Stichting ter Bevordering van de Agrarische Bedrijfs- en Gebiedsontwikkeling Postbus 363 6700 AJ Wageningen Eindverslag Implementatie van biologische bedrijfssystemen op gangbare akkerbouwbedrijven Project in het kader van de Subsidieregeling demonstratie- en kennisoverdrachtprojecten duurzame landbouw van het Ministerie van LNV Reguliere tender 2005 Openstelling: biologische landbouw
Stichting ter Bevordering van de Agrarische Bedrijfs- en Gebiedsontwikkeling Postbus 363 6700 AJ Wageningen Eindverslag Implementatie van biologische bedrijfssystemen op gangbare akkerbouwbedrijven Project in het kader van de Subsidieregeling demonstratie- en kennisoverdrachtprojecten duurzame landbouw van het Ministerie van LNV Reguliere tender 2005 Openstelling: Geïntegreerde Gewasbescherming Uitvoering regeling Dienst Regelingen Postbus 1191 3300 BD Dordrecht Aanvrager Stichting ter Bevordering van de Agrarische Bedrijfs- en Gebiedsontwikkeling De heer D. Egbertsen (ambtelijk secretaris) Postbus 363 6700 AJ Wageningen Uitvoering project - DLV Plant, Eindredactie: C.A.F. van Oers (DLV Plant BV) Met bijdragen van: S. Bernaerts, DLV Plant BV N. E. van der Bok, DLV Plant J. Truijman, DLV Plant J. Willemse, DLV Plant Wageningen, 1 april 2009 2
Inhoud 1. Samenvatting 4 2. Doel project Implementatie van biologische bedrijfssystemen op gangbare akkerbouwbedrijven 5 3. Activiteiten 6 3.1 Werven van intervisiegroepen 6 3.2. Coachen van begeleiders en intervisiegroepsleider 6 3.3. Meten perceptie 6 Intervisiegroep Functionele Agrobiodiversiteit (FAB) 7 Deelnemers intervisiegroep GPS Zeeuws Vlaanderen 8 Intervisiegroep Walcheren/ Zeeuwse eilanden mechanische onkruidbestrijding/ bodemvruchtbaarheid 9 3.4. Groepswerk, startbijeenkomst, plan van aanpak 10 Overzicht bijeenkomsten 10 3.5. Communicatie, open dagen, vakpers 11 3.6. Meten resultaat 11 3.7. Overleg, projectleiding, rapportage 11 4. Resultaten 11 Maatregel 1 Mechanische onkruidbestrijding 12 Maatregel 2 Gebruik van GPS 12 Maatregel 3 Gebruik van rijpaden 13 Maatregel 4 Minimale grondbewerking 13 Maatregel 6 Gebruik van vaste mest of compost 15 Maatregel 7 Gebruik van natuurlijke vijanden vanuit akkerranden 15 Alle maatregelen 16 5. Evaluatie en aanbevelingen 17 3
1. Samenvatting Eind augustus 2005 is door de Stichting BABG (Stichting ter Bevordering van de Agrarische Bedrijfs- en Gebiedsontwikkeling) geconstateerd dat het mogelijk moet zijn om de gangbare akkerbouw meer te laten leren van de biologische landbouw. Dit in het kader van het streven naar het verder verduurzamen van de huidige gangbare akkerbouw. De biologische landbouw ontwikkelt zich meer en meer tot een vooruitstrevende volwassen sector. Nieuwe innovatieve technieken zoals GPS-RTK, mechanische onkruidbestrijding, natuurlijke vijanden (FAB), rijpaden, zorg om de bodem zijn in de biologische landbouw al getest en ingevoerd terwijl ze destijds slechtst mondjesmaat in de gangbare landbouw hun intrede deden. Door de Stichting BABG is daarom aan DLV Plant en Proefboerderij Rusthoeve gevraagd een projectvoorstel te formuleren op het gebied van deze thematiek en deze in te dienen bij de tender Subsidieregeling demonstratie- en kennisoverdrachtprojecten duurzame landbouw van het Ministerie van LNV. Nadat het project formeel was ingediend is er divers contact geweest met DR. Dit betekende dat het project in een iets andere vorm in uitvoering is gebracht dan dat in het oorspronkelijke projectvoorstel stond. Het werken met intervisiegroepen rondom dit thema is gehonoreerd maar slechts met 4 intervisiegroepen. Bovendien