Natuur en Cultuur, gaat dat samen? Verslag van het symposium op 1 februari 2007, te Leeuwarden Aanleiding: Historische ecologie op de kaart Natuurbeheer en cultuurhistorische erfgoedzorg komen steeds hoger op de agenda te staan. De biografie van een landschap vertelt veel over de wordingsgeschiedenis van natuurgebieden en landschappen die we om ons heen beleven. Maar natuurlijke omstandigheden veranderen en onder invloed van verschillende factoren, wijzigt het landschap dat wij beleven voortdurend. Landschapsontwikkelingsplannen en natuurherstelprojecten zijn bij uitstek geschikt om verbindingen met het cultuurhistorisch erfgoed zichtbaar en concreet te maken. Het symposium Natuur en Cultuur, gaat dat samen? is een initiatief van Staatsbosbeheer regio Noord, het RACM (Rijksdienst voor Archeologie, Culltuurlandschap en Monumenten) en de Fryske Akademy. Deze organisaties werken nauw samen in het project Cultuurhistorie, mens en natuur, waar inwoners van de streek De Mieden worden betrokken bij een inrichtingsplan voor de natuur. Deelnemers Archeologen, historici, ecologen, landschapsarchitecten, natuurbeheerders, beleidsmakers en bestuurders uit binnen- en buitenland bezochten het symposium. Het symposium bracht een grote groep professionals met elkaar in gesprek over kansen en dilemma s in de wisselwerking natuurbeheer en erfgoedzorg. Naast de professionals waren ook studenten van bijvoorbeeld de opleiding Erfgoedstudies geïnteresseerd in deze thematiek. In totaal bezochten 161 mensen het symposium. Sprekers Sprekers en debaters op het symposium waren prof. dr. ir. Theo Spek (onderzoeker landschapsgeschiedenis bij het RACM en hoogleraar RUG), dr. Ir. Jan den Ouden (bosecoloog bij Wageningen Universiteit), ir. Berno Strootman (landschapsarchitect) en ir. Yolt IJzerman (projectleider Miedenproject, Staatsbosbeheer, regio Noord). In de middag gaf dr. Guido Tack, historisch ecoloog bij het ministerie RWO in Vlaanderen de aftrap voor een discussie met de zaal en een deskundig panel. In het panel zaten dr. Hans Renes (historisch geograaf), ir. Jan Neefjes (adviseur cultuurhistorie) en ing. Erik van der Bilt, (directeur Stichting Het Drentse Landschap). Culturele omlijsting De dag werd omlijst met poëtische en muzikale intermezzo s. De Friese dichter en klankkunstenaar Tsjebbe Hettinga, die Nederland gaat vertegenwoordigen op het grootste poëziefestival ter wereld in Colombia, bracht drie gedichten ten gehore. Zijn cd It doarp Always Ready kregen deelnemers na afloop mee. Mezzosopraan Rosanne van Sandwijk zong romantische liederen van onder andere Schubert en Sibelius, begeleid door pianist Jules Luisman. In de pauzes was er ruime gelegenheid om een bezoek te brengen aan de informatiestands, waar verschillende projecten werden gepresenteerd. Daarnaast draaide doorlopend de film die gemaakt is over het Miedenproject. De dag werd afgesloten met een historische stadswandeling. Tijdens de wandeling was vooral aandacht voor de cultuurhistorie van de stad Leeuwarden en brachten de deelnemers een bezoek aan de Waalse kerk. Alvorens weer naar huis af te reizen, genoten velen nog van het stamppotbuffet.
