Door samenhang meer effect Modelbeschrijving Kinderen met laagopgeleide ouders hebben op vierjarige leeftijd vaak al een achterstand in hun ontwikkeling. Ze hebben een hogere kans op schooluitval, werkloosheid, armoede, criminaliteit en zelfs een lagere (gezonde) levensverwachting. Voor- en vroegschoolse educatie in combinatie met ontwikkelingsstimulering thuis zorgt voor een betere schoolloopbaan van deze kinderen. Hierbij is een vergelijkbare manier van omgaan (interactie) met kinderen noodzakelijk. Om dit te bewerkstelligen zijn vuistregels voor de kwaliteit van de interactie met kinderen ontwikkeld. Als zowel ouders als professionals deze vuistregels gebruiken is er een optimale doorgaande lijn tussen de voorziening en thuis.
Het belang van een samenhangende aanpak Zowel voor- en vroegschoolse programma s (vveprogramma s) als gezinsgerichte programma s richten zich op het bevorderen van de ontwikkeling van kinderen. Voor- en vroegschoolse programma s, zoals Piramide en Kaleidoscoop, worden uitgevoerd op kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en groep 1 en 2 van de basisschool. Ze worden daarom ook wel centrumgerichte programma s genoemd. Bij gezinsgerichte programma s, zoals Opstapje en VVE Thuis, doen ouders thuis met hun kind activiteiten. Een effectieve combinatie Voor een optimale ontwikkeling van kinderen is het noodzakelijk dat ouders met hun kinderen activiteiten doen zoals voorlezen, rijmen, doen als of spel en spelenderwijs letters leren. Bij het uitvoeren van dergelijke activiteiten, én in dagelijkse situaties, is de kwaliteit van de ouder-kindinteractie essentieel (Mesman 2010, Siraj-Blatchford 2009). Hierbij gaat het om gesprekjes met het kind, het kind zelf laten ontdekken, positieve ondersteuning bieden, structuur bieden et cetera. Basishouding is de mate van sensitieve responsiviteit van ouders; het herkennen en erkennen van signalen en behoeften van het kind op zowel sociaalemotioneel als cognitief vlak (Landry, 2008). Veel laagopgeleide ouders zijn echter onvoldoende in staat om hun kinderen te stimuleren en er is vaak een weinig responsieve ouder-kindinteractie (Mesman, 2010). De gezinsgerichte programma s Instapje, Opstapje, Opstap en VVE Thuis, richten zich op laagopgeleide ouders. Ouders doen thuis met hun kind allerlei activiteiten, zoals voorlezen, knutselen zingen en rijmen. De activiteiten sluiten aan bij wat hun kind krijgt aangeboden op de voor- en vroegschoolse voorziening. In huisbezoeken en/of groepsbijeenkomsten verwerven de ouders kennis en vaardigheden voor een meer optimale interactie met hun kind. Een dergelijke combinatie van centrumgerichte en gezinsgerichte ontwikkelingsstimulering heeft het meeste effect op de ontwikkeling van kinderen (Desforges & Abouchaar, 2003) en effecten blijven ook op lange termijn bestaan (Blok et al, 2005). Meer informatie over de gezinsgerichte programma s is te vinden in bijlage 1. Hoe wordt een samenhangende aanpak bereikt? Gemeenschappelijke aanpak en taal Er is sprake van een samenhangende aanpak als professionals en ouders op een vergelijkbare manier met kinderen omgaan. Onderzoek naar de interactie tussen ouder en kind toont enkele essentiële interactieprincipes: Emotionele ondersteuning Respect voor autonomie Structureren en grenzen stellen Informatie en uitleg geven (Riksen-Walraven, 1994 in Kalthoff, 2009) Voor het begeleiden van ouders zijn deze interactieprincipes verwerkt in de volgende vuistregels: Kijk en luister naar je kind Volg je kind Moedig je kind aan Praat met je kind Bied je kind structuur In bijlage 2 is de uitwerking van deze vuistregels in concrete gedragingen te vinden. Als professionals en ouders dezelfde vuistregels gebruiken is er een vergelijkbare manier van omgaan met kinderen, is de wederzijdse communicatie beter en kunnen de professionals de ouders gerichter adviseren en feedback geven. Ouders begrijpen beter hoe professionals omgaan met hun kind en waarom dat goed is voor de ontwikkeling van hun kind. Hierdoor wordt een samenhangende aanpak bereikt. 2