zag men geen rol weggelegd voor Proefboerderij Rusthoeve. In overleg met DR is het projectvoorstel aangepast naar een verminderde omvang en vervolgens is er een start gemaakt in 2006. De Stichting heeft DLV Plant BV belast met de uitvoering van het project. Centraal binnen dit project stond het bediscussiëren en implementeren van maatregelen uit de biologische landbouw op gangbare bedrijven. Hiervoor zijn vier groepen gerekruteerd in Zuidwest Nederland, te weten een in Zeeuws Vlaanderen, een in de Hoeksche Waard en twee in Noord Zeeland. Bij de start van het project is er bij de deelnemers een nulmeting uitgevoerd. Bij de deelnemers is nogmaals bij het einde van 2007 gevraagd of en welke maatregelen zij wilde implementeren. In eerste instantie reageerde men aarzelend. Uiteraard was er ook verschil in de groepen. Vooral de groep op Zeeuws Vlaanderen ging enthousiast van start. In het tweede en derde jaar zijn ook activiteiten opgepakt waarbij ook mensen van buiten de intervisiegroep welkom waren. Hierbij zijn ook innovatieve kansrijke maatregelen gedemonstreerd en bediscussiëerd (GPS, mechanische onkruidbeheersing, rijpaden, UV belichting, aanleggen vals zaaibed, gebruik van natuurlijke vijanden, gebruik van vaste mest of compost, minimale grondbewerking etc.) Aan het einde van het project is nogmaals aan de deelnemers gevraagd welke maatregel men over heeft genomen of over wil nemen. Na de aarzelende start gaf nu vrijwel allen aan een of meer maatregelen te hebben overgenomen. Gezien het enthousiasme van de deelnemers enerzijds en anderzijds de uitdagingen die er zijn m.b.t. het verduurzamen, ook op het gebied van de uitstoot van CO2 en lachgas, zou een dergelijk initiatief een vervolg moeten krijgen. Elke ondernemer die hier oren voor heeft is de ondernemer van morgen! 4
2. Doel project Implementatie van biologische bedrijfssystemen op gangbare akkerbouwbedrijven In dit project worden biologische teeltsystemen en technieken gedemonstreerd aan gangbare akkerbouwers. Het doel van het project is: Gangbare ondernemers gaan bedrijfs- en teeltsystemen uit de biologische landbouw gebruiken om de economische en milieutechnische duurzaamheid van hun bedrijf te vergroten. Om het doel te bereiken is een slimme communicatie vereist omdat er veel vooroordelen bestaan. De focus ligt op de effecten van economische voordelen van de technieken omdat hiermee ondernemers het beste worden geprikkeld. Het doel wordt bereikt door: Opzetten van 4 intervisiegroepen, die daadwerkelijk elementen uit de biologische landbouw gaan toepassen. Dit kan één element zijn of meerdere afhankelijk van de impact. De teeltsystemen bij de Rusthoeve dienen als referentie, voorbeeld en controle. De volgende teeltsystemen uit de biologische landbouw krijgen een centrale rol in het project: Rijpadensystemen Onkruidpreventie Mechanische of thermische onkruidbestrijding Methoden om bodemstructuur te verbeteren. Dit heeft positieve effecten op: mineralenmanagement, ziektewering bodem, waterhuishouding, risico van teelten en gewasgroei. Alternatieve methoden voor beheersing van ziekten en plagen (onder andere door het gebruik van natuurlijke vijanden (functionele agrobiodiversiteit) Teeltmaatregel Voorbeelden Acceptatie graad Reden Rijpaden - Men denkt dat het te duur is Onbekend met effecten Onkruidpreventie Mechanische en thermische onkruidbestrijding Afdekken grondbewerking Vals zaaibed Voorkomen van zaadvorming Thermisch branden van uien Toepassen innovaties - Onbekend met methoden, onbekend met effecten Focus op chemie +/- Men kiest vaak voor chemisch omdat men Perspectief voor gangbaar Wordt in de toekomst veel goedkoper, Positieve resultaten. Teeltrisico verminderd. Lachgasreductie. Perspectief bij aanscherping mineralengebruik Goede resultaten, vraagt relatief weinig investering en inspanning Mechanisch is in veel gevallen goedkoper. Mechanisch is in veel gevallen even 5