Inleidingen en presentaties Introductie Door: ir. Yolt IJzerman (Staatsbosbeheer Regio Noord) Met zijn introductie gaf Yolt IJzerman de aftrap voor het symposium en schetste als één van de initiatiefnemers het kader voor de dag. Met de Mieden als centraal uitgangspunt vertelde hij over het verschuivende perspectief van natuurbeheer en cultuur, welke keuzes en dilemma s de combinatie oproept en hoe je om gaat met de omgeving. Natuur is bijna altijd een oud cultuurlandschap en in het natuurbeheer wordt hier steeds meer rekening meegehouden. Door de jaren heen heeft cultuurhistorie dan ook een plaats gekregen in de doelstellingen van beheer. In de presentatie onderstreept Yolt IJzerman dit aan de hand van diverse ontwikkelingen. Anno 2007 is in de planvorming ook aandacht voor maatschappelijke participatie. Het perspectief verandert en dat levert nieuwe inzichten op. Het leidt onder meer tot een streven naar minder maar wel grotere gebieden, meer spontane processen en een bewustwording van de waarde van natuurgebieden voor cultuurhistorie, aardkunde en landschap. De intensiteit en kosten zijn belangrijke onderwerpen in de combinatie van cultuurhistorie en natuurbeheer en zijn een verantwoordelijkheid van verschillende departementen. Onderzoek naar de waarden van cultuurhistorie en geïntegreerde planvorming en inrichting gaat redelijk goed. Het beheer is echter een probleem. Dit komt ondermeer omdat de moderne beheersmethoden onmiskenbaar leiden tot slijtage en vervlakking, de kosten voor het beheer verder oplopen en het doel- en budgetsystematiek vanuit LNV niet voorziet in cultuurhistorie, alleen in natuur. Een interessante vraag is dan ook op basis waarvan een terreinbeheerder zijn keuzes moet maken voor cultuurhistorie. Zijn sommige gebieden per definitie cultuurhistorie of gaat het alleen om kleinschalige landschappen? Er is hiervoor nog geen keuzesystematiek ontwikkeld. Ook is het maken van keuzes niet altijd noodzakelijk. Bij een goede integrale benadering, is er volgens IJzerman veel te combineren. Tot slot heeft Yolt IJzerman in zijn introductie aandacht voor de betrokkenheid van de omgeving. De ervaringen zijn positief. Betrokkenheid leidt tot een groter draagvlak en je kun als organisatie gebruik maken van de lokale kennis. Veronderstelde nadelen blijken meestal ongegrond. Voor een goed proces is het wel belangrijk om de randvoorwaarden helder te definiëren en te communiceren. IJzerman eindigt zijn presentatie met de vraag of natuur en cultuurhistorie samengaan, of dat de combinatie juist altijd conflicten in zich draagt. Het veenweidelandschap van de Mieden in Noordoost-Friesland Door: prof. dr. ir. Theo Spek (onderzoeker landschapsgeschiedenis bij het RACM, hoogleraar RUG) Theo Spek sprak over Cultuur, mens en natuur in het veenweidenlandschap van de Mieden in Noordoost-Friesland. Hij illustreerde zijn verhaal met sheets die een goed beeld gaven van de landschapsontwikkeling en de recentere geschiedenis van cultuurhistorie en landschapsbeheer in de Mieden. Vanaf de 10 e eeuw werden de Mieden langzaamaan ontgonnen: een proces van ontwatering, veenontginning en bewoning vanuit wegdorpen. Het element cultuur had nadrukkelijk invloed op het gebied. Tegenwoordig zijn er juist door deze exploratie en menselijke ingrijpen in het landschap, veel zichtbare sporen van de rijke cultuurhistorie in het Miedengebied terug te vinden. Theo van der Spek pleit voor de ontwikkeling van een landschapsbiografie. Door de verschillende aspecten van het landschap in samenhang en als
