Fotograaf: Theo Kelderrman Appendix van De belevingsreis van baarmoeder tot kist Waarom architecten geen kunstenaar zijn Waarom verbod op architectuurbladen en -boeken Waarom architecten geen vernieuwers zijn Waarom we belevingsloos bouwen
Chrystal Palace in London Op de wereldtentoonstellingen kregen architecten volop de gelegenheid met nieuwe vormen en technieken te experimenteren. Maar op de wereldtentoonstelling in Londen in 1851 was het geen architect die een poging waagde tot een omwenteling in de architectuur, maar de tuinman Joseph Paxton die het Crystal Palace ontwierp. Terwijl de gerenommeerde architecten massieve gedecoreerde gebouwen neerzetten, ontwierp Paxton een gebouw geheel opgetrokken uit glas en gietijzer. Het lichte glazen gebouw van Paxton contrasteerde enorm tussen de andere zware gebouwen. Zijn Crystal Palace had een sprookjesachtige uitstraling, alsof het gebouw zweefde tussen hemel en aarde. Paxton had een gebouw ontworpen waarbij het accent lag op de ruimte in plaats van de materie. De architecten van toen ontwierpen in de stijl van de Ecole des Beaux-Arts die eind negentiende eeuw hoogtij vierde. Deze stroming was een excessief vertoon van verschillende oude Europese stijlen die een heroïsche geschiedenis moesten uitstralen van weelde en macht. Paxton liet met zijn Crystal Palace zien wat er constructief en architectonisch mogelijk was, terwijl de architecten van die tijd niet verder gekomen waren dan versierde dozen met gaten.
Wereldtentoonstelling in Chicago, zicht op South Canal Het was op de wereldtentoonstelling in Parijs in 1889 wederom geen architect die liet zien wat er gemaakt kon worden met gietijzer, maar de ingenieur Gustave Eiffel, die een monumentale ingang van deze tentoonstelling ontwierp. Franse kunstenaars en intellectuelen hadden in 1887 in Le Temps het Protest der kunstenaars ondertekend om zo hun verontwaardiging over het stalen wangedrocht te uiten. Gebruikelijk was om één van de meest karakteristieke bouwwerken niet af te breken en tegen het protest van de kunstenaars in, bleef juist dit bouwwerk staan. De Franse schrijver Guy de Maupassant ging in het vervolg lunchen in de Eiffeltoren met als reden dat het de enige plek in Parijs was waar hij de lelijke toren niet hoefde te zien. De mogelijkheden die de heren Paxton en Eiffel lieten zien werden niet door de Europese architecten opgepakt, zij bleven gevangen in hun tradities. Het was de Amerikaanse architect Louis Sullivan die zijn opleiding in Ecole des Beaux- Arts in Parijs had genoten, die begreep wat Paxton had neergezet. Sullivan stoorde zich aan de wereldtentoonstelling in Chicago in 1893 waar de stijl van de Ecole des Beaux-Arts nog volledig overheerste. Hij vond dat Amerika een eigen architectuur moest hebben en geen verdorde overblijfsels van een oud Europa.
Wainwright building in St. Louis Het architectenbureau Adler & Sullivan ontwierp de Wainwright Building die tussen 1890 en 1891 gebouwd werd. Met dit gebouw werd Sullivan de grondlegger van de typische Amerikaanse wolkenkrabber ofwel The Father of Skycrapers. Het was Amerika waar de omstandigheden gunstig waren om los te komen van de Europese tradities en waar de aanzet die Paxton en Eiffel gaven, verdere ontwikkeling tot ongekende hoogtes mogelijk maakte. De Amerikaanse pioniersgeest keek vooruit, stond open voor al het nieuwe, terwijl de Europese geest zich wentelde in eeuwenlange tradities. Studenten van de Ecole des Beaux-Arts in Parijs die kritiek hadden op de gevestigde architectuur en kunst werden uitgestoten. Schilderijen van Pisarro, Monet, Degas en Renoir werden geweigerd voor exposities in de officiële Salon, maar werden al in 1886 met open armen ontvangen in New York, waar ruim driehonderd schilderijen van deze vernieuwers in de schilderkunst te bezichtigen waren. De Amerikaanse kunstcritici waren vrijwel unaniem van mening dat het om een zeldzame collectie meesterwerken ging. De avant-garde verhuisde dan ook van Europa naar Amerika ofwel van Parijs naar New York.
Beeld van Karl Marx in Chemnitz Het was geen architect die kwam met een radicale visie om met het Europese verleden te breken en die vooruit keek in plaats van achterom, maar een filosoof. Wat de tuinman Paxton en de ingenieur Eiffel niet voor elkaar kregen, lukt Karl Marx (1818-1883) wel: hij kreeg de Europeanen, inclusief de architecten, uiteindelijk om naar een nieuwe architectuur. De filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd, waar het op aankomt is haar te veranderen, is een bekende uitspraak van Marx. Hij keek niet zoals de architecten van de Ecole des Beaux-Arts vol bewondering naar de pracht en praal van de vorsten, adel en grootindustriëlen. Hij keek met afschuw naar het heroïsche verleden en zag de belofte van een maakbare, betere samenleving die in de toekomst lag. Hij geloofde niet in het lijden van vele mensen die toen massaal geloofden dat het paradijs na de dood zou komen. Marx wilde het paradijs op aarde realiseren. Marx zou de denkwereld van de Europeanen voorgoed veranderen, hij zette vraagtekens bij de ontstane rangen en standen, bij eigendomsrechten en bij kinderarbeid. En in die tijdgeest waren er verschillende architecten die het gedachtegoed van Marx oppakte. Men ging concreet aan de slag om een betere wereld te maken.
