Scalae. Copyright SCALAE ISBN

Transcriptie

1 SCALAE Scalae L E E S G R A M M AT I C A L AT I J N L E E S G R A M M AT I C A L AT I J N ISBN ARLESC0L_cover.indd 1 3/09/13 15:58

2

3 Ars Legendi Scalae leesgrammatica David Stienaers Marc Van Den Eynde

4 Plantyn Motstraat 32, 2800 Mechelen T F klantendienst@plantyn.com Dit boek werd gedrukt op papier van verantwoorde herkomst. Ontwerp en opmaak cover: Axenza Ontwerp en opmaak binnenwerk: puurprint Omslagillustratie: shutterstock NUR 116 Plantyn nv, Mechelen, België Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij Plantyn heeft alle redelijke inspanningen geleverd om de houders van intellectuele rechten op het materiaal dat in dit leermiddel wordt gebruikt, te identificeren, te contacteren en te honoreren. Mocht u ondanks de zorg die daaraan is besteed, van oordeel zijn toch rechten dit materiaal te kunnen laten gelden, dan kunt u contact opnemen met uitgeverij Plantyn. ISBN /0 D2013/0032/0892

5 Scalae Inhoud Deel 1: Vormleer 1 Naamwoorden p Voornaamwoorden p Werkwoorden p Bijwoorden p Telwoorden p Voorzetsels en voegwoorden p. 75 Deel 2: Zinsleer 1 Elementaire zinsleer p Gebruik van de naamvallen p Gebruik van de voornaamwoorden p Woorden die een bijzin inleiden p Gebruik van het werkwoord p Gebruik van comparatief en superlatief p Gebruik van de voorzetsels p Gebruik van enkele signaalwoorden p

6 Deel 3: Stijlleer 1 Topic, focus en setting p Overzicht van de belangrijkste stijlmiddelen p. 173 Deel 4: Metriek 1 Scanderen van dactylische hexameters p Versschema s p. 187 Begrippenlijst p. 190 Register van Latijnse woorden p

7 Beste leerling Met Scalae zijn we bij de trap van het Romeinse huis aangekomen. Deze leesgrammatica wil jou een opstap bieden naar een vlottere lectuur van Latijnse teksten. Alle grammatica die je geleerd hebt in Vestibulum, Atrium, Tablinum en Peristylium, vind je hier terug. Scalae bestaat uit zes delen: 1 vormleer (V) Ò overzicht van de woordsoorten en hun vorming 2 zinsleer (Z) Ò gebruik van de woordsoorten in de samenhang van de zin 3 stijlleer (S) Ò overzicht van stijlmiddelen 4 metriek (M) Ò versleer 5 begrippenlijst Ò korte uitleg bij grammaticale begrippen 6 register van Latijnse woorden Je kunt Scalae op twee manieren gebruiken: 1 Om een bepaald onderdeel van de grammatica te herhalen In Z vind je bijvoorbeeld een handig overzicht van de manieren waarop een infinitief gebruikt kan worden en van de signalen je kunnen helpen bij het maken van de juiste keuze. 2 Om problemen op te lossen tijdens de lectuur van een tekst of bij de herhaling van een gelezen tekst -- Ik heb een probleem bij het herkennen van een woord Ò vormleer -- Ik heb een probleem met de samenhang van de zin Ò zinsleer -- Ik begrijp een stijlmiddel niet meer Ò stijlleer -- Ik heb een probleem bij het scanderen van een vers Ò metriek Als je bijvoorbeeld niet volledig begrijpt hoe een vorm in de datief past in de samenhang van de zin, dan vind je in Z 2.6 een overzicht van de verschillende mogelijkheden voor de datief. Op basis van ontledingsvragen en andere signalen kun je dan tot de oplossing komen. We hopen dat Scalae voor jou een hulp zal zijn voor het vlotter lezen van teksten! 5

8 Beste collega Teksten leren lezen staat centraal in de reeks Ars Legendi. Ook deze leesgrammatica Scalae staat volledig in functie van lectuur en zal leerlingen een opstap bieden naar een vlottere lectuur van teksten in de tweede en derde graad. In de loop van de voorbije jaren hebben leerlingen beetje bij beetje hun grammaticale kennis opgebouwd. In Scalae wordt de verworven taalkennis samengebracht in een groter raamwerk op basis van de leerplannen (D/2011/7841/001 en D/2013/7841/002). Via Scalae leren leerlingen oordeelkundig gebruikmaken van een grammaticaal referentiekader. Mindmaps, tabellen en stappenplannen helpen de grammatica overzichtelijk te presenteren. Scalae bestaat uit zes delen: de vormleer (V), de zinsleer (Z), de stijlleer (S), de metriek (M), de alfabetische begrippenlijst en een register van Latijnse woorden. In de eerste plaats is Scalae bedoeld als overzichtelijk instrument waarmee leerlingen hun grammaticale kennis kunnen opfrissen in functie van lectuur. Wanneer je als leerkracht merkt dat bepaalde leerlingen of de hele klas onderdelen van de grammatica onvoldoende beheersen, kun je de opdracht geven die onderdelen grondig te bestuderen en in aansluiting daarop die leerlingen (of de hele klas) aan een controletoets te onderwerpen. Scalae is ook een praktisch hulpmiddel dat de leerlingen kunnen hanteren als leerlingen bij de lectuur van een Latijnse tekst een (grammaticaal) probleem ondervinden. Daarom is het uitgangspunt niet alleen in vormleer maar ook in zinsleer de vorm van woorden of woordgroepen. De alfabetische lijst met grammaticale begrippen (en hun eventuele frequent gebruikte afkorting) is voor de leerlingen een onontbeerlijk hulpmiddel. Het deel stijlleer en het deel metriek zijn bewust minimaal gehouden zodat de leraar over genoeg vrijheid beschikt voor een eigen persoonlijke aanpak. Bij Scalae hoort ook een handleiding met o.a. een visietekst met verantwoording van de vernieuwde aanpak van Scalae, verantwoording en ondersteunende informatie bij ieder onderdeel van de grammatica, suggesties voor evaluatie We houden eraan al onze collega-auteurs die de opeenvolgende versies kritisch hebben nagelezen te danken, en in het bijzonder P. Adriaens, L. De Vuyst, H. Dreesen, J. Van de Moortel en B. Van der Biest. David Stienaers Marc Van Den Eynde 6