Methoden om bodemstructuur te verbeteren en hierdoor mineralenefficiency verbetering Alternatieve methode voor beheersing van ziekten en plagen 100% mechanisch in bieten Gebruik van vaste mest/ compost Vermindering bodemdruk Aanpassen bodembewerking om bodemleven te sparen Onderzaai klaver in tarwe Functionele agrobiodiversiteit Inzetten natuurlijke vijanden Preventieve maatregelen denkt dat dat goedkoper is Focus op chemie +/- Onbekend met methoden, onbekend met effecten, Algemene verminderde aandacht voor de bodem +/- Onbekend met methoden, Onbekend met effecten, Focus op chemie effectief dan chemisch Bewust worden van resultaten, bewust worden van effecten. Teeltrisico verminderd. Verbeterde mineralenhuishouding Minder afhankelijk van chemie, goede combinatie met algemeen toegepast natuurbeheer, vraagt weinig inspanning en investering. Goede resultaten 3. Activiteiten 3.1 Werven van intervisiegroepen Binnen het project was er na overleg met DR ruimte om met vier intervisiegroepen aan de slag te gaan. Hiervoor zijn deelnemers benaderd in Zeeuws Vlaanderen, Tholen en St. Philipsland en de Hoeksche Waard. 3.2. Coachen van begeleiders en intervisiegroepsleider De begeleiders voor de intervisiegroepen zijn bijgestaan en gecoached door een gespecialiseerde adviseur in biologische landbouw. Om verspreiding van biologische technieken zo kansrijk mogelijk te maken zijn ook verschillende gangbare adviseurs hierin betrokken. 3.3. Meten perceptie Bij de start van het project is er een meting gedaan naar de beleving van biologische landbouw bij gangbare akkerbouwers. Per groep zijn de resultaten vastgelegd. Deze kunt u lezen in onderstaande tabel. Ook is er een jaar gevraagd welke maatregelen men ziet zitten om te implementeren op het eigen bedrijf. Dit bleef toen nog een aarzelende start. Bij het afsluiten van het project (eind 2008) is nogmaals zo een meting uitgevoerd. Deze resultaten kunt u vinden in hoofdstuk 4 Resultaten. 6
Intervisiegroep Functionele Agrobiodiversiteit (FAB) In de intervisiegroep FAB ligt het accent van de biologische technieken op mechanische onkruidbestrijding en verbeteringen in het aanleggen en beheren van de akkerranden. Duurzame techniek nulsituatie op 1 dec 2007 Rijpaden/ GPS 1 1 Een paar telers zijn bezig om GPS te gebruiken voor het beheren van de bloemenranden. Heeft nog niet geleid tot concrete aankopen. Onkruidpreventie donkere grondbew 0 0 Onkruidpreventie vals zaaibed Bij aanleg van randen legde 50% vals zaaibed aan in 2007 Dit aantal gaat groeien effectiviteit blijkt duidelijk Thermisch branden 1 Vals zaaibed wordt mechanisch aangelegd 1 teler gebruikt brander Toepassing innovaties 0 6 deelnemers hebben de KVIK up ingezet tegen wortelonkruid Schoffelen en/of eggen 0 1 deelnemer heeft geprobeerd te schoffelen, dit is niet gelukt door verkeerd zaaisysteem. Loonwerker wil in 2008 wel gelegenheid bieden op schoffelafstand te zaaien. FAB inzetten Klein deel van de deelnemers zaait bloemenranden maar meestal niet mengsels die daarvoor erg geschikt zijn In 2007 zijn er een aantal aanpassingen gedaan aan het mengsel om meer FAB effectiviteit te krijgen. uitzetten natuurlijke vijanden 0 0 7