Samenhangende aanpak bij het Ouder Kind Centrum Zeeburg in Amsterdam Het bevorderen van het gebruik van de vuistregels Alle medewerkers die regelmatig contact hebben met ouders worden door het Nederlands Jeugdinstituut geschoold in het gebruik van de vuistregels in hun contacten met ouders. De medewerkers kunnen dan zelf de vuistregels gebruiken, ouders informeren en hen feedback geven. De vuistregels komen aan de orde in de: Gezinsgerichte programma s Postercampagne Inloop op de voorscholen Het Ouder Kind Centrum (OKC) Amsterdam Zeeburg is een voorziening waar ouders gemakkelijk binnenlopen, informatie kunnen lezen over opvoeden en opgroeien, gesprekken kunnen voeren met andere ouders en eventueel met een opvoeddeskundige. Nagenoeg alle ouders uit het stadsdeel komen er voor de diensten van de jeugdgezondheidszorg en van Partou Kinderopvang. Ouders kunnen er deel nemen aan een opvoedcursus of Instapje (1-2,5 jaar), inlopen bij de Kruipgroep (0-2,5 jaar) of gebruik maken van de speel-o-theek. Voor opvoedvragen wordt Triple P ingezet. Vuistregels in gezinsgerichte programma s Voor een samenhangende aanpak is het noodzakelijk om VVE Thuis (3-6 jaar) in te zetten zodat ouders thuis met hun kind activiteiten doen die aansluiten bij de voor- en vroegschoolse educatie. Om jongere kinderen te stimuleren kunnen Instapje (1-2 jaar) en Opstapje (2-4 jaar) worden gebruikt. Opstap wordt ingezet voor ouders (met kinderen in groep 1 en 2) die een intensief programma met veel huisbezoeken nodig hebben. Bij de gezinsgerichte programma s wordt de beoogde interactie met behulp van de vuistregels voorgedaan (model-leren) en ouders krijgen feedback op het toepassen van de vuistregels. Vanuit het OKC wordt VVE Thuis (3-6 jaar) door Partou uitgevoerd op locaties met voor- of vroegschoolse educatie. De voorscholen hebben tevens een spelinloop. Alle professionals van Partou die betrokken zijn bij dit aanbod aan ouders zijn getraind in de vuistregels. Er wordt verder gewerkt met een poster met de vuistregel van de maand zodat op dat moment overal waar ouders komen aandacht is voor de vuistregel. Om de vuistregels uitgebreid in de ouderbijeenkomsten van Opstapje en VVE Thuis te bespreken, en vaardigheden te oefenen, is de cursus Ouwders Interactief ontwikkeld. Met behulp van illustraties en videofragmenten wordt aandacht besteed aan de vuistregels in relatie met de ontwikkeling van kinderen. Er zijn vijf bijeenkomsten van elk 75 minuten: 1. De lichamelijke ontwikkeling / Kijk en luister naar je kind. 2. De sociaal-emotionele ontwikkeling / Volg je kind. 3. De taalontwikkeling / Praat met je kind. 4. De denkontwikkeling / Moedig je kind aan. 5. Bied je kind structuur / Evaluatie van de cursus. In de huisbezoeken van Instapje komen de vuistregels door middel van model-leren (voordoen) aan de orde en in de groepsbijeenkomsten van VVE Thuis wordt uitgebreid ingegaan op de vuistregels met behulp van de oudercursus Ouders Interactief. Kijk en luister naar je kind Volg je kind Praat met je kind De posters van de vuistregels 3 Moedig je kind aan Bied je kind structuur
Vuistregels in de postercampagne Bij iedere vuistregel is een poster gemaakt. Deze poster bevat één duidelijke boodschap, weinig tekst en één afbeelding die de vuistregel visualiseert. De poster met de vuistregel van de maand wordt op alle locaties neergehangen waar de ouders komen. De ouders worden zo geattendeerd op de betreffende vuistregel en er kunnen gesprekken over ontstaan. Vuistregels in de spelinloop Veel voorschoolse voorzieningen hebben van half 9 tot 9 uur een spelinloop voor ouders. Tijdens de spelinloop wordt van ouders verwacht dat ze blijven om te spelen met hun kind of een boekje voor te lezen aan hun kind. Een spelinloop is vaak erg vrijblijvend. Sommige ouders blijven de hele tijd, andere ouders een tijdje en een derde groep ouders gaat meteen weg. Een inloop biedt echter veel gelegenheid om met ouders te communiceren, interactievaardigheden voor te doen en ouders feedback te geven over de interactie met hun kind. Deze werkwijze wordt hieronder besproken. Een vuistregel