9 Mindmaps de witte vakjes duiden de functies van de zinsdeelstukken aan de groene vakjes duiden de functies van noodzakelijke zinsdelen aan het kroontje duidt de dominant aan voorwerp meewerkend voorwerp verbum dicendi BWB datief voorwerp voorwaarde: potentialis BWB voorwerp (bezitter) de donkergrijze vakjes duiden de functies aan van niet-noodzakelijke zins delen het petje duidt de rol aan 7

10 Hoe lezen we een Latijnse zin 1 Principes van de dynamisch-lineaire leesmethode 1 Bij de lectuur gaat onze aandacht hoofdzakelijk naar tekstbegrip: grammaticale analyse is slechts een hulpmiddel om de tekst te begrijpen. 2 Zoals bij de lectuur van een Nederlandse, Franse of Engelse tekst, beginnen we vooraan in de zin. Heel vaak vinden we daar een aanknopingspunt met wat we in de vorige zin gelezen hebben (zie S 1). 3 We splitsen woordgroepen af (naarmate je meer leeservaring hebt, doe je dat bijna onbewust). Bij iedere woordgroep bedenken we al een voorlopige vertaling. 4 Ook vragen we ons af welke functie die woordgroep als zinsdeel of zinsdeelstuk zou kunnen hebben in de zin en we vormen ons al een beeld over het gezegde als dat nog moet volgen (grammaticale verwachtingspatronen). 5 Onze aandacht blijft hoofdzakelijk gaan naar de inhoud van wat we lezen en we proberen te voorzien wat er zal volgen (inhoudelijke verwachtingspatronen). 6 Bij langere zinnen zijn we heel alert voor woorden die een bijzin kunnen inleiden (zie Z 4). Daar begint een zinsdeel of zinsdeelstuk dat pas kan eindigen als we een gezegde tegenkomen. Bij langere zinnen kan het nuttig zijn een schematische voorstelling van de zin te maken (zie Z 1.7). 7 Het gezegde van de hoofdzin of van een bijzin is het uitgangspunt voor een controlefase: aan de hand van ontledingsvragen bij het gezegde controleren we de samenhang van de zinsdelen en bepalen we de functie (en eventueel de rol) ervan. We gaan na of we bepaalde verwachtingen moeten bijsturen; we herbekijken indien nodig de morfologische analyse en zoeken voor bepaalde woorden of woordgroepen een andere betekenis. 2 Concretisering van de leesmethode aan de hand van een voorbeeld Bij wijze van voorbeeld wordt de leesmethode hier toegelicht aan de hand van de laatste zin van Caesar, DBG, II, 25. In de lange zin die voorafgaat, wordt beschreven hoe Caesar in de hachelijke strijd tegen de Nerviërs naar de eerste linies trekt en daar bevelen geeft. 8

11 Cūius advéntu spe illātā milĭtibus ac redintegrāto ănimo, cum pro se quisque in conspéctu imperatōris ĕtiam in extrēmis suis rēbus ŏperam navāre cŭperet, paulum hóstium ímpetus tardātus est. Aangezien de zin vrij lang is, doen we er goed aan tijdens de lectuur een schematische voorstelling te maken. In het groen staan de voorlopige vertalingen. Rood duidt de controlefase aan. In het blauw staat vermeld wat de lezer op dat moment inhoudelijk begrepen heeft. -- De zin begint met Cūius... en aangezien er geen antecedent voorafgaat, is cuius hier waarschijnlijk een verbindend betrekkelijk voornaamwoord (Z 3.5.2) dat verwijst naar Caesar in de vorige zin. -- Cūius advéntu is een naamwoordgroep met een kern in de ablatief en dat zinsdeel heeft dan waarschijnlijk de functie BWB. Voorlopige standaardvertaling: Bij/Door zijn aankomst. -- spe illātā is een ablatief met de functie BWB en aangezien illātā een part. perf. is van het werkwoord inférre, is de kans heel groot dat spe illātā een losse ablatief is (Z 5.3.4). bijzin 1ste graad Cūius advéntu spe illātā -- Uit de WL blijkt dat we bij inférre een datief (voorwerp) mogen verwachten en die komt er ook: milĭtibus. Ò Voorlopige vertaling van deze losse ablatief: nadat/ doordat hoop gebracht was in de soldaten. Vlotte vertaling: doordat de soldaten hoop gekregen hadden. -- ac is een nevenschikkend voegwoord (V 6). We verwachten dus een tweede datief of een tweede losse ablatief. -- redintegrāto ănimo zal wel een tweede losse ablatief zijn. bijzin 1ste graad Cūius advéntu spe illātā ac redintegrāto ănimo Ò Voorlopige vertaling van deze losse ablatief: (en) doordat de geest/moed vernieuwd was. 9