Deelnemers intervisiegroep GPS Zeeuws Vlaanderen De GPS groep in Zeeuws Vlaanderen spitst zich enkel toe op GPS en het toepassen van rijpaden. In het meten van de perceptie zijn dan ook geen andere zaken meegenomen. Duurzame techniek nulsituatie op 1 dec 2007 Rijpaden/ GPS 0 1 concrete aankoop RTK GPS installatie door deelnemer, diverse telers met interesse 3 deelnemers hebben GPS gebruikt in 2007 (zonder RTK precisie) Deelnemers intervisiegroep Tholen mechanische onkruidbestrijding/ bodemvruchtbaarheid Duurzame techniek Nulsituatie op 1 dec 2007 Rijpaden/ GPS 0 Biologische ondernemer heeft rtk GPS aangeschaft Plannen waren gereed Onkruidpreventie donkere maar droog voorjaar grondbew 0 gooide roet in het eten Onkruidpreventie vals zaaibed Bij ongeveer 50% van het areaal bloemzaden wordt vals zaaibed aangelegd in 2007 Ongeveer gelijk Thermisch branden 1 1 Toepassing innovaties Vrijwel niet 1 deelnemer heeft torsiewieder 1 deelnemer (loonwerker) heeft bewegende wiedeg aangeschaft. Schoffelen en/of eggen Vrijwel allemaal schoffelen in bloemzaden, akkerbouwgewassen niet veel, vrijwel niemand eggen 2 deelnemers hebben wiedeg Gebruik vaste mest/ compost Ongeveer 10% van de mensen gebruikt vaste mest of compost Vermindering bodemdruk Vrijwel bij allemaal heeft dit de aandacht Moeilijk dit te meten omdat het een veelheid van maatregelen betreft Bodemleven-vriendelijk bewerken Vrijwel niemand Enkele experimenten groenbemesters/ onderzaai Hangt van het gewas af, groot deel gebruikt groenbemesters Door aanleg demo groenbemesters mogelijk wat veranderingen in 2008 Mogelijk wat veranderingen in 2008 FAB inzetten Vrijwel niemand inzetten natuurlijke vijanden Niemand 1 deelnemer 8
Intervisiegroep Walcheren/ Zeeuwse eilanden mechanische onkruidbestrijding/ bodemvruchtbaarheid Op Walcheren/ Zeeuwse eilanden ligt het accent op onkruidbestrijding en preventie. Duurzame techniek Nulsituatie op 1 dec 2007 Rijpaden/ GPS 0 1 deelnemer heeft rtk GPS aangeschaft Aantal telers wilde dit wel graag proberen, vanwege moeilijk voorjaar niet gelukt Onkruidpreventie donkere grondbew 0 Vrijwel allemaal in moeilijke bloemzaden nog weinig in Onkruidpreventie vals zaaibed akkerbouwgewassen Thermisch branden 1 Toepassing innovaties Schoffelen en/of eggen Gebruik vaste mest/ compost Vermindering bodemdruk Bodemleven vriendelijk bewerken groenbemesters/ onderzaai Schoffelen vrijwel allemaal in bloemzaden en veel in suikerbieten, eggen een enkeling Door moeilijk jaar vrijwel niet gelukt 2 telers 1 teler gaat zelf een brander bouwen 2 deelnemer een vingerwieder 1 deelnemer een torsiewieder Schoffelen in 2007 zeker niet minder dan voordien vanwege lastig jaar. FAB inzetten Een aantal telers is bezig met akkerranden voor FAB vanuit FAB project Walcheren Aantal groeit inzetten natuurlijke vijanden 0 Bij 1 bioteler getest 9
3.4. Groepswerk, startbijeenkomst, plan van aanpak Voor de vier groepen is per groep een plan van aanpak opgesteld. Daarna zijn er startbijeenkomsten geweest en zijn er groepsbijeenkomsten geweest. Afhankelijk van de interesse is er per intervisiegroep gekozen voor verschillende thema s. Voor Zeeuws Vlaanderen was dit bv GPS toepassingen, voor Tholen onkruidbeheersing en voor de Hoeksche Waard natuurlijke plaagbeheersing. Begroot waren vijfmaal een groepsbijeenkomst per groep plus eenmaal een brede bijeenkomst met regionale invulling (open dag). In totaal zijn er 27 bijeenkomsten geweest. Overzicht bijeenkomsten Startbijeenkomsten 2006-2007 Zeeuws Vlaanderen 29-11-2006 Zuid Holland 23-1-2007 Zeeland Noord 1 7-9-2006 Zeeland Noord 2 1-3-2007 2007 2008 Groepsbijeenkomsten Zeeuws Vlaanderen 22-3-2007 13-2-2008 Zeeuws Vlaanderen 23-5-2007 19-6-2008 Zeeuws Vlaanderen 5-7-2007 Zuid Holland 14-3-2007 22-7-2008 Zuid Holland 12-4-2007 24-7-2008 Zeeland Noord 1 23-5-2007 6-5-2008 5-7-2007 15-7-2008 Zeeland Noord 2 23-5-2007 6-5-2008 5-7-2007 23-8-2007 Totaal Groepsbijeenkomsten 21 Brede bijeenkomst Zuid Holland 28-6-2007 Zeeland 1 + Zeeland 2 20-11-2007 21-5-2008 Zeuws Vlaanderen 19-11-2008 Zuid Holland 4-12-2008 28-8-2008 Brede bijeenkomsten 6 10
