DE BIJWOORDELIJKE BIJZIN Is een zin die de waarde heeft van een bijwoordelijke bepaling A. De tijdbepalende bijzin 1. voegwoorden met een indicatief a. - simul ac, simul atque : zodra - ubi (primum), ut (primum), cum primum : zodra, toen - postquam : nadat meestal met indicatief perfectum, soms ook met andere tijden. b. - quando : wanneer, als - quamdiu : zolang als - quotiens(cumque) : zo dikwijls als c. Soms kan bij deze voegwoorden ook een conjunctief voorkomen, om een herhaling, gewoonte of algemeenheid uit te drukken. 2. voegwoorden met indicatief of conjunctief a. CUM - met indicatief : - Cum temporale : wanneer, toen, op het ogenblik dat... om de tijd aan te geven zonder meer - Cum inversum : toen, nauwelijks...of... de bijzin drukt de hoofdgedachte uit, en omgekeerd. VB Vix nuntium tuum acceperam, cum conspiciebam... Nauwelijks had ik je bericht ontvangen, of ik bemerkte... - Cum identicum : door te, doordat... de bijzin geeft een verklaring van de hoofdzin VB Cum tacent, clamant. Door te zwijgen, roepen ze. - Cum...tum... : niet alleen...maar ook - met conjunctief : geeft meer aan dan louter tijdsbepaling (schakering) - Cum historicum : toen (nauwe samenhang tussen hoofd- en bijzin) steeds met conj imperf of plqpf - Cum causale : omdat (reden) zie redengevende bijzin - Cum concessivum : hoewel (toegeving) zie toegevende bijzin
b. ANTEQUAM, PRIUSQUAM - alvorens, vooraleer, voordat... - met indicatief : louter tijdsverhouding - met conjunctief : - duidt op de bedoeling, verwachting van het onderwerp - duidt op het niet of niet tijdig plaats vinden van de handeling - uitspraak van algemene aard c. DUM, DONEC, QUOAD - DUM met indicatief presens : terwijl, zolang als - DUM, DONEC, QUOAD met indicatief in dezelfde tijd als het hoofdwerkwoord : zolang als... - DUM, DONEC, QUOAD met indicatief of conjunctief (bedoeling) : totdat DE REDENGEVENDE BIJZIN a. QUIA, QUOD - met indicatief (feitelijke reden) : omdat - soms met conjunctief : indirecte rede in ruimere zin (cfr infra) b. QUONIAM, QUANDO, QUANDOQUIDEM, SIQUIDEM - met indicatief (bekende reden) : aangezien, vermits c. CUM - met conjunctief : aangezien, omdat (Cum causale) - in feite een tijdbepalende bijzin met schakering van reden d. NON QUOD / QUIA - met conjunctief : verwerpt een reden die slechts verondersteld is = indirecte rede in ruimere zin DE DOELAANWIJZENDE BIJZIN - UT / (UT) NE + conjunctief - betekenis : opdat..., om... (als in het Nederlands onderwerp van hoofd- en bijzin hetzelfde zijn ) - steeds constructie van de gelijktijdigheid (conj pres en imperfectum), hoewel logisch gezien de doelzin steeds natijdig is. - voor een comparatief : QUO (+ UT EO) : - opdat des te... - om des te
DE GEVOLGAANDUIDENDE BIJZIN - UT (NON) + conjunctief - zodat..., zo... dat... - De gevolgzin wordt vaak aangekondigd door aanwijzende vnw en bijw. als ADEO, SIC, ITA, TAM, TANTUS, TALIS... - Na een comparatief in de hoofdzin kan QUAM UT + conj volgen. betekenis : te...om... VB Illius verba mihi pulchriora videntur quam ut vera sint. Zijn woorden lijken me te mooi om waar te zijn. DE VOORWAARDELIJKE BIJZIN - Voegwoord : SI (als, indien) Realis - Voorwaarde zonder meer. De consequentie,van de voorwaarde, geformuleerd in de hoofdin, wordt niet in twijfel getrokken. (De spreker twijfelt er niet aan). VB... Potentialis - De voorwaarde wordt voorgesteld als iets wat mogelijk kan gebeuren. - presens : potentialis heden. VB. Illud imitari possim, si velim - perfectum : potentialis heden, maar de voorwaarde, geformuleerd in de hoofdzin, is voltooid. VB. Irrealis - De voorwaarde is niet mogelijk of niet werkelijk. - imperfectum : heden VB Plura scriberem, si ipse possem. - plqpf : verleden VB Plura scripsissem, si potuissem. Opmerkingen - Hoofd- en bijzin staan niet noodzakelijk in dezelfde wijs of dezelfde tijd. Andere voegwoorden - nisi : indien niet (= si non) tenzij - nisi forte : tenzij misschien (ironisch) vero - quodsi : en als dan... legt een nauwer verband met de vorige zin - ni = si non - sive...sive... (seu...seu...) : hetzij...hetzij..
