Destroy the cult of the past, the obsession with the ancients, pedantry and academic formalism. 1. Maar niet alleen de politieke ontwikkelingen zijn belangrijk geweest. Ook technische en culturele verschillen waren een belangrijke factor voor de groei van het futurisme. Uitvindingen zoals de telefoon, de auto, de trein en het vliegtuig, maar ook culturele ontwikkelingen zoals de psychoanalyse, het kubisme en de relativiteitstheorie, hebben allemaal direct of indirect invloed gehad op het futurisme. En zoals Stephen Kern aangaf, deze uitvindingen droegen allemaal bij aan de nieuwe ideëen en concepten over het ervaren van tijd en ruimte. 2 De futuristen baseerden hun werk op deze nieuwe concepten, wat deel uit maakte van een sterk verlangen naar politieke en culturele veranderingen. Een erg avant-gardistische gedachte dus. 1 Apollonio, Umbrio (1973) p. 26 / Oorspronkelijke auteurs: Umberto Boccioni, Carlo Carrà, luigi Russolo, Giacomo Balla, Gino Severini. 2 Humphrey, Richard (1999) p. 15 / Oorspronkelijke bron: Kern, Stephen (1983). The Culture of Time and Space. Cambridge: Mass p.1
Uitingen van het futurisme Maar hoe uitte de futuristen deze ideeën en concepten dan? Om te beginnen uitten de futuristen hun denkbeelden door middel van manifesten. Ze waren erop gebrand om iedereen met hun vurige pamfletten of artikelen warm te maken voor hun idealen. Daarbij stelden ze doelstellingen op om hun denkbeelden te behalen. Umberto Boccioni reageerde met een aantal gelijkgestemden op het Futuristisch Manifest dat Filippo Tommaso Marinetti in 1909 liet plaatsten in de Franse krant Le Figaro. Hun reactie: een Manifest van de Futuristische schilders in 1910 en later dat jaar het Futuristisch Schilderen, Technisch Manifest. In dit eerste manifest werden kunstenaars opgeroepen om de bestaande orde in de kunst los te laten en vooruit te lopen door origineel te zijn, zo nodig met geweld: Elevate all attempts at originality, however daring, however violent. 3 In het technische Manifest riepen deze kunstenaars schilders op om zich bij hen aan te sluiten en mee te denken over een techniek om de sensatie van de toekomst, die ze zo beminden, weer te geven. En dat is wat Boccioni dan ook probeerde. Een manier vinden om de ervaring van de kracht en snelheid van moderne technieken weer te geven. In Futurist painting: Technical Manifesto lezen we dan ook het volgende: The gesture which we would reproduce on canvas shall no longer be a fixed moment in universal dynamism. It shall simply be the dynamic sensation itself. 4. Dit was tot dan toe een compleet nieuwe manier van denken. Als we terugkijken in de geschiedenis is er geen moment (en ook geen mogelijkheid) geweest dat kunstenaars een manier zochten om dit op schilderijen vast te leggen. De schilders wilden als het ware een techniek vinden om een bewegende situatie vast te leggen in één beeld. Of zoals ze het zelf uitlegden: On account of the persistency of an image upon the retina, moving objects constantly multiply themselves; their form changes like rapid vibrations, in their mad career. Thus a running horse has not four legs, but twenty, and their movements are triangular. 5. Formele kenmerken van het futurisme 6 En hoe zag je dat dan terug in hun werk? De futuristen waren tussen 1909 en 1912 ontzettend aan het experimenteren met verschillende technieken. De werking van het (elektrisch) licht en het oog waren interessante uitgangspunten, ook voor de futuristen. Vandaar dat ze redelijk impressionistisch begonnen en gebruik maakten van het divisionisme als basis voor hun 3 Apollonio, Umbrio (1973) p. 26 / Oorspronkelijke auteurs: Umberto Boccioni, Carlo Carrà, luigi Russolo, Giacomo Balla, Gino Severini. 4 Ibidem p. 27. 5 Ibidem p. 28. 6 Afbeelding: Umberto Boccioni, The City Rises (1910). Oil on canvas, (199.3 x 301 cm)
wek. Veel vroeg futuristische werken bestaan dus voor een groot deel uit gekleurde stipjes en streepjes. De onderwerpen die werden gekozen, waren veelal moderne situaties zoals rellen, industriële arbeid, rijdende trams en nachtelijke taferelen. De schilderijen werden steeds kleurrijker en er werd veel gebruik gemaakt van de complementaire kleuren rood en geel die stonden voor de passie en het geweld waarmee de futuristen verandering wilden creëren. De voorstellingen en het kleurgebruik waren allemaal erg symbolisch geladen. Wat een overblijsel was van het symbolisme, eind 19 e eew. Maar, uiteindelijk bleek dit toch niet de ideale manier te zijn voor de futuristen om hun denkbeelden te uiten. In 1910 en 1911 kwam het kubisme op en dit bleek bepalend te worden voor de futuristen. De