een reis door de tijd te benaderen, wordt het mogelijk alle aanwezige sporen (ondergronds en bovengronds) in een landschappelijke en historische context te plaatsen. Dit levert een overzicht op dat gebruikt kan (moet!) worden in de huidige praktijk van natuurbeheer en erfgoedzorg. Onlangs is er intensief van gedachten gewisseld met bewoners van het Miedengebied. Zij blijken een voorkeur te hebben voor It lânskip fan pake en beppe ofwel voor het traditionele kleinschalige agrarische cultuurlandschap. Tenslotte stipte van der Spek nog een viertal dilemma s aan bij de inrichting en het beheer van de Mieden. Deze gaan over referentiebeelden bij inrichting en beheer, de wens van de bevolking in combinatie met landbouw en financiële mogelijkheden, het ethisch dilemma over het beheer van de publieke ruimte en de verhouding tussen agrarisch natuurbeheer en de grote terreinbeheerders. Het boslandschap op de Veluwe Door: dr. ir. Jan den Ouden (bosecoloog, Wageningen Universiteit) Met een beeldende presentatie nam Jan den Ouden de deelnemers mee door het boslandschap op de Veluwe. Een goed voorbeeld van natuur = cultuurhistorie. Want zeker op de hogere zandgronden van de Veluwe is de structuur en de samenstelling van de vegetatie vrijwel geheel bepaald door het voormalige landgebruik. De ontstane vegetatie is voor een belangrijk deel een gevolg van het vroegere beheer. Maar ook de (huidige) verspreiding van aan bos gerelateerde soorten vertoont een grote correlatie met het voormalig landgebruik. In zijn presentatie laat hij zien dat boswachterij Ugchelen-Hoenderloo een goed voorbeeld is van de relatie tussen cultuurhistorie / landgebruik en biodiversiteit. Ook de Wilde Kamp bij Garderen, waar grote groepen eiken (eikenclusters) vermoedelijk zijn ontstaan uit de kloon van één individu, is een interessant voorbeeld als het gaat om de ontstaansgeschiedenis van een landschap. Jan den Ouden pleit voor verjonging om deze levende cultuurhistorie goed te bewaren. Want door vegetaties met bomen af te zetten en bij te planten, blijven het voor publiek zichtbare elementen. Dilemma s ontstaan wanneer cultuurhistorische waarden worden toegekend aan levende dingen zoals de Anne Frank boom. Omdat de boom langzaam verslechterd en dreigt om te vallen, worden allerlei plannen ontwikkeld om de boom voort te laten leven. Maar wordt de boom van Anne Frank daadwerkelijk behouden met het planten van haar kastanjes of het enten van haar takken voor nieuwe bomen?! Het beekdallandschap van de Drentse Aa Door: ir. Berno Strootman (landschapsarchitect, Strootman Landschapsarchitecten) Het landschap van de Drentsche Aa is in al zijn complexiteit op hoofdlijnen heel eenvoudig: het bestaat uit beekdalen, essen en velden. Aan de hand van een aantal stellingnamen en voorbeelden legt Berno Strootman uit hoe deze landschappelijke eenheden zijn verwerkt in de landschapsvisie en hoe is omgegaan met natuurwaarden en ambities in relatie tot cultuurwaarden. Bijvoorbeeld door cultuurhistorie de randvoorwaarden te laten bepalen voor natuurbeheer en te kijken naar waar de meest waardevolle cultuurhistorische patronen liggen (patroonnatuur). Verkavelingen, houtwallen, karrensporen, hunebedden, grafheuvels en andere historische referenties worden gekoppeld aan het natuurbeheer. In de ontwikkeling van de landschapsvisie is nauw samengewerkt met bewoners, die zeer betrokken en deskundig bleken. Betrokkenheid van ontwerpers bij het formuleren van de vragen aan historici vindt Berno
Strootman essentieel, evenals de betrokkenheid van de historici in het ontwerpproces. Voor hem gaat de voorkeur er naar uit om de cultuurhistorische informatie aan te bieden in de vorm van een integraal en beeldend verhaal: een landschapsbiografie! Informatie waarin zowel aandacht is voor archeologische, historisch-geografische en bouwhistorische elementen, als voor patronen over landschapsvormende processen en historisch ecologische samenhangen binnen mensgebonden ecosystemen. Hoofdlijnen ochtendprogramma Door. J. Jepma (dagvoorzitter) De inleidingen van het ochtendprogramma leveren drie hoofdlijnen op. Als eerste is er een veranderende visie op het beheer en de ontwikkeling van natuurgebieden. Dat is een logisch gevolg van meer afstemming tussen natuurbeheer en erfgoedzorg. De vraag of natuurbeheer en erfgoedzorg, samen gaan, wordt ondubbelzinnig met een ja beantwoord. Er is vooral een goed antwoord nodig op de vraag hoe die samenwerking er uit moet zien en hoe er verantwoorde keuzes worden gemaakt in een perspectief dat steeds verandert. Een tweede hoofdlijn die is waar te nemen, gaat in op de hoe vraag: Hoe geef je vorm aan die samenwerking? Om daar een goed antwoord op te kunnen geven is het