12 Wat we tot nog toe gelezen hebben, maakt ons duidelijk dat de tussenkomst van Caesar (waarover we in de lange vorige zin gelezen hebben) niet zonder resultaat gebleven is: bij de soldaten is er door de tussenkomst van Caesar opnieuw hoop en meer moed. -- cum kan geen voorzetsel zijn aangezien het volgende woord het voorzetsel pro is, dus leidt het voegwoord cum een BWB-zin in met de rol tijd, reden... (Z 4) en we kunnen voorlopig cum vertalen als toen, maar die vertaling zullen we misschien moeten bijsturen als zou blijken dat de rol tijd in de samenhang van de zin niet past. -- pro se betekent voor zich(zelf) en het onbepaalde voornaamwoord quisque zal het onderwerp zijn van de cum-zin. -- pro se quisque kunnen we vertalen als iedereen voor zich(zelf). -- De voorzetselgroep in conspéctu imperatōris kunnen we letterlijk vertalen als in het zien van de veldheer en vlotter als in het zicht van de veldheer. -- ĕtiam betekent zelfs; bij de voorzetselgroep in extrēmis suis rēbus valt op dat het bezittelijk vnw. suis voor rēbus staat en dus nadruk krijgt (V 2.3d). We kunnen voorlopig letterlijk vertalen als zelfs in hun (eigen) uiterste zaken. -- Intussen verwachten we nog altijd het gezegde van de cum-zin en we beseffen dat de belangrijkste zinsdelen van de hoofdzin nog aan bod moeten komen. -- ŏperam is een accusatief en dus waarschijnlijk LV van navāre; de uitdrukking ŏperam navāre betekent moeite doen. -- cŭperet is A. conj. impf. en is het (verwachte) gezegde van de cum-zin en er volgt een komma, die laat aanvoelen dat de cum-zin afgesloten is. De conjunctief en de context wijzen wel eerder in de richting van de rol reden/oorzaak. I.p.v. onmiddellijk de verdere onderdelen van de hoofdzin aan te pakken, kan het zinvol zijn een controlefase in te lassen voor de cum-zin en een voorlopige vertaling te maken van die bijzin. Bij het gezegde cŭperet hoort een onderwerp als antwoord op de vraag wie verlangt? en dat onderwerp is zoals we voorzien hadden de nominatief quisque. We verwachten bij het gezegde cŭperet een LV als antwoord op de vraag Wat verlangde ieder(e) (soldaat)? en dat LV is ŏperam navāre. De overige zinsdelen zijn bijwoordelijke bepalingen. bijzin 1ste graad Cūius advéntu spe illātā ac redintegrāto ănimo cum quisque ŏperam navāre cŭperet We hadden al begrepen dat de soldaten door de komst van Caesar opnieuw hoop en moed kregen. In de cum-zin wordt dat verder bevestigd: nu Caesar toekijkt, wil iedereen zijn uiterste best doen en daarbij denken ze nog nauwelijks aan het risico dat ze zelf lopen. We gaan nu verder met de verkenning van de andere zinsdelen van de hoofdzin. Ò Als voorlopige vertaling van de cum-zin bekomen we: omdat/toen ieder voor zich in het zicht van de veldheer zelfs in hun eigen uiterste zaken verlangde moeite te doen. 10

13 -- paulum betekent een beetje. -- hóstium ímpetus betekent de stormloop van de vijand en dat is waarschijnlijk het onderwerp van de hoofdzin. -- tardātus est: gezegde van de hoofdzin. bijzin 1ste graad Cūius advéntu spe illātā ac redintegrāto ănimo cum quisque ŏperam navāre cŭperet paulum hóstium ímpetus tardātus est. Vanuit het gezegde van de hoofdzin sluiten we af met een laatste controlefase. We stellen vast dat hóstium ímpetus inderdaad het antwoord geeft op de vraag Wie/Wat is vertraagd? De losse ablatieven en de cum-zin zijn inderdaad het antwoord op de vraag Waarom/Waardoor is de stormloop vertraagd? en zijn dus BWB-zinnen met de rol reden. Na de positieve gevolgen van Caesars optreden is het resultaat wel heel magertjes: de stormloop van de vijand wordt een beetje! vertraagd. Ò Een aanvaardbare vlotte vertaling kan er dan als volgt uitzien: Aangezien de soldaten door zijn tussenkomst opnieuw hoop en moed gekregen hadden en aangezien allen zelfs in hun eigen precaire situatie verlangden zich in te spannen in het zicht van de veldheer, werd de stormloop van de vijand een beetje vertraagd. 11

14

15 Deel 1 Vormleer 1 Naamwoorden p Voornaamwoorden p Werkwoorden p Bijwoorden p Telwoorden p Voorzetsels en voegwoorden p

16 Overzicht van de woordsoorten bijwoorden naamwoorden substantieven adjectieven hoofdtelwoorden telwoorden voornaamwoorden persoonlijk rangtelwoorden bezittelijk woordsoorten vragend aanwijzend met accusatief voorzetsels betrekkelijk onbepaald met ablatief werkwoorden zelfstandige werkwoorden nevenschikkend voegwoorden koppelwerkwoorden onderschikkend 14 ~ Vormleer

17 1 Naamwoorden 1.1 Stappenplan om naamval, genus en getal te bepalen p Verbuiging van de substantieven en adjectieven van de eerste klasse p Verbuiging van de substantieven en adjectieven van de tweede klasse p Verbuiging van de substantieven van de derde klasse p Dubbelgangers bij de uitgangen van de substantieven en de adjectieven p Comparatief en superlatief van adjectieven p Vorming van comparatief en superlatief p Vreemde comparatieven en superlatieven p. 23 Naamwoorden ~ 15

18 1.1 Stappenplan om naamval, genus en getal te bepalen? ð Stap 1 Stap 2 Stap 3 grondwoord + aanvullende gegevens + stam ð woordsoort + klasse: bij een substantief : 1ste, 2de of 3de bij een adjectief : 1ste of 2de ð splitsing: stam - uitgang + opsomming: naamval - genus - getal pătrum < păter - pătris, m. stam: pătr- lātum < lātus - lāta, lātum stam: lāt- = substantief van de 2de klasse = adjectief van de 1ste klasse pătr-um: gen. m. mv. lāt-um: acc. m. enk. + nom./acc. onz. enk. 16 ~ Vormleer