centraal Tijdens de spelinloop staat één vuistregel centraal (de vuistregel van de maand). Voor aanvang van de spelinloop leggen de pedagogisch medewerkers speelgoed klaar, waar ouder en kind mee kunnen spelen. En er zijn prentenboeken. Belangrijk hierbij is dat er variatie in het aanbod is. Verder hebben de pedagogisch medewerkers informatie over de vuistregels klaarliggen. Kansen grijpen De pedagogisch medewerkers benutten momenten die zich voordoen om een vuistregel te verduidelijken of feedback te geven aan ouders. Bijvoorbeeld: een ouder die bij het spelen met het kind verwoordt wat ze doet krijgt op dat moment positieve feedback van de pedagogisch medewerker. Daardoor zal de ouder dit handelen vaker gaan vertonen. Kansen creëren De pedagogisch medewerkers doen af en toe een (deel van een) activiteit voor waarbij ze de vuistregel(s) laten zien. Ze laten bijvoorbeeld zien hoe een ouder haar kind bij het puzzelen aanwijzingen kan geven (vuistregel Bied je kind structuur ). De pedagogisch medewerkers verwoorden hierbij wat ze doen en wat ze bij het kind opmerken. Hierdoor leer de ouder signalen van het kind te herkennen en krijgt meer inzicht in de ontwikkeling van het kind. Rollen pedagogisch medewerker Tijdens de spelinloop hebben de pedagogisch medewerkers drie rollen bij het ondersteunen van de ouders in het toepassen van de vuistregels: Informant: De pedagogisch medewerker heeft informatie over de vuistregel, die aan de orde is, klaarliggen en informeert ouders waar nodig. En vraagt de ouders verder naar hun ervaringen met het toepassen van de vuistregels, bijvoorbeeld bij het uitvoeren van VVE Thuis. Rolmodel: De pedagogisch medewerker doet activiteiten met kinderen voor, waarbij ze de vuistregels laat zien. Hierbij wordt specifiek aandacht besteed aan de vuistregel van de maand. De pedagogisch medewerker geeft tijdens het voordoen uitleg over wat ze doet en waarom ze op deze manier handelt. Coach: De pedagogisch medewerker geeft de ouders opbouwende feedback wat betreft het gebruik van de vuistregels. Bijvoorbeeld door positief te reageren als een ouder de gevoelens van het kind verwoordt (vuistregel Praat met je kind ). Randvoorwaarden Het Nederlands Jeugdinstituut traint professionals in het gebruik van de vuistregels tijdens de spelinloop. Daarnaast zijn er verschillende voorwaarden waaraan een spelinloop moet voldoen om gericht te werken aan het bevorderen van interactievaardigheden van ouders: Ouders weten wat ze van de pedagogisch medewerkers kunnen verwachten en wat van hen wordt verwacht. Pedagogisch medewerkers zorgen voor een prettige sfeer tijdens de inloop. Er zijn verschillende aantrekkelijke hoeken met spelmaterialen en boekjes waardoor ouders uitgenodigd worden een activiteit met hun kind te doen. Het A4 vuistregels en de poster van de vuistregel van de maand hangen op. De pedagogisch medewerkers zijn goed op de hoogte van het programma VVE Thuis en weten welk thema in die periode aan de orde is. 4
Vuistregels in de Kruipgroep OKC Zeeburg Drie dagdelen per week kunnen ouders met hun kind van 0 2,5 jaar spelen in het Ouder Kind Centrum Amsterdam Zeeburg. De professionals zijn getraind in het gebruik van de vuistregels. Zij geven de aanwezig ouders informatie over de vuistregel van de maand en zijn het voorbeeld voor een interactieve manier van omgaan met het kind. Ook geven ze ouders waar nodig, met behulp van de vuistregels, feedback geven over de omgang met hun kind. Welke competenties hebben de professionals nodig? Houding, kennis en vaardigheden professionals Het aanbieden van een samenhangende aanpak vraagt competenties van professionals: Houding: dit omvat attitudes als respect en betrokkenheid. Verder het kunnen zien en waarderen van de kracht van kinderen en hun ouders (empowerment), sensitief responsief zijn (ook voor diversiteit), open staan voor de omgeving waarin ouders leven en hun achtergrond. Kennis: over de ontwikkeling van kinderen, de interactie met een kind en het opvoeden van kinderen. Daarnaast is specifieke kennis nodig over de sterke kanten van