3.5. Communicatie, open dagen, vakpers Voor het project is een communicatieplan opgesteld. Hierbij waren een aantal activiteiten te onderscheiden: Groepsbijeenkomsten waarbij ook anderen van buiten de groep welkom waren ( brede groepsbijeenkomst ) Zie overzicht bij punt 3.4. Informeren van de vakpers. Van verschillende activiteiten is regelmatig verslag gedaan in de vakpers. 3.6. Meten resultaat Aan het einde van het project is een enquête uitgezet waarbij gemeten in is in hoeverre deelnemers maatregelen ook adopteren. 3.7. Overleg, projectleiding, rapportage Voor het functioneren van het project, met vier groepen en betrokkenheid van derden (zaaizaadleveranciers, mechanisatiebedrijven, RTK leveranciers) is projectmanagement noodzakelijk. 4. Resultaten Binnen het project waren vooraf de volgende resultaten gesteld: Projectresultaten 120 akkerbouwers gaan één of meer biologische teeltsystemen implementeren op hun bedrijf In de resultaatmeting is gericht gevraagd naar het implementeren van bepaalde teeltsystemen op het bedrijf. De evaluatie is uitgevoerd over alle deelnemers van de groepen heen, dus niet uitgesplitst per groep. Zeer waarschijnlijk zal er tussen de groepen onderling wel verschil zijn. In totaal hebben 113 deelnemers antwoord gegeven via de enquête. Bij elke vraag kon men vier antwoorden geven (en een opmerking plaatsen) Antwoorden: Pas ik nu toe Ga ik in de nabije toekomst doen Zie ik niks in/ te duur/ te omslachtig Wil ik meer over weten 11
Maatregel 1 Mechanische onkruidbestrijding Mechanische onkruidbestrijding 10% 4% 7% 79% pas ik nu toe ga ik in de toekomst doen zie ik niks in wil ik meer over weten Slechts 10% (ca. 13 personen) wijst mechanische onkruidbestrijding af. Binnen dit thema geven 79% van de deelnemers aan met dit thema aan de slag te willen. Bovendien zijn er nog ca 7% die dit in de nabije toekomst willen gaan doen en 4% wil er meer van weten. Maatregel 2 Gebruik van GPS Gebruik van GPS 15% 29% 27% 21% pas ik nu toe ga ik in de toekomst doen zie ik niks in wil ik meer over weten 12
Dit is een thema waarmee het project bij de start in 2006 enigszins voor de muziek uitliep. Intussen zijn er ook in de gangbare landbouw veel projecten rondom dit thema. Opvallend hierbij is het dat toch nog 27% hier niets in ziet (meting is eind 2008!). Maatregel 3 Gebruik van rijpaden Gebruik van rijpaden 10% 20% 39% 14% pas ik nu toe ga ik in de toekomst doen zie ik niks in wil ik meer over weten Ook rijpaden zijn verder weg van de praktijk en moeilijk te implementeren. Een kleine 40% geeft aan dit nu toe te passen en 14% wil dit in de nabije toekomst doen. Maatregel 4 Minimale grondbewerking 13
Minimale grondbewerking 22% 7% 8% 63% pas ik nu toe ga ik in de toekomst doen zie ik niks in wil ik meer over weten De bodem is de laatste tijd misschien wel mede naar aanleiding van dit project meer en meer in de belangstelling. Ook het thema om minder bewerkingen uit te voeren scoort goed. Maar liefst 93% geeft aan dit al te doen, of in de nabije toekomst dit te willen doen of er in ieder geval meer wat te willen weten. Maatregel 5 Aanleg van een vals zaaibed Aanleg van een vals zaaibed 12% 14% 8% 61% pas ik nu toe ga ik in de toekomst doen zie ik niks in wil ik meer over weten Ook deze maatregel scoort goed met 61% die deze maatregel overnemen. 14