19 1.2 Verbuiging van de substantieven en adjectieven van de eerste klasse Tot de eerste klasse behoren de substantieven met als aanvullend gegeven de gen. enk. op -i of -ae. Tot de eerste klasse behoren de adjectieven met als aanvullende gegevens -a, -um. substantieven enkelvoud meervoud m. vr. onz. m. vr. onz. nom. zie WL rŏs-a dōn-um ăv-i rŏs-ae dōn-a acc. ăv-um rŏs-am = nom. ăv-os rŏs-as = nom. gen. ăv-i rŏs-ae dōn-i av-ōrum ros-ārum dōn-ōrum dat. ăv-o rŏs-ae dōn-o ăv-is rŏs-is dōn-is abl. ăv-o rŏs-ā dōn-o ăv-is rŏs-is dōn-is a b c De nom. m. enk. heeft bij de meeste substantieven en adjectieven de uitgang -us. Het substantief vĭr en de substan tieven en adjectieven op -er (zoals puer en miser) missen de uitgang -us. De vocatief (naamval voor de aanspreking) heeft dezelfde vorm als de nominatief, behalve bij naamwoorden op -us: daar is de uitgang meestal -e (bv. o amice!), maar de voc. enk. van fīlius en van eigen namen op -ius gaat uit op een lange -i (bv. caríssime fīli, caríssime Lūci). Bij deus is de nom. mv. di en de dat./abl. mv. dīs. enkelvoud adjectieven meervoud m. vr. onz. m. vr. onz. nom. zie WL bŏn-a bŏn-um bŏn-i bŏn-ae bŏn-a acc. bŏn-um bŏn-am = nom. bŏn-os bŏn-as = nom. gen. bŏn-i bŏn-ae bŏn-i bon-ōrum bon-ārum bon-ōrum d De adjectieven tōtus en sōlus hebben de voornaamwoordelijke uitgangen -īus in de gen. enk. en -i in de dat. enk. dux totīus civitātis illīus de leider van heel die stam tĭbi sōli aan/voor jou alleen dat. bŏn-o bŏn-ae bŏn-o bŏn-is bŏn-is bŏn-is abl. bŏn-o bŏn-ā bŏn-o bŏn-is bŏn-is bŏn-is Naamwoorden ~ 17

20 1.3 Verbuiging van de substantieven en de adjectieven van de tweede klasse Tot de tweede klasse behoren de substantieven met als aanvullend gegeven de gen. enk. op -is. Tot de tweede klasse behoren alle adjectieven die NIET als aanvullende gegevens -a, -um hebben. enkelvoud substantieven meervoud m./vr. onz. m./vr. onz. nom. zie WL zie WL dŭc-es córpor-a acc. dŭc-em = nom. dŭc-es = nom. gen. dŭc-is córpor-is dŭc-um córpor-um dat. dŭc-i córpor-i dŭc-ibus corpŏr-ibus abl. dŭc-e córpor-e dŭc-ibus corpŏr-ibus enkelvoud adjectieven meervoud m./vr. onz. m./vr. onz. nom. zie WL zie WL fort-es fórt-ia acc. fort-em = nom. fort-es = nom. gen. fort-is fort-is fórt-ium fórt-ium a b c Bij de substantieven leer je in de woordenlijst de nom. enk. als grondwoord (bv. dux, māter, corpus) en de gen. enk. als aanvullend gegeven (bv. dŭcis, mātris, córporis). Bij de adjectieven leer je de nom. m. enk. als grondwoord (bv. fortis, vĕtus, ācer) en de nom. vr. en onz. enk. als aanvullende gegevens (bv. fortis, forte; vĕtus, vĕtus; ācris, ācre). De vocatief (naamval voor de aanspreking) heeft altijd dezelfde vorm als de nominatief. De uitgangen -e, -a en -um worden gebruikt bij de meeste substantieven (bv. dŭce, córpora, dŭcum), maar ook bij enkele adjectieven als pauper, vetus en dives (bv. paúpere, vĕtera, dīvitum). Daartegenover worden de uitgangen -i, -ia en -ium gebruikt bij de meeste adjectieven (forti, fórtia, fórtium), maar ook bij enkele substantieven als măre, ănimal en vīres (bv. mări, animālia, vīrium). dat. fort-i fort-i fórt-ibus fórt-ibus abl. fort-i fort-i fórt-ibus fórt-ibus 18 ~ Vormleer

21 1.4 Verbuiging van de substantieven van de derde klasse Tot de derde klasse behoren twee groepen substantieven: substantieven op -u-s met als aanvullend gegeven -ū-s (gen. enk.) substantieven op -ē-s met als aanvullend gegeven -e-i (gen. enk.) enkelvoud meervoud m. vr. m. vr. nom. fructu-s rē-s fructū-s rē-s acc. fructu-m re-m fructū-s rē-s gen. fructū-s re-i frúctu-um rē-rum dat. frúctu-i re-i frúcti-bus rē-bus abl. fructu re frúcti-bus rē-bus a b c Dies is mannelijk of vrouwelijk. De overige substantieven op -e-s zijn vrouwelijk. Slechts enkele substantieven op -u-s zijn vrouwelijk; de overige zijn mannelijk. mănus, mănūs, vr. dŏmus, dŏmūs, vr. Dŏmus hoort bij de derde klasse, maar ontleent enkele vormen aan de verbuiging van de eerste klasse: abl. enk.: dŏmo acc. mv.: dŏmos gen. mv.: domōrum, soms dŏmuum Naamwoorden ~ 19

22 1.5 Dubbelgangers bij de uitgangen van de substantieven en de adjectieven BASISREGELS In het onzijdig is de nominatief altijd gelijk aan de accusatief. In het meervoud is de datief altijd gelijk aan de ablatief. De vocatief is meestal gelijk aan de nominatief. (uitzonderingen: cāre amīce, ; o Lūci, fīli mi!) Als een vorm zowel datief als ablatief kan zijn, dan denken we eerder aan: de datief als het gaat om personen de ablatief als het gaat om zaken 20 ~ Vormleer