beschikbaar hebben van een landschapsbiografie belangrijk. Zo n landschapsbiografie gaat in op de historische ontwikkeling in een bepaald gebied, geeft wensen en kennis uit de streek een plek en geeft aanleiding om referentiebeelden te kiezen. Tot slot wordt duidelijk dat het een lastige discussie is. Het gaat immers om levend materiaal. Dat houdt een keer op met bestaan. Dat vraagt om het maken van keuzes als het gaat om ingrijpen en beheren: waar zet je op in? Het is belangrijk om die keuzes goed te onderbouwen. In de laatste inleiding van het ochtendprogramma wordt duidelijk dat voor het maken van goede keuzes het van belang is om verschillende disciplines vroegtijdig in het proces te betrekken. De local knowledge en de expert knowledge bieden afwegingen die keuzes legitimeren.
Inleiding op het middagdebat Door: dr. Guido Tack (historisch ecoloog, Ministerie RWO Vlaanderen) Als onderzoeker, terreinbeheerder en erfgoedconsulent geeft Guido Tack de aftrap voor het middagprogramma. Hij vertelt over het Vlaamse beleid op het gebied van erfgoedzorg (in relatie tot natuurbeheer), dat breder is dan alleen cultuurhistorie. Ook natuurwetenschappelijke, esthetische en sociaal-culturele waarden, spelen mee. In Vlaanderen worden hiervoor verschillende instrumenten aangeboden: (1) kennis en informatie. Erfgoedconsulenten die hun expertise aanbieden aan ondermeer terreinbeheerders. (2) bescherming. Een juridisch instrument dat verplichtingen meebrengt, waardoor iedereen met cultuurhistorie rekening moet houden bij de inrichting en het beheer. (3) beheer. Een stimulans voor kwalitatief beheer door afstemming in plannen, overlegplatforms en subsidiestelsels. Guido Tack geeft een toelichting op het voorbeeldproject Bos t Ename. Een gebied dat centraal stond in een case-study waarin alle mogelijke onderzoeksdisciplines werden gebruikt, om zo informatie te verzamelen over de historische ecologie van het gebied. Een inventarisatie van zowel cultuurhistorische elementen en patronen, als de historisch-ecologische samenhang. Het onderzoek leidde in 1993 onder meer tot het opstellen van een beheersvisie en plan van Bos t Ename. Hierin werd een werkbaar compromis gevonden tussen maximale natuurontwikkeling enerzijds en een puur cultuurhistorisch beheer anderzijds. Het publiek is vanaf de start betrokken en dat heeft geleid tot een werkgroep die bereid is de handen uit de mouwen te steken. Hulpmiddel daarbij is de communautaire verdeling van producten die het beheer oplevert, zoals brandhout. Die actieve betrokkenheid in het beheer van natuurterreinen is wezenlijk anders dan de situatie in Nederland. Daar is meer sprake van passieve betrokkenheid. Guido Tack eindigt zijn presentatie met een slotsom. Eén conclusie is dat de praktijk tot weinig echte conflicten leidt. Hij wil graag nog een conclusie toevoegen. Het is belangrijk om mensen actief te betrekken, dus meer dan alleen inspraak. Middagdebat op hoofdlijnen Het is de vraag hoe actueel de discussie is. In Drenthe is cultuur natuur. Cultuurhistorie is vast onderdeel van een beheersplan bij de Stichting Het Drentse Landschap. Het sociale aspect is een nieuw element in de discussie. De natuur is van de mensen. De actieve inzet van burgers is in Nederland beperkt, want er zijn weinig vrijwilligers. Wel leveren boeren steeds vaker inzet bij natuurbeheer. Het startpunt voor het proces moet de landschappelijke samenhang zijn en dus niet een opzichzelfstaand cultuurhistorisch element. Een randvoorwaarde voor het proces is de samenwerking van verschillende disciplines. Voor de uitwerking is kennis van (de geschiedenis) van het gebied erg belangrijk. Maar ook de behoeften van de streek en de haalbaarheid van beheer. Een samenwerking met kennisinstellingen om de kennis boven tafel te krijgen is mogelijk. Het is aan de ontwerper wat je doet met die kennis. Elke keuze is legitiem, mits deze is onderbouwd. Er is discussie of 10 ontwerpers ook 10 verschillende invullingen geen aan een gebied, op basis van dezelfde objectieve gegevens. Het eindresultaat zal op hoofdlijnen vaak hetzelfde zijn, met kleine variaties in de uitwerking.