ouders, hun culturele gebruiken en kennis van situaties in het gezinsleven die de ontwikkeling en het welbevinden van het kind kunnen beïnvloeden. Vaardigheden: het gaat ten eerste om relationele vaardigheden zoals het vermogen om uit te gaan van de sterke kanten van ouders en dit kunnen versterken, zorgvuldig en consequent zijn in de interactie met ouders, in staat zijn tot een positieve, wederzijdse communicatie en kunnen aansluiten bij de vragen en behoeften van ouders met verschillende achtergronden. Daarnaast zijn doelgerichte vaardigheden nodig zoals het vermogen om samen te werken met ouders en hen te ondersteunen, de vuistregels kunnen uitleggen en voordoen, feedback kunnen geven op momenten die zich aandienen (kansen grijpen) en situaties kunnen creëren om de vuistregels te verduidelijken en feedback te geven (kansen creëren). Gedeelde verantwoordelijkheid Bij een samenhangende aanpak dient sprake te zijn van een gedeelde verantwoordelijkheid. Dit vraagt van professionals: Kunnen reflecteren op eigen houding, ideeën en aanpakken. Respecteren dat ouders de expert zijn op het gebied van hun kinderen. Het creëren van een omgeving waarin ouders zich welkom, gezien en gehoord voelen. Het bevorderen van respectvolle, wederzijdse communicatie met gezinnen. Het integreren van de kennis, ervaringen en achtergrond van kinderen en ouders in leerervaringen. Hierbij dient sprake te zijn van tweezijdigheid. Professionals en ouders kunnen veel leren van elkaar leren als ze hun kennis en ervaringen over de ontwikkeling, belevingswereld en de behoeften van kinderen met elkaar delen. Ouders kunnen professionals adviseren in het omgaan met het kind. Als professionals meer over een kind weten, kunnen ze beter aansluiten bij het kind. Wilt u ook een samenhangende aanpak? Wij adviseren u hoe u in uw situatie kunt komen tot de meest geschikte samenhang. Daarnaast trainen en begeleiden wij uw medewerksters in het uitvoeren van de gekozen gezinsgerichte programma s en het gebruik van de vuistregels in contacten met ouders. 5
Bijlage: 1 Inhoud gezinsgerichte programma s Instapje 1-2 jaar Instapje heeft de volgende doelstellingen: Bevorderen van de ontwikkeling van kinderen; Bevorderen van de kwaliteit van interactie tussen ouder en kind. Als nevendoelstelling wil Instapje: Kinderen toeleiden naar voorschoolse educatie. Door Instapje wordt de omgang (interactie) tussen ouder en kind bevorderd. Dat wil zeggen dat ze bijvoorbeeld vaker positief reageren of meer praten met hun kind. Dit bevordert de ontwikkeling van kinderen. Ouders krijgen gedurende 26 weken wekelijks een huisbezoek van ongeveer een uur van een Instapjemedewerkster die - bij voorkeur - dezelfde taal spreekt als de ouders. Ouders leren aan de hand van concrete spelactiviteiten hoe ze de ontwikkeling van hun kind kunnen stimuleren. Door modeling, met behulp van concrete vuistregels, wordt de kwaliteit van de interactie van de ouder met het kind bevorderd. Opstapje 2-4 jaar Opstapje heeft net als Instapje tot doel om de ontwikkeling van kinderen en de kwaliteit van interactie te bevorderen. Opstapje duurt twee jaar en bestaat uit huisbezoeken en groepsbijeenkomsten voor ouders. Opstapje bevat een gestructureerd spelcurriculum gericht op het bevorderen van de ontwikkeling van de kinderen. In de huisbezoeken worden de spelactiviteiten en de beoogde interactie met het kind voorgedaan. In de groepsbijeenkomsten worden thema s die te maken hebben met de ontwikkeling en opvoeding van kinderen besproken. Opstap 4-6 jaar Opstap heeft eveneens tot doel om de ontwikkeling van kinderen en de kwaliteit van interactie tussen ouder en kin te bevorderen. Opstap duurt twee jaar en bestaat uit huisbezoeken, groepsbijeenkomsten voor ouders en workshops voor de ouders en kinderen. Activiteiten worden uitgelegd en uitgevoerd (rollenspel) en thema s over de ontwikkeling en opvoeding van kinderen worden besproken. Opstap bevat een gestructureerd spelcurriculum met tien activiteiten per week waardoor kinderen stap voor stap worden voorbereid op groep 3. Met behulp van de