23 dubbelgangers eerste klasse tweede klasse derde klasse -ă adjectieven bŏna -um adjectieven bŏnum -ae -i substantieven adjectieven substantieven adjectieven rŏsae bŏnae ăvi bŏni nom. vr. enk. nom./acc. onz. mv. nom./acc. onz. enk. acc. m. enk. gen. vr. enk. dat. vr. enk. nom. vr. mv. gen. vr. enk. dat. vr. enk. nom. vr. mv. gen. m. enk. nom. m. mv. gen. m. enk. gen. onz. enk. -is substantieven adjectieven nom. m. mv. cīvis fortis ācris -i adjectieven forti -es substantieven adjectieven dŭces fortes nom. m. enk. gen. m. enk. nom. m./vr. enk. gen. enk. nom. vr. enk. gen. enk. dat. enk. abl. enk. nom. m./vr. mv. acc. m./vr. mv. nom. m./vr. mv. acc. m./vr. mv. -s -i substantieven substantieven fructus nom. m. enk. gen. m. enk. fructūs nom. m. mv. acc. m. mv. nom. vr. enk. rēs nom. vr. mv. acc. vr. mv. gen. vr. enk. rei dat. vr. enk. Naamwoorden ~ 21

24 Comparatief en superlatief van adjectieven Vorming van comparatief en superlatief achtervoegsel bij de stam uitgangen voorbeeld vertaling positief comparatief - van de 1ste klasse van de 2de klasse -ius nom./acc. onz. enk. superlatief van de substantieven van de 2de klasse -ior- -issim- -rim- -limvan de 1ste klasse alt-us, alt-a, alt-um fort-is, fort-is, fort-e ált-ior, ált-ior, ált-ius fórt-ior, fórt-ior, fórt-ius alt-íssim-us, -a, -um fort-íssim-us, -a, -um misér-rim-us, -a, -um facíl-lim-us, -a, -um hoog sterk hoger sterker hoogste, heel hoog sterkste, heel sterk ellendigste, heel ellendig gemakkelijkste, heel gemakkelijk a b Wanneer er een vergelijking gemaakt wordt met iemand/iets anders, is de comparatief of superlatief relatief gebruikt. We vertalen de comparatief dan met -er dan (zie Z 6 en Z 2.7), de superlatief met -ste van (zie Z 6 en Z 2.5). Wanneer er geen vergelijking gemaakt wordt met iemand/iets anders, is de comparatief of superlatief absoluut gebruikt. Een comparatief kunnen we dan vertalen met nogal/vrij, te. Een superlatief kunnen we vaak weergeven met een kernachtige uitdrukking (bv. fortíssimus: beresterk). 22 ~ Vormleer

25 1.6.2 Vreemde comparatieven en superlatieven comparatief vertaling superlatief vertaling māior groter máximus grootste, heel groot mĭnor kleiner mĭnimus kleinste, heel klein mělior beter óptimus beste, heel goed pēior slechter péssimus slechtste, heel slecht plūres meer plūrimi zeer veel plerīque de meeste Naamwoorden ~ 23

26

27 Deel 2 Zinsleer 1 Elementaire zinsleer p Gebruik van de naamvallen p Gebruik van de voornaamwoorden p Woorden die een bijzin inleiden p Gebruik van het werkwoord p Gebruik van comparatief en superlatief p Gebruik van de voorzetsels p Gebruik van enkele signaalwoorden p

28 1 Elementaire zinsleer 1.1 Over hoofdzin en bijzin p Schematische voorstelling van een zin en zijn zinsdelen p Overzicht van de zinsdelen p Schematische voorstelling van de zinsdeelstukken p Overzicht van de zinsdeelstukken p Overzicht van de soorten bijzinnen p Vanuit de vorm van de bijzin p Vanuit de functie van de bijzin p Schematische voorstelling van een samengestelde zin p ~ Zinsleer

29 1.1 Over hoofdzin en bijzin Nerviōrum de mōribus cum quaéreret, Caesar nullum esse ăditum ad eos mercatōribus reperiēbat. hoofdzin bijzin Toen Caesar naar de gewoontes van de Nerviërs informeerde, vernam hij dat handelaars geen toegang tot hen hadden. a b Een hoofdzin is een zin die geen zinsdeel of zinsdeelstuk is. Een hoofdzin kan een of meer bijzinnen bevatten. Een bijzin is een zin die een zinsdeel of zinsdeelstuk is in de hoofdzin of in een bijzin van een hogere graad (zie Z 1.7). Elementaire zinsleer ~ 79

30 1.2 Schematische voorstelling van een zin en zijn zinsdelen gezegde + noodzakelijke zinsdelen onderwerp lijdend voorwerp meewerkend voorwerp voorwerp voorwerp (bezitter) BVG nominatief infinitief infinitiefzin onderschikkend voegwoord + conj. vraagwoord + conj. accusatief infinitief infinitiefzin onderschikkend voegwoord + conj. vraagwoord + conj. datief genitief datief ablatief datief meestal nominatief of accusatief a Welke en hoeveel noodzakelijke zinsdelen een gezegde oproept, hangt af van de betekenis van dat gezegde. b Bij een aantal werkwoorden zoals beschouwen als, rekenen tot, aanstellen tot is de BVG een noodzakelijk zinsdeel (Z 2.4.1). In de overige gevallen is de BVG een niet-noodzakelijk zinsdeel (Z 2.1). 80 ~ Zinsleer

31 gezegde + niet noodzakelijke zinsdelen BWB BVG ablatief vz. + abl. datief vz. + acc. bijwoord onderschikkend voegwoord + ind./conj. losse ablatief alle naamvallen, maar vaak nominatief of accusatief Elementaire zinsleer ~ 81