futuristen hielden vast aan dezelfde onderwerpen van de moderne wereld, aan het idee van een dynamische wereld in een sterk veranderende technische omgeving en aan sterke, complementaire kleuren. Toch zagen ze in de kubistische kunst mogelijkheden voor een nieuwe richting in de futuristische kunst. Met name de manier waarop de kubisten de vorm, ruimte, transparantie en meervoudige gezichtspunten gebruikten in hun werken. De futuristen namen dit deels over en pasten ze aan aan hun eigen ideeën. Boccioni introduceerde met zijn werk States of Mind in 1911 een nieuwe techniek om de gevoelens en ervaringen (kortom de sensaties) uit deze moderne tijd uit te drukken. Hij maakte gebruik van nieuwe expressiemiddelen die in verschillende bronnen uit die tijd al werden opgemerkt. Hij gebruikte zogenaamde krachtlijnen om de bewegingsrichting van een object weer te geven en om de blik van de kijker naar het hart van het schilderij te leiden. Ook gebeuren er binnen het werk veel dingen tegelijk, waardoor verwijzingen naar het verleden, situaties uit het heden en voorspellingen over de toekomst allemaal worden samengevat in één beeld. En tenslotte wilde Boccioni de concrete (vernieuwende) situatie en tegelijk de emotie (de sensatie) weergeven binnen één werk. Om dit verder toe te lichten, haal ik het werk States of mind van Boccioni erbij. Dit is een werk bestaande uit 3 schilderijen: 7 The Farewells: De voorstelling afgebeeld op het schilderij is een locomotief afgebeeld vanuit verschillende hoeken, waarin de kubistische invloeden zijn te herkennen. Daarnaast zijn figuren te zien die elkaar omhelzen om afscheid te nemen en daarbij omhuld zijn door groene rookpluimen en pulserende radiosignalen. De kleuren zijn niet natuurgetrouw. Er wordt gebruik gemaakt van felle complementaire 7 Afbeelding: Umberto Boccioni, States of Mind I: The Farewells (1911). Oil on canvas, 70.5 x 96.2 cm
kleuren en donkere grijze en groene tinten. Dit benadrukt het dubbele gevoel wat men ervaart bij het afscheid nemen. Angst en verdriet over het afscheid en opwinding over de reis en de toekomstige ervaringen. Boccioni wilde dus niet alleen de moderne snelle trein afbeelden, maar ook zijn gemoedstoestand (state of mind) bij deze situatie uiten. 8 Those Who Go: De afbeelding geeft een trein met passagiers weer die door een bebouwd landschap raast. De beweging en vooral de snelheid van de trein wordt versterkt door de schuine krachtlijnen. Het hele schilderij heeft een kunstmatige blauwe tint. 9 Those Who Stay: In dit deel van het werk vallen de verticale krachtlijnen direct op. Deze drukken op het schilderij en geven het een zware melancholieke uitstraling. De mensen die achterblijven (en niet meegaan met de moderne tijd) verdwijnen in een groene mistige sluier. In Those Who Go, maar ook in de andere delen komen de symbolistische theorieën van eind 19e eeuw weer terug, waarbij vorm en kleur een betekenis toegekend krijgen. In States of Mind komen veel van de typisch futuristische kenmerken naar voren. Met de komst van dit werk hadden de futuristen een duidelijke manier gevonden om hun ideeën over de toekomst en de moderne wereld te uiten. En dat is dan ook kenmerkend voor de de avant-gardisten. Zij waren de kunstenaars die voorop liepen en moesten een weg zien te vinden om hun vernieuwende ideeën te uiten. Maar waar bijvoorbeeld het surrealisme en dada na de oorlogen nog veel kunstenaars hebben geïnspireerd, is de invloed van het futurisme na de Eerste Wereldoorlog een heel eind verminderd. De futuristen voegden daad bij het woord en vochten tijdens de Eerste Wereldoorlog letterlijk voor hun idealen. De verheerlijking van de toekomst, machines en geweld heeft de meeste van de 8 9 Afbeelding: Umberto Boccioni, States of Mind II: Those Who Go (1911). Oil on canvas, 70.8 x 95.9 cm Afbeelding: Umberto Boccioni, States of Mind III: Those Who Stay (1911). Oil on canvas, 70.8 x 95.9 cm
futuristen uiteindelijk het leven gekost. Zo ook Boccioni, hij werd vertrapt door een paard tijdens een cavalerie training. En net als Umberto Boccioni stierf het futurisme, door de ellende die de toekomst had gebracht, langzaam aan zijn eigen verwondingen. Algemeen gebruikte literatuur: Apollonio, Umbro (1973) Futurist Manifestos. Londen: Thames and Hudson Ltd. Honour, Hugh & Fleming, John (1999) A World History of Art. Londen: Laurence King Publishing. Humphreys, Richard (1999) Futurism. Londen: Tate Gallery Publishing. Lista, Giovanni (2001) Futurisme. Kerkdriel: Librero b.v. Visser, Ad de (2012). Viceversa, geschiedenis van de westerse kunst en architectuur. s- Hertogenbosch: Pels & Kemper.