vuistregels worden de interactievaardigheden van de ouders vergroot. VVE Thuis 3-6 jaar VVE Thuis wil de onderwijskansen van kinderen van 3 tot 6 jaar vergroten door: het bevorderen van hun taal- en sociaal-emotionele ontwikkeling; het bevorderen van een ondersteunend en stimulerend gezinsklimaat. Ouders doen thuis met hun peuter of kleuter activiteiten doen die aansluiten bij de thema s van erkende vveprogramma s. Bij ieder themaboekje wordt minimaal één ouderbijeenkomst gehouden, bestaande uit twee delen: 1. Informatie over het thema op het kindercentrum of school (groep 1 en 2) 2. Overdracht van het themaboekje Het themaboekje met de activiteiten wordt uitgelegd, geoefend en voorgedaan. Al doende komt de ontwikkeling en opvoeding van kinderen aan de orde en leren ouders hun kind, aan de hand van vuistregels, meer ondersteunen en stimuleren. 6
Bijlage: 2 Vuistregels voor de kwaliteit van de ouder-kindinteractie Kijk en luister naar je kind Neem de tijd om goed te kijken en te luisteren Zorg dat je elkaar goed kunt zien en horen Kijk naar de gezichtsuitdrukking, lichaamshouding en gebaren van je kind Kijk goed naar wat je kind doet en bezig houdt Kijk goed naar hoe je kind zich voelt Luister naar wat je kind zegt en hoe hij het zegt Laat merken dat je kijkt en luistert door: je kind aan te kijken, ja te knikken, te praten Volg je kind Laat je kind zelf doen en ontdekken Laat je kind zelf kiezen Laat merken dat je begrijpt wat je kind wil Sluit aan bij wat je kind wil en doet Kom niet te snel met iets nieuws Praat met je kind Voer gesprekjes mét je kind Praat over: - wat jullie doen, zien, horen, ruiken, voelen en proeven - wat er gebeurt, gebeurde of gaat gebeuren - jullie gevoelens - wat jullie ergens van vinden Zeg de namen van dingen en gebruik begrippen Geef uitleg en informatie Geef antwoord en stel open vragen Moedig je kind aan Reageer positief als je kind steun zoekt Reageer positief als je kind iets probeert of (bijna) goed doet Zeg wat je kind (bijna) goed doet Zeg niet wat je kind fout doet, maar geef zelf het goede antwoord Help je kind zo nodig verder Steun je kind als hij / zij het moeilijk heeft Bied je kind structuur Zorg dat je kind rustig kan spelen en ontdekken Zorg voor regelmaat Vertel je kind wat er gaat gebeuren Geef je kind aanwijzingen Sluit aan bij wat je kind al kan Help zo, dat je kind verder kan Leer je kind regels Stel zo nodig grenzen 7
Bronnen Blok, H., Fukkink, R., Gebhardt, E., Leseman, P.(2005). The relevance of delivery mode and other program characteristics for the effectiveness of early childhood intervention with disadvantaged children. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut. Desforges, C. & A. Abouchaar (2005). The impact of parental involvement, parental support and family education on pupil achievements and adjustment: A literature review. London: Department for Education and Skills. 2015 Nederlands Jeugdinstituut Auteurs: Hilde Kalthoff en Jolyn Berns, Nederlands Jeugdinstituut Illustraties: Ingrid Friesen Foto: Don Wijns, Frissewind Vormgeving en opmaak: Buro Extern BV Nederlands Jeugdinstituut Postbus 19221 3501 DE Utrecht Telefoon (030) 230 63 14 www.nederlandsjeugdinstituut.nl www.stapprogramma.nl stapprogramma@nji.nl Landry, S.H. (2008). The role of parents in early childhood learning. Encyclopaedia on Early Childhood. Texas: Children s Learning Institute, University of Texas Health Science Center, 2008. Leseman, P. & A. van der Leij (red.) (2004), Educatie in de voor- en vroegschoolse periode. Baarn, HB uitgevers. Mesman, J. (2010). Oud geleerd, jong gedaan: Investeren in ouders bevordert onderwijskansen van kinderen. Utrecht: Sardes. Siraj-Blatchford, I., Siraj-Blatchford, J., Taggart, B., Sylva, K., Melhuish, E., Sammons, P., and Hunt, S. (2007) Qualitative Case Studies: How low SES families support children s learning in the home. In Effective Pre-school and Primary Education 3-11, Promoting Equality in the Early Years: Report to The Equalities Review. Deze beschrijving kwam tot stand dankzij de Bernard van Leer Foundation. 8