32 1.3 Overzicht van de zinsdelen functie vorm (van de kern) dominant ontledingsvraag gezegde onderwerp lijdend voorwerp noodzakelijke zinsdelen WWG ZWW - - NWG KWW + NDG in de nominatief NDG: Wie/Wat + KWW + ond.? nominatief infinitief bijzin: infinitiefzin onderschikkend voegwoord + conj. vraagwoord + conj. accusatief infinitief bijzin: infinitiefzin onderschikkend voegwoord + conj. vraagwoord + conj. gezegde Wie/Wat + gez.? Wat + gez.? Wie/Wat + WWG + ond.? Wat + WWG + ond.? meewerkend voorwerp datief Aan wie + WWG + ond. + LV? voorwerp genitief, datief of ablatief gezegde met vaste naamval vaak: Wie/Wat + WWG + ond.? voorwerp (bezitter) datief gezegde = vorm van esse Aan wie + behoren + ond.? meestal bepaling van gesteldheid nominatief gezegde + zinsdeel waarmee Hoe/Waartoe + gez. + ond. (+ LV)? of accusatief BVG in NGG overeenkomt 82 ~ Zinsleer

33 functie vorm (van de kern) dominant ontledingsvraag bijwoordelijke bepaling bepaling van gesteldheid ablatief voorzetsel + acc. voorzetsel + abl. bijwoord datief bijzin: onderschikkend voegwoord + ind./conj. losse ablatief alle naamvallen, maar vooral nominatief of accusatief niet-noodzakelijke zinsdelen gezegde Wanneer/Hoe/Waarmee/Waarom + gez. + ond.? Waarheen/Waar + gez. + ond.? Door wie/waaruit/waar + gez. + ond.? Hoe/Waar/Wanneer + gez. + ond.? Voor wie + gez. + ond.? Wanneer/Waarom + gez. + ond. +? Hoe (= in welke gesteldheid) + gez. + ond. +? Elementaire zinsleer ~ 83

34 1.4 Schematische voorstelling van de zinsdeelstukken kern = substantief = adjectief + niet noodzakelijk zinsdeelstuk + noodzakelijk zinsdeelstuk + niet noodzakelijk zinsdeelstuk BVB voorwerp voorwerp (vergelijking) BWB adjectief genitief bijstelling: substantief in dezelfde naamval als de kern BVB-zin: betrekkelijk voornaamwoord + ind. (of conj.) vaste naamval bij het adjectief ablatief quam + abl., bijwoord a In een voorzetselgroep bestaat de kern uit het voorzetsel en het substantief. b Voor de betrekkelijke bijzin (BVB-zin): zie Z en Z ~ Zinsleer

35 1.5 Overzicht van de zinsdeelstukken functie vorm dominant ontledingsvraag kern bijvoeglijke bepaling (BVB) substantief (in alle naamvallen) voorzetsel + substantief adjectief adjectief substantief in de genitief bijstelling: substantief in dezelfde naamval als de kern BVB-zin: betrekkelijk voornaamwoord + ind. (of conj.) noodzakelijk zinsdeelstuk niet-noodzakelijk zinsdeelstuk kern = substantief kern kern: antecedent kern = adjectief Welk(e) + kern? Wat voor (een) + kern? voorwerp vaste naamval bij het adjectief kern adjectief + vz. + wie/wat? voorwerp (vergelijking) ablatief quam + BWB abl., bijwoord kern comparatief -er dan wie/wat? Elementaire zinsleer ~ 85

36 Overzicht van de soorten bijzinnen Vanuit de vorm van de bijzin cum (cum temporale) tijd dum + ind. pres dōnec postquam + ind. perf. BWB + indicatief toegeving reden voorwaarde (realis) pri squam ut quamquam quia quod quŏniam si nĭsi tijd toegeving reden voorwaarde (potentialis of irrealis) cum (cum historicum) cum (cum concessivum) cum (cum causale) si nĭsi BWB vergelijking sīcut doel ut ut gevolg ut vergelijking verbum volendi verbum timendi quăsi ut ontkenning: nē nē ontkenning: nē nōn LV + conjunctief 86 ~ Zinsleer passief ut verbum volendi ontkenning: nē onderwerp passief nē verbum timendi ontkenning: nē nōn

37 verbum dicendi verbum sentiendi verbum volendi LV infinitiefzin NWG onpersoonlijk werkwoord passief verbum dicendi, sentiendi of volendi onderwerp verbum sentiendi verbum dicendi LV onderschikkend voegwoord bijzinnen vraagwoord + conj. (indirecte vraag) verbum rogandi passief verbum sentiendi, dicendi of rogandi onpersoonlijke uitdrukking onderwerp betrekkelijk voornaamwoord + indicatief + conjunctief doel BVB gevolg losse ablatief BWB tijd, reden Elementaire zinsleer ~ 87

38 1.6.2 Vanuit de functie van de bijzin cum (cum temporale) tijd dum + ind. pres. dōnec postquam + ind. perf. pri squam ut + indicatief toegeving quamquam reden voorwaarde (realis) vergelijking quia quod quŏniam si nĭsi sīcut ut tijd toegeving reden cum (cum historicum) cum (cum concessivum) cum (cum causale) onderschikkend voegwoord voorwaarde (potentialis of irrealis) doel gevolg vergelijking si nĭsi ut ut quăsi + conjunctief 88 ~ Zinsleer tijd, reden losse ablatief

39 BWB bijzinnen LV infinitiefzin ut + conj. ontkenning: ne ne + conj. ontkenning: ne non vraagwoord + conj. (indirecte vraag) verbum dicendi verbum sentiendi verbum volendi verbum volendi verbum timendi verbum rogandi verbum dicendi verbum sentiendi onderwerp infinitiefzin ut + conj. ontkenning: ne ne + conj. ontkenning: ne non vraagwoord + conj. (indirecte vraag) NWG onpersoonlijk werkwoord passief verbum dicendi, sentiendi of volendi passief verbum volendi passief verbum timendi onpersoonlijke uitdrukking passief verbum sentiendi, dicendi of rogandi BVB betrekkelijk vnw. + ind. kern betrekkelijk vnw. doel + conj. gevolg Elementaire zinsleer ~ 89