Plan Voisin in het centrum van Parijs De bekende architect Le Corbusier (1887-1965) tekende zijn visioenen om Parijs te moderniseren. Hij kwam met een plan Voisin in 1925, vol met kruisvormige torenflats midden in Parijs op loopafstand van de Notre-Dame. Paxton, Eiffel en de ingenieurs van bruggen, boten en auto s werden omarmd. Sullivan werd herkend als grondlegger van een nieuwe architectuur en zijn uitspraak: Form Follows Function werd een dogma in architectenland. En zo verdwenen langzaam de rijk gedecoreerde gebouwen van de Ecole des Beaux-Arts van het toneel. De Ecole des Beaux-Arts werd door de moderne architecten gezien als een samenraapsel van allerlei stijlen uit vroegere tijden en daarmee kon deze stijl niet zijn eigen tijd uitdrukken. De modernen waren niet meer gericht op de weelde van de elite, niet meer gericht op de oude vormen, maar zochten naar nieuwe vormen en materialen die een betere toekomst voor elke burger beloofden.
Plan Voisin in het centrum van Parijs De modernen zetten zich af tegen alle mooie materialen van de elite, de decoraties, de wandschilderingen, de ornamenten. Dure materialen raakten in onmin. Goud werd kitsch en grijs beton was puur en eerlijk. Decoraties en ornamenten waren opsmuk, maar bovendien veel te duur als men voor de grote massa wilde bouwen. De kale, moderne, betonnen architectuur was een bouwproduct dat gerealiseerd kon worden voor elke burger. De moderne architecten liepen niet voorop maar waren volgers van de kunstenaars die in die tijd radicaal braken met het verleden. En omdat die breuk zo radicaal was en ze geen wortels meer hadden uit het verleden, zou er een scala aan nieuwe stijlen ontstaan die door de architecten geïmiteerd werd waar het kon. Zo ontstonden er allerlei stromingen in de architectuur: constructivisme, functionalisme, rationalisme, expressionisme, brutalisme, structuralisme, minimalisme, enzovoort. Maar de architecten in Europa stonden voor een heel andere opgave dan die in Amerika. Europa was geen maagdelijk land dat geheel opnieuw ingevuld kon worden, het was juist een rijk gevuld land met veel oude gebouwen, die de moderne architecten nu verafschuwden.
Plan Voisin in het centrum van Parijs De Amerikanen konden nieuwe steden met strakke rasterpatronen als wegennet ontwerpen voor de opkomende automobiel en de wolkenkrabbers. De Europese architect moest zijn moderne bouwwerken realiseren binnen de middeleeuwse kronkelende straatjes in steden en dorpen, tussen gebouwen met een lang verleden, en hij mocht zeker niet hoger bouwen dan de kerk. Pogingen om oude steden op de kop te zetten, zoals in de visioenen van Le Corbusier waarin de oude kern van Parijs platgegooid wordt, waren te hoog gegrepen. Le Corbusier wilde af van de oude binnensteden die organisch gegroeid en ontwikkeld waren voor voetgangers, paard en wagen. Alleen al door de komst van de auto waren de oude binnensteden niet meer functioneel en totaal achterhaald. Niettemin hadden de binnensteden, juist door deze organische groei, hun eenheid en - op een natuurlijke wijze - hun oriëntatiepunten gekregen. Elke breuk in deze eenheid had een speciale betekenis voor de gemeenschap, zoals marktplein, kerk, stadhuis of fontein. Tevens functioneerde elke breuk als oriëntatiepunt voor de reiziger. Maar dat zagen de modernen niet, de oude stad werd onder handen genomen en elk nieuwbouwproject werd een breuk in de stad zonder betekenis, een Fremdkörper.
CCTV en TVCC in Beijing De oude stad verbrokkelde langzaam in losse delen. De bestaande eenheid van de steden en dorpen verdween door aansprekende architectuur en stedenbouw van het moment. En in zelfs de kleinste dorpjes kwamen moderne hoge flats. Het was geen architectuur die vanuit het verleden nieuwe vormen zocht, maar radicaal gebroken had met het verleden. Een moderne architectuur die niets met zijn rijke bouwgeschiedenis en complexe omgeving te maken wilde hebben, een architectuur die dement was. De moderne gebouwen konden in Amerika sprankelen in de rechthoekige rasterwegenstructuur, terwijl de moderne gebouwen in Europa er vaak verloren bijstonden in de kronkelende steegjes van de oude binnensteden. De huidige moderne architecten verschillen eigenlijk niet veel van de architecten van de Ecole des Beaux-Arts. Allebei kopiëren ze oude Europese stijlen: de Ecole des Beaux-Arts kopieerde de stijlen van voor 1900 die een rijk verleden moesten uitstralen, de huidige moderne architecten de stijlen van na 1900 die een veelbelovende toekomst moesten uitstralen, zoals het gebouw in Beijing van Rem Koolhaas. De geschiedenis leert ons dat we de vernieuwers niet onder de architecten moeten zoeken; het is weer wachten op een tuinman, een ingenieur, een filosoof of iemand met een ander beroep, maar één ding heeft de geschiedenis ons geleerd: het zal geen architect zijn.
Fotograaf: Theo Kelderrman Robert Kromhof is essayist, architect en beeldend kunstenaar. Eerdere publicaties: Body or No Body, the dangers of abstracting, Begrenzen geeft vrijheid. De fotografen in De belevingsreis zijn: Theo Kelderman, Hans van Vrouwerf, Susanne Stoop, Peter van der Steege.