Maatregel 6 Gebruik van vaste mest of compost Gebruik vast mest of compost 12% 4% 11% 68% pas ik nu toe ga ik in de toekomst doen zie ik niks in wil ik meer over weten Maatregel 7 Gebruik van natuurlijke vijanden vanuit akkerranden Gebruik natuurlijke vijanden vanuit akkerranden 19% 33% 23% 7% pas ik nu toe ga ik in de toekomst doen zie ik niks in wil ik meer over weten 15
Alle maatregelen Resumerend over alle maatregelen, in percentages ga ik in de toekomst doen wil ik meer over weten pas ik nu toe zie ik niks in mechanische onkruidbestrijding 79% 7% 10% 4% Gebruik GPS 29% 21% 27% 15% Gebruik Rijpaden 39% 14% 20% 10% Minimale Grondbewerking 63% 8% 7% 22% Aanleg vals zaaibed 61% 8% 14% 12% Gebruik vaste mest of compost 68% 11% 4% 12% Gebruik natuurlijke vijanden vanuit akkerranden 33% 7% 23% 19% Alle maatregelen 53% 11% 15% 13% Alle deelnemers gaven aan minimaal een maatregel te hebben overgenomen Resumerend over alle maatregelen en deelnemers in absolute getallen ga ik in de toekomst doen wil ik meer over weten pas ik nu toe zie ik niks in mechanische onkruidbestrijding 89 8 11 5 Gebruik GPS 33 24 31 17 Gebruik Rijpaden 44 16 23 11 Minimale Grondbewerking 71 9 8 25 Aanleg van vasl zaaibed 69 9 16 13 Gebruik vaste mest of compost 77 12 5 14 Gebruik natuurlijke vijanden vanuit akkerranden 37 8 26 21 Alle deelnemers/maatregelen 420 86 120 106 Evaluatie enquête: Bij een aantal getallen kunnen we vraagtekens zetten. Het aantal boeren wat rijpaden gebruikt is zeker kleiner dan 44. Een aantal geënquêteerden weet waarschijnlijk niet helemaal wat rijpaden inhouden. 16
Communicatieresultaten 3500 akkerbouwers hebben via artikelen in de pers kennis genomen van de beoogde technieken. De landelijke pers (Boerderij, Nieuwe Oogst, Akkermagazine) hebben regelmatig inhoud en artikelen overgenomen. Een deel hiervan vindt u in bijlage 2. 5. Evaluatie en aanbevelingen Het project is goed verlopen. Opvallend is dat juist de biologische telers in het project de laatste jaren sterk geïnnoveerd hebben. Het tempo ligt bij biologische telers duidelijk wat hoger. Risseeuw uit Schoondijke is omgeschakeld op permanente rijpaden met rtk GPS. Pelgröm uit Anna Jacobapolder is omgeschakeld op permanente rijpaden met rtk GPS en heeft inmiddels ca 50% van zijn bedrijf al omgeschakeld naar Minimale Grondbewerking. Reedijk in s Gravendeel is volledig rijpaden gaan gebruiken. Eén van de gangbare deelnemers (v.d. Erve uit Goudswaard) is momenteel in omschakeling naar biologische landbouw en heeft alle investeringen gedaan om op rijpaden te kunnen gaan werken. Leuk resultaat van het project is dat sinds 2009 nagenoeg alle bloemrijke akkerranden in de Hoeksche Waard (via stichting de Rietgors) worden gezaaid op rijen en worden geschoffeld. Het blijft voor een deel van de boeren soms lastig om geconfronteerd te worden met biologische landbouw en met duurzame technieken. Sommige zien dit als veroordeling van hun eigen werkwijze. Communicatie over deze technieken moet altijd behoedzaam zijn. Implementeren van dergelijke technieken kan pas echt succesvol zijn als akkerbouwers het gevoel krijgen dat de techniek het bedrijf verder helpt. Communicatie is niet succesvol als akkerbouwers denken dat ze in een richting worden gestuurd. Ook in dit project bleek dat er communicatie over biologische technieken kan zijn vooral tijdens activiteiten. 17