40 1.7 Schematische voorstelling van een samengestelde zin Áppius, qui Vergīniam stuprāre* in ănimo habēbat, tantŏpere libīdine captus ĕrat ut cliéntem vírginem illam in servitūtem adsĕrere* iussísset. (* stuprāre: onteren; * adsĕrere: opeisen) Áppius is het onderwerp van de hoofdzin. Om aan te duiden dat een zin door een bijzin onderbroken wordt, plaatsen we drie puntjes na Áppius. De drie puntjes voor tantŏpere duiden aan dat we na de bijzin nu verdergaan met de andere zinsdelen van de hoofdzin. qui is een betrekkelijk voornaamwoord. We verwachten dus een betrekkelijke bijzin die uitleg geeft over Áppius. Die BVB-zin plaatsen we op een nieuwe regel meer naar rechts, onder de noemer bijzin 1ste graad : die bijzin sluit rechtstreeks aan bij een zinsdeel dat afhankelijk is van het gezegde van de hoofdzin, namelijk het onderwerp Áppius. Áppius bijzin 1ste graad bijzin 2de graad qui Vergīniam stuprāre in ănimo habēbat, tantŏpere libīdine captus ĕrat ut De komma na het gezegde van die BVB-zin schept de verwachting dat de bijzin af is. Omdat de BWB-zin (rol: gevolg) ingeleid door ut een bijzin is die afhankelijk is van het gezegde van de hoofdzin, plaatsen we die op een nieuwe regel meer naar rechts, onder de noemer bijzin 1ste graad. Om aan te duiden dat deze bijzin van de eerste graad onderbroken wordt door een andere bijzin, plaatsen we na ut drie puntjes. 90 ~ Zinsleer iussísset. cliéntem vírginem illam in servitūtem adsĕrere De drie puntjes voor iussísset duiden aan dat de bijzin van de 1ste graad, begonnen met ut, nu verder wordt aangevuld. Het lijdend voorwerp van de ut-zin heeft de vorm van een infinitiefzin. Die bijzin plaatsen we dus op een nieuwe regel meer naar rechts, onder de noemer bijzin 2de graad, omdat hij afhankelijk is van het gezegde van de bijzin van de 1ste graad.

41 Quŏniam păter Vergīniae in Álgido monte exércitūs partem dūcens ăberat, stătim consĭlium perăgere stătuit. Uit quŏniam leiden we af dat de zin begint met een BWB-zin (rol: reden). Die bijzin plaatsen we dus onder de noemer bijzin 1ste graad, omdat die waarschijnlijk afhangt van het gezegde van de hoofdzin. De drie puntjes na Vergīniae duiden aan dat deze bijzin ingeleid door quŏniam onderbroken wordt. De drie puntjes voor ăberat duiden aan dat de bijzin van de eerste graad, ingeleid door quŏniam, nu aangevuld wordt. In een schematische voorstelling beschouwen we een losse ablatief en een participium met een voorwerp en/of bijwoordelijke bepaling als een bijzin. Păter, het onderwerp van de bijzin 1ste graad, is de dominant van het participium dūcens. Bij dat participium hoort het LV exércitūs partem en de BWB (rol: plaats) in Álgido monte. We plaatsen die zogenaamde bijzin dus op een nieuwe regel onder de noemer bijzin 2de graad. bijzin 1ste graad bijzin 2de graad quŏniam păter Vergīniae ăberat, stătim consĭlium perăgere stătuit. in Álgido monte exércitus partem dūcens De zin eindigt met de andere zinsdelen van de hoofdzin die geen bijzin zijn. Die plaatsen we uiterst links.! In de twee voorbeelden hierboven zijn alle woorden van de zin in de schematische voorstelling opgenomen. Als je zelf een schematische voorstelling maakt, is het beter de woorden weg te laten die minder belangrijk zijn voor de structuur van de zin. Zo bespaar je tijd en heb je een duidelijker beeld van de samenstelling van de zin. Elementaire zinsleer ~ 91

42

43 Deel 3 Stijlleer 1 Topic, focus en setting p Overzicht van de belangrijkste stijlmiddelen p

44 1 Topic, focus en setting Een zin begint meestal met een element dat de lezer al kent uit de context. De persoon of zaak die al bekend is voor de lezer, noemen we het topic van de zin. Het vervolg van de zin zal over dit topic nieuwe informatie geven. Hi is het topic van deze zin en verwijst naar de druïden. In een zin staat vaak ook informatie over tijd, plaats of omstandigheden waarin de nieuwe informatie zal plaatsvinden. We spreken dan over de setting van de zin. Die setting kan voor of na het topic staan. Hi certo anni témpore in fīnibus Carnūtum consīdunt in lŏco consecrāto. De rest van de zin bevat dan de nieuwe informatie voor de lezer. De belangrijkste nieuwe informatie, die we de focus noemen, staat meestal helemaal achteraan of bijna achteraan in de zin. In deze zin is in lŏco consecrāto de focus. a b c De gewone woordorde is: (setting) topic (setting) focus. Wanneer opeenvolgende zinnen hetzelfde topic hebben, hoeft dit niet altijd opnieuw expliciet uitgedrukt te worden. Om allerlei redenen (emotie, variatie ) kan van de gewone woordorde afgeweken worden. 172 ~ Stijlleer