- sin, sin aliter : maar als - sin aliter, si minus : zo niet, anders - si modo : als maar (= dum, dummodo) DUM, DUMMODO - met conjunctief, ontkenning NE - eigenlijk een tijdbepalende bijzin met een schakering van beperking : zolang maar, als maar, als tenminste DE TOEGEVENDE BIJZIN Voegwoorden met indicatief QUAMQUAM : hoewel VB Quamquam multa scio, multa tamen ignoro. Hoewel ik veel weet, zijn er toch nog veel dingen die ik niet weet. Voeg woorden met indicatief of conjunctief in feite voorwaardelijke bijzinnen - indicatief : realis - conjunctief - potentialis - irrrealis ETSI, TAMETSI, SI : ook al, hoewel ETIAMSI : zelfs als Voegwoorden met conjunctief CUM CONCESSIVUM : alhoewel, ofschoon in feite tijdbepalende bijzin met schakering van toegeving QUAMVIS : hoe...ook... bij adjectieven en bijwoorden VB Quamvis dives sit, tamen non beatus est. Hoe rijk hij ook is, toch is hij niet gelukkig. LICET : alhoewel, ofschoon, ook al in feite het onpersoonlijke werkwoord LICET (het is toegestaan), gevolgd door een completiefzin zonder voegwoord. UT : gesteld dat, ook al
DE VERGELIJKENDE BIJZIN gewone vergelijkende bijzin - in feite een betrekkelijke bijzin - met indicatief - In de hoofdzin staat vaak een aanwijzend bijwoord/voornamwoord of correlatief (wordt dikwijls weggelaten). aanwijzend betrekkelijk betekenis SIC, ITA UT ZO...ALS ; ZOALS SICUT TAM QUAM TAMQUAM TANTOPERE QUANTOPERE ZOZEER...ALS... TOTIENS QUOTIENS ZO DIKWIJLS...ALS... TAMDIU QUAMDIU ZOLANG...ALS... TALIS QUALIS VAN DIE AARD..ALS TANTUS QUANTUS ZO GROOT...ALS... TANTUM QUANTUM ZOVEEL...ALS... TOT QUOT ZOVEEL...ALS... na comparatief QUAM VB... AC of ATQUE - ne een aantal adjectieven en bijwoorden : IDEM (dezelfde), PAR, SIMILIS (gelijk), AEQUE, PROINDE (gelijk), PARITER (op dezelfde wijze), ALIUS (een ander), IMPAR, DISSIMILIS (niet gelijk), ALITER (anders) POTIUS QUAM (UT) - met conjunctief - "liever dan te..." Vergelijkende bijzin met veronderstelling QUASI, TAMQUAM (SI) : alsof met conjunctief volgens de consecutio temporum UT SI, VELUT SI, PROINDE AC SI, PERINDE AC SI : alsof met conjunctief van de irrealis (imperfectum of plqpf)