In tegenstelling tot de jaren 80 en 90 is de betrokkenheid van burgers bij planvorming en -uitvoering een vast onderdeel. Burgerparticipatie om te komen tot maatschappelijk draagvlag is van deze tijd. In het begin zien omwonenden de nieuwe plannen vaak als een bedreiging. Naarmate het proces vordert verandert dat vaak. De omwonenden zien ook de voordelen. Tegenwoordig is het met de huidige beschikbaarheid van communicatiemiddelen goed mogelijk mensen te betrekken en te informeren. Er wordt nog te weinig intergraal gedacht. De inzet op cultuurhistorie heeft bijvoorbeeld consequenties voor het weidevogelbeheer. De financiële en juridische consequenties moeten ook worden verhelderd. Er is altijd een spanningsveld tussen biodiversiteit en de wensen van burgers. Dat betekent prioriteiten stellen en haalbare ambities formuleren. Het is een lastige discussie om te bepalen naar welke periode je teruggaat in de geschiedenis. Verder is het vaak niet mogelijk om de gronden in bezit te krijgen. Onteigenen heeft als gevolg weerstand in de lokale gemeenschap. Het kan jaren duren voordat je een stuk grond in bezit krijgt. Wellicht moet de overheid daadkrachtiger optreden en de mogelijkheden verruimen. Uitgangspunt voor ontwikkelingen is de toekomst, maar wel op basis van de geschiedenis van een gebied, maatschappelijke ontwikkelingen en onderbouwde keuzes. Om natuur en cultuur te versterken is het van belang dat de scheiding tussen de verschillende beleidsvelden wordt opgeheven. Eenheid in beleid is de basis. Verder is de betaalbaarheid van de plannen een aandachtspunt. Tot slot is samenwerking tussen verschillende disciplines, landbouw, geografie, cultuur, natuur, enz. een randvoorwaarde. Resume middagdebat Door. J. Jepma (dagvoorzitter) Het middagprogramma levert 6 hoofdlijnen op: 1. Het is niet meer de vraag of natuur en cultuur samengaan, maar de vraag hoe ze samengaan. 2. Voor het beantwoorden van de hoe vraag is het noodzakelijk dat er samenhangend beleid wordt ontwikkeld. Er moet heldere afstemming komen tussen onderzoek, beleid en beheer. 3. Niet kiezen voor historiseren, maar kiezen voor een ontwikkeling die gericht is op de toekomst. Daarin moet aandacht zijn voor duurzaamheid en respect voor cultuurhistorie. Streef er niet naar om de oude situatie weer in ere te herstellen met de technieken en materialen van nu, maar maak gebruik van het verleden voor de inrichting van morgen. 4. Betrek de kennis van experts en de lokale kennis in een vroegtijdig stadium. 5. Het natuurbeheer in Nederland is sterk geprofessionaliseerd. Er is vooral passieve participatie van de bevolking. Actieve participatie is gewenst. 6. In een discussie als deze, is het van belang dat ook andere grondeigenaren (bijv. boeren) aan tafel zitten.