45 2 Overzicht van de belangrijkste stijlmiddelen Wanneer een spreker zijn boodschap of een deel ervan extra kracht wil bijzetten, kan hij een beroep doen op stijlmiddelen. Door af te wijken van het gewone taalgebruik en de gewone woordorde probeert hij met een stijlmiddel een bepaald effect bij zijn publiek te bereiken. Wat nu juist het effect van een stijlmiddel is, hangt erg nauw samen met de specifieke context waarin een stijlmiddel voorkomt. We kunnen drie hoofddoelen onderscheiden: verduidelijkend à De spreker gebruikt een stijlmiddel zodat het publiek de draad van de boodschap niet zou verliezen. Hij legt ook klemtonen op wat voor hem belangrijk is. emotionerend à Een stijlmiddel is gebruikt om een bepaald gevoel bij het publiek op te roepen. esthetisch à Een stijlmiddel dient om de boodschap aangenamer te maken voor het publiek. stijlmiddel beschrijving voorbeeld alliteratie amplificatie anafoor antithese asyndeton Herhaling van dezelfde beginmedeklinker(s) in nauw op elkaar volgende woorden Herhaling van eenzelfde begrip in de vorm van een of meer synoniemen Vaak is een amplicificatie drieledig en neemt elk deel toe in lengte. Herhaling van hetzelfde woord of dezelfde woordgroep op de eerste plaats van een zin, zinsdeel of zinsdeelstuk Woorden, woordgroepen of zinnen worden naar vorm en/of naar betekenis aan elkaar tegengesteld. Vēni, vīdi, vīci. Ik kwam, ik zag, ik overwon. Ĕrat Athēnis spatiōsa et căpax dŏmus. Er stond in Athene een ruim en groot huis. Úndique clamōres oriúntur virōrum, úndique ululātus gemitūsque puellārum ac mātrum. Overal ontstond er geroep van mannen, overal geschreeuw en gezucht van meisjes en moeders. Et ăpud illum quĭdem rătio ratiōnem, ăpud illos timōrem tĭmor vīcit. Bij hem haalde het ene argument het op het andere argument, bij hen de ene angst op de andere angst. Soortgelijke woorden of woordgroepen worden Vēni, vīdi, vīci. na elkaar geplaatst zonder een nevenschikkend Ik kwam, ik zag, ik overwon. voegwoord. Vaak kan et aangevuld worden, soms ook het tegenstellende sed of het verklarende ĕnim. (antoniem: polysyndeton) Overzicht van de belangrijkste stijlmiddelen ~ 173

46

47 Deel 4 Metriek 1 Scanderen van dactylische hexameters p Begrippen bij het scanderen p Overzicht van de tekens gebruikt bij het scanderen p Regels bij het scanderen p Versschema s p De dactylische hexameter p De dactylische pentameter p

48 1 Scanderen van dactylische hexameters 1.1 Begrippen bij het scanderen Het Latijnse vers is ritmisch en bestaat uit een afwisseling van lange ( ) en korte ( ) lettergrepen. Deze lange en korte lettergrepen staan niet willekeurig in het vers, maar volgen een vast patroon of versschema. Zo bestaat een dactylische hexameter uit 6 versvoeten (hexa = zes), waarvan er 5 dactylisch kunnen zijn. Bij het scanderen bakenen we een versvoet af met een rechte streep: De cesuur (= rustpunt) van het vers wordt aangeduid met twee schuine strepen:. Bij het lezen wachten we hier even. De eerste vier versvoeten van een dactylische hexameter kunnen bestaan bestaan uit: = een dactylus of = een spondee In elke versvoet draagt één lettergreep de ritmische klemtoon of ictus ( ). De vijfde versvoet van een dactylische hexameter is altijd een dactylus ( ). De zesde en laatste versvoet kan bestaan bestaan uit: = een spondee = een trochee 182 ~ Metriek

49 1.2 Overzicht van de tekens gebruikt bij het scanderen teken betekenis voorbeeld a a lange lettergreep korte lettergreep ictus geeft de lettergreep met ritmische klemtoon aan in elke versvoet déxtra Lebínthos erát fecúndaque mélle Calýmne einde versvoet déxtra Lebínthos erát fecúndaque mélle Calýmne eindklinker_beginklinker hoofdcesuur duidelijk rustpunt in het vers bijcesuur lichter rustpunt in het vers elisie Als een woord eindigt op een klinker of -m en het volgende woord ook begint met een klinker of h-, wordt de eindklinker van het eerste woord niet uitgesproken. Dit wegvallen noemen we elisie. synizese om metrische redenen worden twee aparte klinkers soms samengesmolten tot een tweeklank. déxtra Lebínthos erát // fecúndaque mélle Calýmne quámvis sínt / sub aquá, // sub aquá / maledícere témptant iungere_equos = [joenger ekwoos] sive_hanc = [siew anc] Pyrram_affatur = [Purr affatoer] deinde dehinc reicere = [dejnde] = [dejnk] = [rejkere] Scanderen van dactylische hexameters ~ 183

50 a b c d In prozateksten geven de tekentjes en zowel de lengte van een klinker aan als de klemtoon. Bij het scanderen wijzen deze tekentjes alleen op de lengte van de lettergreep. Bij es en est vindt omgekeerde elisie plaats. In dat geval valt de beginklinker van es of est weg. timidi_est = [timidi st] nimium_est = [nimioem st] Soms vindt er om stilistische redenen geen elisie plaats tussen twee opeenvolgende klinkers. We spreken dan van een hiaat. lámentís gemitúque_et fémineó ululátu (Verg., Aen., 4, 667) effect: behoud van de -o versterkt klanknabootsing door het gejammer, gekerm en geschreeuw der vrouwen van het gejammer Enkele opmerkingen bij de cesuren in een vers: 1 In elk vers is er een duidelijk rustpunt of hoofdcesuur waardoor het vers in twee delen verdeeld wordt. Daarnaast kunnen er nog bijkomende lichtere bijcesuren (/) verschijnen. Vaak wordt de cesuur duidelijk door de aanwezigheid van een leesteken. ét patriaé / tremuére manús. // Dedit óscula náto (Ov., Met., 8, 211) tábueránt ceraé: // nudós quatit ílle lacértos (Ov., Met., 8, 227) 2 Een cesuur zorgt voor een zinvolle indeling van het vers en ligt dan ook nooit binnenin een woord of tussen een voorzetsel en een naamwoord. 184 ~ Metriek

51

52 SCALAE Scalae L E E S G R A M M AT I C A L AT I J N L E E S G R A M M AT I C A L AT I J N ARLESC0L_cover.indd 1 ISBN /09/13 15:58